नेपाली शब्दसमूह ६६ ह
ह— देवनागरी वर्णमालाको तेत्तीसौँ व्यञ्जन, स्वरयन्त्रमुखी, कण्ठ्य, सङ्घर्षी, घोष,
महाप्राण व्यञ्जन वर्ण; संस्कृत परम्पराअनुसार ऊष्म र नेपाली उच्चारणअनुसार श्वसित ध्वनि;
लेख्य रूपमा सो वर्ण वा ध्वनिको प्रतिनिधित्व गर्ने लिपिचिह्न; दुईगोडे ह; हली ह ।
हँ— वि॰ बो॰ [सं॰ हुम्] १. प्रायः आफूभन्दा साना व्यक्तिको बोलावटको प्रत्युत्तरमा भनिने शब्द; हइ । २. आश्चर्य, विस्मय, जिज्ञासा, स्मृति आदि प्रकट गर्दा मुखबाट अकस्मात् निस्कने शब्द । ३. कुराकानीका अवसरमा केही कुरो नसुनी वा स्पष्ट नभई दोहोथ्याउन जोड दिने शब्द । ४. शारीरिक दुःख, पीडा आदिमा शरीरबाट निस्कने शब्द; अँ ।
हँकाइ— ना॰ [रू हाँक् (+आइ॰] मोटर, बग्गी आदि हाँक्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया; वाहन चलाउने काम । [ > ] हँकाइनु— क॰ क्रि॰ हाँक्न लाइनु । हँकाउनु— प्रे॰ क्रि॰ हाँक्न लाउनु । हँकुवा— वि॰ १. रथ, बग्गी आदि चलाउने वा हाँक्ने; हाँकिएको । ना॰ २. हाँक्ने व्यक्ति; चालक ।
हँखी— ना॰ [नेवा॰] सोझो गरी काठ काट्न वा चिर्न काठमा चिनु लाइने कालो रबको धागो बेर्ने सानो लट्टाई ।
हँगालो— ना॰ [हाँगो+आलो] १. जमिनको गहिरो भाग उठाउन रूखका हाँगाबिँगा छापिएको ठाउँ । २. त्यसरी छापिएका हाँगाबिँगा ।
हँडिक— ना॰ रुपियाँपैसा वा यस्तै अन्य वस्तु केही समयका लागि सापटी लिन विश्वासका लागि दिइने वस्तु; धितो; धरोट ।
हँडिदो— वि॰ १. सडेर वा बिग्रेर हरियो भावको देखिने; अमिल्चो र उग्लिएको स्वाद भएको (पानी, मही आदि) । २. रगत, बोसो आदिको भाग मिसिएको र हल्का रातो (पानी॰ ।
हँपाइ— ना॰ [हाँप्+आइ] हाँप्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।
हँसमुख— वि॰ [हाँस्+मुख] १. सधैँ हसिलो मुख हुने; बोलीवचनमा प्रसन्न मुद्रा भएको । २. हँसीमजाक गर्ने; ठट्यौलो; विनोदी ।
हँसाइ— ना॰ [रू हाँस् (+आइ॰] १. हाँस्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ हँसाउ+आइ] २. हँसाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]
हँसाइनु— क॰ क्रि॰ हाँस्न लाइनु । हँसाउनु— प्रे॰ क्रि॰ हाँस्न लाउनु; हाँस्ने पार्नु; हाँसो उठाउनु । हँसालु— वि॰ हँसिलो प्रकृतिको; हाँस्ने स्वभावको ।
हँसिया— ना॰ [प्रा॰ असिअ] हातले बिँड समातेर घाँसपराल आदि काट्ने, टुप्पासम्म घुमेको फलामे हतियार; आँसी ।
हँसिलो— वि॰ [हाँस+इलो] १. सधैँ हाँसिरहेझैँ देखिने; प्रसन्न (अनुहार) । २. हाँस्ने प्रकृति भएको; हँसमुख । ३. हँसीठट्टा गर्ने; ठट्यौलो; विनोदप्रिय ।
हँसुली— ना॰ [हँसिया+उली] हँसियाका आकारको प्रायः तराईतर्फका स्त्रीहरूले गलामा लगाउने सुनचाँदीको एक प्रकारको गहना ।
हँसुवा१— ना॰ [रू हँसियो हँसियाजस्तै घाँस, पराल काट्न प्रयोग गरिने, बीचमा भाँचिएको फलामे हतियार ।
हँसुवा२— वि॰ [हाँस्+उवो १. हँसीदिल्लगी गर्ने प्रकृतिको; ठट्यौलो; मजाकी । २. हाँसी मात्र रहने; आफू हाँस्ने र अरूलाई पनि हँसाउने ।
हँसेउली/हँस्यौली— ना॰ [हाँसो+एउली/यौली] १. हाँसो उठाउने खालको ठट्यौलो कुराकानी । २. नभएको गफ हाँकेर आकाशपाताल जोर्ने काम; ठट्टा; दिल्लगी । ३. सानो हास्यअभिनय; प्रहसन । ~ ठट्यौली— ना॰ आफुसमा गरिने हाँसो र ठट्टा; हँस्यौली र ठट्यौली ।
हँस्यौलो— वि॰ [हाँस्+यौलो] १. सधैँ प्रसन्न अनुहार भएको; हँसिलो । २. हँसीदिल्लगी गर्ने; ठट्यौलो । ना॰ ३. हँस्यौली ।
हँस्सी— ना॰ [हाँसो+ई] १. हाँस्ने वा हँसाउने काम; हाँसो । २. हाँस्नहँसाउन गरिने तथ्यहीन कुरा; दिल्लगी । ३. अरूलाई उल्ल्याउने खालको गफ; ठट्टा । ४. उपहासपूर्ण निन्दा; बदनामी । ~ दिल्लगी— ना॰ १. भएनभएका गफ चुटेर वातावरणलाई नै रमाइलो पार्ने काम । २. अरूलाई जिस्क्याउने वा सामान्य कुरालाई पनि बङ्ग्याउने ख्यालठट्टा । ३. झूटो कामकुरो; तथ्यहीन कुराकानी । ~ मजाक— ना॰ हाँस्ने र मजाक गर्ने काम; ख्यालठट्टा ।
हंस— ना॰ [सं॰] १. प्रायः तलाउ, पोखरी आदिमा बस्ने एक प्रसिद्ध चरो; हाँस । २. जीवनशक्ति; प्राण । ३. होस; चेतना; सुद्धी । ४. जीवात्मा । ५. परब्रह्म; ईश्वर । ६. विष्णुका चौबीस अवतारमध्ये एक । ७. सूर्य । ८. सन्न्यासीको एक वर्ग । (. सास तान्दा 'ह' र छोड्दा 'स' गरी प्राणीले सास फेर्दा स्वतः उच्चारण गर्ने मन्त्र; अजपा मन्त्र । ~ गति— ना॰ १. हाँसको जस्तो चाल; हाँसको जस्तो हिँडाइ । २. जीव गएर परमात्मामा लीन हुने काम; सायुज्यमुक्ति । — गामिनी— वि॰ हाँसको जस्तो हिँडाइ भएकी (स्त्री) । — राज— ना॰ १. रजहाँस । २. खस्रा, केही घुँगुरिएका पात र मसिना लामा डाँठ हुने, विविध रबका फूल फुल्ने तथा प्रायः पत्थरिलो जमिनमा पाइने एक पोथ्रो वा त्यसैको फूल । > हंसिनी/हंसी— ना॰ पोथी हाँस ।
हइ— निपा॰ है; हँ ।
हक— ना॰ [अ॰] १. अधिकार; अख्तियार । २. न्याय वा इन्साफबाट पाइने सम्पत्ति; अधिकार भएको वस्तु । ३. कुनै वस्तुमा त्यसका मालिकको हुने स्वत्व । ४. उचित वा सही कामकुरो । वि॰ ५. सही; उचित; साँचो; यथार्थ । — डक— ना॰ हैकम; प्रभुत्व । —
दाबी— ना॰ १. आफ्नो हक भएको सम्पत्ति । २. त्यस्तो सम्पत्तिमा ह आफ्नो प्रभुत्व देखाउन गरिने वकालत । — दार— वि॰ अधिकार भएको; न्यायले पाइने; हकवाला । — दैया— ना॰ दाजुभाइमा पाइने अंशको अधिकार; अंशबन्डा गर्ने अधिकार; अंश । ~ बेहक— ना॰ कुनै वस्तुका विषयमा उजुरवालाको हक छ वा छैन भनी ऐनकानुनका आधारमा छानबिन गर्ने कामकुरो । —
वाला— वि॰ १. कुनै काम वा वस्तु आदिमा पूरै वा आंशिक स्वामित्व भएको; हकदार; अंसियार । ना॰ २. दाजुभाइमा कानुनअनुसार अंश खान पाउने सबभन्दा नजिकको व्यक्ति । — सफा— ना॰ बिक्री, बन्धकी वा दानबकस भएको कुनै अचल सम्पत्ति हकवाला वा सन्धिसर्पन आदिको नाताले कानुनअनुसार फिर्ता लिने काम; बिक्री भइसकेको घरजग्गा आदि हकवालाले थैली बुझाई कानुनअनुसार आफ्नो बनाउने काम ।
हकार्–नु— स॰ क्रि॰ [हकार+नु] १. ठूलो स्वरले बोलाउनु; चिच्च्याएर डाक्नु । २. गाली गर्नु; हप्काउनु; झपार्नु ।
हकार१— ना॰ [सं॰] ह–अक्षर; ऊष्म वर्गको चौथो वर्ण ।
हकार२— ना॰ [सं॰ हक्क+कार] १. बोलाउने काम; आह्वान । २. सप्रन वा सुध्रनका लागि गरिने हप्काइ; फटकार । ३. तिरस्कार । — पकार— ना॰ हकार्ने र तर्साउने काम; डाँटफटकार । >
हकाराइ— ना॰ हकार्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया; हप्काइ । हकारिनु— क॰ क्रि॰ हकार्ने काम गरिनु; हप्काइनु ।
हकारीभवन— ना॰ [सं॰] महाप्राण वा यस्तै अन्य वर्णहरू रगडिएर निर्बल भई हकारमा हुने परिवर्तन (जस्तै— गभीर > गहिरो, बादश > बाह्र, ह्रद > दह आदि॰ ।
हकि— वि॰ बो॰ [हो+कि] कुनै कुरो ठीक वा साँचो होहोइन भनी सोद्धा गरिने शब्द; हो कि होइन; हगि ।
हकिकत— ना॰ [अ॰ हकीकते १. वास्तविक वा तथ्य कुरो; यथार्थ भनाइ । २. नतिजा; परिणाम ।
हकिब— ना॰ [अ॰ अकीके नाउँ कपेर औँठीमा जड्न र कचौरा, रिकापी आदि बनाउन प्रयोग हुने, प्रायः अरब मुलुकमा पाइने रङ्गदार साह्रो पत्थर (यसका भाँडामा विष पथ्यो भने रबको परिवर्तन हुन्छ भनिन्छ॰ ।
हकिम— ना॰ [अ॰] युनानी पद्धतिअनुसार चिकित्सा गर्ने वैद्य; युनानी डाक्टर । > हकिमी— ना॰ १. हकिमको पेसा वा काम; युनानी चिकित्साशास्त्र । वि॰ २. हकिमसम्बन्धी; हकिमको ।
हकी१— वि॰ [हक+ई] १. निर्भीक भएर तथ्य वा यथार्थ कुरा बोल्ने; हक्की । २. कसैसित नदब्ने; निर्भीक ।
हकी२— ना॰ [अङ्॰] टुप्पो घुमेको लट्ठीले सानो बल वा भकुन्डो खेलिने एक खेल ।
हकुवा— ना॰ [नेवा॰] बोटैसमेत कुनिउँ लगाई गुम्स्याइएको धान; त्यसै धानको चामल । हक्क न बक्क— वि॰ [(बि॰) न+बक्क] १. उत्तरसमेत फर्काउन नसकी वाल्ल परेको; अकमकिएको । २. यसो न उसो ।
हक्की— वि॰ [हकी] नडराईकन भएको कुरा बोल्ने; हकी; निर्भीक ।
हग्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ हदने १. खाएको वस्तु पचेर मल बनेपछि गुदबारबाट फ्याँक्नु; दिसा गर्नु; झाडा फिर्नु । २. अन्यायसित लगेको धन फिर्ता गर्नु । ३. पैदा गर्नु; जन्माउनु (तुच्छार्थमा॰ ।
हगन— ना॰ [हग्+अन] हग्ने वा दिसा गर्ने काम । ~ गौँडी/गौँडो— ना॰ गौँडो र छेको परेको, हग्नका लागि चल्तीको ठाउँ; गुहेगौँडी; पाइखाना । > हगने— वि॰ खाएर दिसा गर्नुबाहेक केही काम नगर्ने ।
हगाइ— ना॰ [रू हग् (+आइ॰] हग्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] हगाइनु— क॰ क्रि॰ हग्न लाइनु । हगाउनु— प्रे॰ क्रि॰ हग्न लाउनु । हगास— ना॰ तारन्तार लाग्ने दिसा; झाडा; छेरपटी ।
हगासन— ना॰ ठाडो गरी दुवै खुट्टा खुम्च्याएर चाक झुन्डिने गरी पैतालाले टेक्ने आसन; हग्न बस्दा बन्ने आसन ।
हगि— वि॰ बो॰ [रू हकि] हो कि होइन; होइन त; हकि ।
हगिनु— क॰ क्रि॰ [हग्+इ+नु] हग्ने काम गरिनु; दिसा गरिनु ।
हगुवा— वि॰ [हग्+उवो १. तारन्तार हगिरहने; दिसा लागिरहेको । २. जहाँ पायो त्यहीँ दिसा गर्ने; बाटाकुबाटामा हग्ने (केटाकेटी॰ ।
हङ्गामा— ना॰ [फा॰ हङ्गामे १. दुई पक्षका बीच भएको झगडा; कुनै पक्षका विरुद्ध गरिने आक्रमण; दङ्गा । २. होहल्ला; कोलाहल; हलचल ।
हङ्रायो— ना॰ पाङ्ग्रो, बल्ड्याङ्ग्रो आदि खाने स्यालजस्तो एक बनैया जन्तु
हचक— ना॰ [रू हच्के हच्कने वा कुनै कामकुरोबाट पछि हट्ने काम; हच्काइ ।
ह–चार— ना॰ [ह+चार] मानवसभ्यताका लागि आवश्यक चार गुण—होरो, हृदय, हात, हृष्टता (फोर–एच) । ~ क्लब— ना॰ चारपाते क्लब ।
हचिनु— ना॰ विभिन्न आकारका पात भएको, थुँगाका रूपमा फुल्ने, बाहिरी भाग कलेजी र भित्री भाग पहेँलो रबको हुने, तीसदेखि साठी मिटरसम्म अग्लो झारविशेष ।
हचुवा— वि॰ १. नापजोख र गन्तीको आधार नलिई सामान्य अन्दाज गरिएको (मोल) । २. तर्क वा प्रमाणबाट सिद्ध नभएको (नीति वा सिद्धान्त॰ । ना॰ ३. नापजोख र गन्ती नगरी अन्दाज गरिएको मोल ।
हच्कनु— अ॰ क्रि॰ [रू हट्+नु] १. डर, आशङ्का वा असमर्थताले गर्दा कुनै कामकुरोबाट पछि हट्नु; हच्किनु । २. अरू कसैको गाली वा हप्काइबाट काम गर्न छाड्नु; उत्साह मर्नु; आँट हराउनु । > हच्काइ— ना॰ हच्कने तथा हच्काउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । हच्काइनु— क॰ क्रि॰ हच्काउने काम गरिनु; दच्काइनु । हच्काउनु— स॰ क्रि॰ १. विपत्ति वा त्रास देखाएर हतोत्साह पार्नु । २. दच्काउनु । हच्किनु— अ॰ क्रि॰ १. हच्कने काम गरिनु; दच्किनु । २. हच्कनु । हच्को— ना॰ हच्कने काम वा स्थिति; हच्काइ । हच्क्याइ— ना॰ हच्किने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । हच्क्याहट— ना॰ हच्किने भाव, क्रिया वा अवस्था; हच्क्याइ ।
हज— ना॰ [अ॰] मुसलमानहरू कावाको दर्शनका लागि मक्का जाने काम । ~ कमिटी— ना॰ हज गर्न जानेहरूका लागि व्यवस्था मिलाउन गठन गरिएको कमिटी ।
हजम— ना॰ [अ॰ हज्मे १. खाएको वस्तु राम्रोसँग पच्ने काम; पाचन । २. भएभरको खाना खाइसिद्ध्याउने काम । ३. अनुचित तरिकाले वा बेइमानी गरेर अर्काको धन पचाउने काम; हडप ।
हजाम— ना॰ [अ॰ हज्जामे कपाल खौरने वा बनाउने पेसा भएको जाति; नाऊ; नापित । > हजामत— ना॰ कपाल, दाह्री आदि कत्रने, खौरने वा बनाउने काम; क्षौरकर्म ।
हजार— ना॰ [फा॰] १. दस सयको सङ्ख्या; १०)॰–को अङ्क; चार अङ्कको न्यूनतम सङ्ख्या । वि॰ २. दस सय; सहस्र सङ्ख्याको । > हजारन्— वि॰ हजारौँ । हजारा— ना॰ धारा, फोहरा आदिको टुटीमा जडिएको धेरै ससाना छिद्र भएको साधन; हजारी । हजारिया— वि॰ १. धेरै हजार सम्पत्ति भएको; धनाढ्य । ना॰ २. सेठ; महाजन । ३. एउटै घारीमा थुप्रै मसिना कोसा फल्ने एक जातको केरा; घिउकेरा । हजारी— ना॰ फूलबिरुवालाई पानी दिने चाल्नीदार टुटी भएको, बाल्टीभन्दा सानो, मगका आकारको भाँडो; हजारा । हजारौँ— वि॰ १. धेरै हजार; हजारन्; सहस्रौँ । २. निकै धेरै; अनगन्ती; असङ्ख्य ।
हजुर— ना॰ [अ॰ हुजूरे १. ठूलाबडा वा मान्य जनलाई सम्बोधन गर्दा भनिने शब्द । २. मान्य जनले बोलाउँदा प्रत्युत्तरमा भनिने शब्द । ३. मान्य जनसँग कुरा गर्दा वा सही थाप्दा प्रयोग गरिने शब्द । सर्व॰ ४. मान्य वा ठूलाबडा व्यक्तिलाई बुझाउने शब्द । ~ आमा— ना॰ पिता वा माताकी आमा; पितामही वा मातामही ।
हजुरिया— ना॰ [हजुर+इयो दरबारमा राजामहाराजाका साथमा रहने र बाहिरको उजुर वा पीरमर्का जाहेर गर्ने अधिकारीहरूमध्ये प्रमुख व्यक्तिलाई दिइने पद । ~ जनरल/जर्नेल— ना॰ राणा प्रधानमन्त्रीका निजी सचिव ।
हट्–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ घट्टन+नु] १. बसेको ठाउँबाट यताउति सर्नु; ठाउँ छाडेर पर जानु । २. अलग हुनु; छुट्टिनु । ३. नोकरी वा सेवाबाट अवकाश लिनु; काम छाड्नु । ४. काम चल्नु; टर्नु ।
हटक— ना॰ [सं॰ भ्रष्टक ?] १. रोक्ने काम; रोक्का; मनाही; निषेध । २. जाति वा समाजबाट छुट्ट्याउने, पन्छाउने र अलग पार्ने काम; रोक्का; मनाही । ३. चलिरहेको वा खाइरहेको वस्तु ग्रहण नगर्ने काम (जस्तो— पानीहटक, भातहटक आदि॰ । वि॰ ४. पृथक्; छुट्टै । > हटकी— वि॰ कुनै काम नगर्न रोक्का गरिएको; मनाही भएको ।
हटहट— ना॰ [अ॰ मू॰ हट्+अ (बि॰)] १. घोडा चढ्ने वा हप्काउने कामको अनुकरणका रूपमा प्रयोग हुने शब्द । २. घोडा (बालबोलीमा॰ ।
हटाइ— ना॰ [रू हट् (+आइ॰] १. हट्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ हटाउ+आइ] २. हटाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]
हटाइनु— क॰ क्रि॰ हट्न लाइनु । हटाउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ १. एक ठाउँबाट अन्यत्र पुथ्याउनु; पर सार्नु; पन्छाउनु । २. अलग गराउनु; छुट्ट्याउनु । ३. झिक्नु; निकाल्नु ।
हटारु— ना॰ [हाट+आरु] १. मौकामौकामा लाग्ने हाट वा बजारमा पसल राख्न जाने व्यापारी । २. हाटबजारमा किनमेल गर्न जाने व्यक्ति ।
हटिनु— अ॰ क्रि॰ [हट्+इ+नु] एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा सारिनु ।
हटिया१— ना॰ [हाट+इयो १. सानो वा अस्थायी बजार । २. अस्थायी रूपमा मौकामौकामा बजार लाग्ने ठाउँ ।
हटिया२— ना॰ नेपालको पल्लो किराँतमा पर्ने हिमालयको एक घाटी ।
हटिलोमटिलो— वि॰ [प्रा॰ हट्ठमहट्ठे मोटोघाटो; हृष्टपुष्ट ।
हटौरी— ना॰ [हट्टी+औरी] ठेक्का वा इजाराको रकम; चुरोटको ठेक्काको रकम ।
हट्ट— ना॰ [सं॰] १. अस्थायी बजार; हाट; मेला । २. पसल; दुकान ।
हट्टाकट्टा— वि॰ [प्रा॰ हट्ठमहट्ठे १. मोटोघाटो; तन्दुरुस्त; हृष्टपुष्ट । २. ज्यादै बलियो; बल भएको ।
हट्टी— ना॰ [हट्ट+ई] १. ठेक्कापट्टा; इजहारा । २. ठेकदारको पसल । — वाल— ना॰ रक्सी, चुरोट आदिको हट्टी वा ठेक्का लिने व्यक्ति ।
हट्ठाकट्ठा— वि॰ [प्रा॰ हट्ठमहट्ठे हट्टाकट्टा ।
हट्ठी— ना॰ [प्रा॰ हत्थे एकलौटी हक; एकाधिपत्य (मनोपली॰ ।
हठ— ना॰ [सं॰] १. कुनै कामकुरोमा गरिने एकोहोरो जिद्दी; तारन्तारको आग्रह; ढिपी; टेक । २. दृढ सङ्कल्प; अटल प्रतिज्ञा । ३. अनुचित कुरामा पनि गरिने जिद्दी; दुराग्रह । — धर्म— ना॰ १. ठीकबेठीकको पर्बाह नगरी कुनै धर्मको अन्धानुसरण गर्ने काम; धर्ममा अति कट्टर हुने काम । २. लिँडे ढिपी; नचाहिँदा काममा गरिने आग्रह । — धर्मिता— ना॰ हठधर्मी हुनाको भाव, क्रिया वा प्रक्रिया; हठधर्म । — धर्मी— वि॰ आफ्नो विचार, अवस्था, धर्म आदिका बारेमा जिद्दी गर्ने; दुराग्रही । — योग— ना॰ पतञ्जलिबारा प्रतिपादित ईश्वरप्राप्ति गर्ने, राजयोगको विपरीत योग; आसन, मुद्रा आदिबारा शरीरलाई धेरै कष्ट दिएर चित्तवृत्तिलाई बाह्य प्रपञ्चबाट हटाई अन्तर्मुखी पार्ने योगको एक विधि । > हठात्— क्रि॰ वि॰ १. बलपूर्वक; जबरजस्ती । २. एकाएक; अचानक; एक्कासि; सहसा । हठी— वि॰ हठ गर्ने; जिद्दीवाल ।
हडक्–नु— स॰ क्रि॰ [रू हटक+नु] निषेध गर्नु; मनाही गर्नु । श्र हडकाइ— ना॰ हडक्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।
हडचूर— ना॰ [हाड+चूर्ण] अरू नै रूखका प्रकाण्डमा उम्रने, सिउँडीजस्तो र आयुर्वेदका अनुसार भाँचिएको वा फुटेको हाड जोड्न उपयोग हुने एक प्रकारको लहरो; अस्थिसंयोजक ।
हडताल— ना॰ [सं॰ हरिताले कुनै कामकारबाई वा प्रचलनप्रति असन्तोष, दुःख, विरोध आदि प्रकट गर्न तथा आफ्नो माग पूरा गराउनाका निम्ति मजदुर, कर्मचारी, विद्यार्थी आदि र जनसाधारणबारा सामूहिक रूपले पसल, अड्डा, पढाइ, काम आदि बन्द गर्ने काम वा त्यस्तो प्रक्रियाको राजनीतिक हतियार; हरताल । > हडताली— वि॰ १. हडताल गर्ने; हरताली (व्यक्ति वा समूह) । २. हडतालसम्बन्धी ।
हडप्–नु— स॰ क्रि॰ [प्रा॰ हडप्प+नु] अरूको धनमाल वा सम्पत्ति हडप गर्नु; पचाउनु ।
हडप— ना॰ [प्रा॰ हडप्पे १. अर्काको धनमाल लिएर फिर्ता नदिने चाल; अनुचित तरिकाबारा अरूको सम्पत्तिको हत्याइ । २. निल्ने वा पचाउने काम । > हडपाइ— ना॰ हडप गर्ने वा हडप्ने क्रिया वा प्रक्रिया । हडपाइनु— क॰ क्रि॰ हडप्न लाइनु; पचाइनु ।
हडपाउनु— प्रे॰ क्रि॰ हडप्न लाउनु । हडपिनु— क॰ क्रि॰ हडप गरिनु ।
हडप्पा— ना॰ भारतको सिन्धुप्रदेशमा रहेको, प्राचीन सभ्यता र संस्कृतिका थुप्रै भग्नावशेष भेट्टिएको एक प्रसिद्ध जनपद ।
हडबड— ना॰ [प्रा॰ हड्ड+बड्ढ] १. काम छिटै नसकिएला कि भनी अत्यासले हुने मनको चञ्चलता; हतपत; चटारो; हतार; हडबडी । २. हतारमा काम सक्नुपर्ने बाध्यता; आत्तुरी; समयको कमी । >
हडबडाइ— ना॰ हडबड गर्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया; हतार ।
हडबडाइनु— अ॰ क्रि॰ हडबड गरिनु । हडबडाउनु— अ॰ क्रि॰ १. हडबड गर्नु; हतारिनु; चटपटाउनु । २. आत्तिनु; घबडाउनु ।
हडबडिनु— अ॰ क्रि॰ हडबड गर्नु; चटारिनु । हडबडी— ना॰ हडबड । हडबडे— वि॰ हडबड गर्ने; चटपटे; अस्थिर ।
हड्क–नु— स॰ क्रि॰ [हटक+नु] कुनै कामकुरो गर्नबाट रोक्नु; निषेध गर्नु; मनाही गर्नु । > हड्काइ— ना॰ हड्कने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । हड्काइनु— क॰ क्रि॰ हड्कन लाइनु; रोकाइनु ।
हड्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ हड्कन लाउनु; रोकाउनु; हच्काउनु ।
हड्किनु— क॰ क्रि॰ हड्कने काम गरिनु ।
हड्खाइँ— ना॰ [हाड+खाइँ] १. आगामा पिल्स्याउने वा झुल्स्याउने काम । २. हाड तताउने ज्वरो ।
हड्डी— ना॰ [सं॰ हड्डे १. हाड; अस्थि । २. मूला आदि छिप्पिएका वस्तुमा हुने गुदीभित्रको साह्रो अंश । वि॰ ३. हाड मात्र भएको; साह्रै दुब्लो; सिट्टी ।
हड्प–नु— स॰ क्रि॰ [हडप+नु] अर्काको धनमाल, सम्पत्ति आदि हाकाहाकी लिनु वा लिएर फिर्ता नदिनु । > हड्पाइ— ना॰ हड्पने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । हड्पाइनु— क॰ क्रि॰ हड्पन लाइनु । हड्पाउनु— प्रे॰ क्रि॰ हड्पन लाउनु । हड्पिनु— स॰ क्रि॰ हड्पनु ।
हड्याइ— ना॰ [रू हड्याउ (+आइ॰] हड्याउने वा धरपकड गरेर लिने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] हड्याइनु— क॰ क्रि॰ धरपकड गरेर लिइनु ।
हड्याउनु— स॰ क्रि॰ [सं॰ हठ+याउ+नु] लिनुपर्ने धनमाल आदि धरपकड वा जोरजुलुम गरेर लिनु; धड्नु ।
हड्याबबड्याब/हड्याबहुडुब— ना॰ [रू हडबडे १. साह्रै हडबडसित काम गर्दाको चाल; हड्याबहुडुब । २. हुन्डर ।
हण्डा— ना॰ [सं॰] १. धातु, माटो आदिको ठूलो घ्याम्पो । २. निम्न जातकी स्त्री । — चिण्डा— ना॰ माटाका भाँडा र तुम्बी; लौका आदिका भाँडा ।
हण्डी— ना॰ [सं॰] १. मझौला कसौँडीका आकारको माटाको भाँडो; हाँडी । २. सरकार वा अन्य सङ्घसंस्थाबाट जोगीहरूलाई नियमित रूपले दिइने सिधा; सदाबर्त ।
हत्— वि॰ बो॰ [धत्] चित्त नबुझेका कुरामा कसैप्रति उपेक्षा, तिरस्कार, घृणा आदि प्रकट गर्दा वा हप्काउँदा भनिने शब्द; धत् ।
हत— वि॰ [सं॰] १. ज्यान लिइएको; मारिएको । २. घाइते पारिएको । ३. उत्साह भङ्ग भएको । > हतक— वि॰ १. मृत; मरेको; मुर्दा । २. तुच्छ; नीच; अधम ।
हतकडी— ना॰ [हात+कडी] कुनै अभियोगमा समातिएका व्यक्ति वा सजाय पाएका कैदीलाई भाग्न नदिन नारीमा लगाइने फलामे कडी वा बाला ।
हतचेत/हतज्ञान— वि॰ [सं॰] १. चेतना हराएको; बेहोस । २. सुद्धी हराएको ।
हतपत— ना॰ [रू हत्तपत्ते कुनै कामकुरो छिटै सिद्ध्याउनका निम्ति हतारिने चाल; हडबड; हतार । > हतपताइ— ना॰ हतपताउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । हतपताइनु— अ॰ क्रि॰ हतपत गरिनु । हतपताउनु— अ॰ क्रि॰ १. हतपत गर्नु; हतारिनु । २. कुनै काम गर्न चञ्चल हुनु । हतपतिनु— अ॰ क्रि॰ हतारिनु ।
हतपती— क्रि॰ वि॰ १. हतपत गरेर; चाँडो । २. सितिमिति; हत्तपत्त । हतपते— वि॰ हतपत गर्ने बानी भएको; हडबडे; चटपटे ।
हतप्रभ— वि॰ [सं॰] १. प्रभा वा कान्ति नष्ट भएको; श्रीहीन । २. परास्त ।
हतबुद्धि— वि॰ [सं॰] बुद्धि मरेको; बुद्धिहीन ।
हतभागी/हतभाग्य— वि॰ [सं॰] भाग्य नभएको; भाग्यहीन; अभागी ।
हतर— ना॰ [रू हाते घाँटी सानो हुने तामा, पित्तल आदिको सानो गाग्रो; घल्चा ।
हतश्री— वि॰ [सं॰] १. मुखमा चमक नभएको; दीप्तिहीन; श्रीहीन । २. सौन्दर्य हराएको; ओइलाएको; म्लान ।
हतार— ना॰ [प्रा॰ हत्थ+कार] चाँडो गर्न आत्तिएको स्थिति; चटारो; हतपत । — पतार— ना॰ हडबडी; हतपत । > हतारिनु— अ॰ क्रि॰ छिटोछिटो काम सक्न आत्तिनु; चटारिनु; आत्तिनु ।
हतारो— ना॰ हतार ।
हताथ्याइ— ना॰ [हतारि+याइ] हतारिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।
हताश— वि॰ [सं॰] आशा मरेको वा मेटिएको; हतोत्साह; निराश ।
हतासो— ना॰ [हात+आसो] गुन्द्री आदि बुन्ने हाते साँचो ।
हताहत— वि॰ [सं॰] हत र आहत; मारिएको र घाइते पारिएको ।
हति–नु— स॰ क्रि॰ [हात+इ+नु] हातमा आउनु; रतिनु ।
हतिनी— ना॰ [प्रा॰ हत्तिनी < सं॰ हस्तिनी] हात्तीको पोथी; ढोई ।
हतियार— ना॰ [हात+इयार] १. हातले समातेर काटमार आदि गरिने अस्त्र (खुकुरी, तरबार, बन्दुक आदि॰ं; काट्ने औजार । २. काट्ने, खन्ने आदि काम गर्ने उपकरण (कुटो, कोदालो, घन, साबेल इ॰); औजार । ३. साधन; उपकरण; ज्याबल । — बन्द— वि॰ हतियार भिरेको; सशस्त्र ।
हतुवा— वि॰ [हात+उवो १. दूधमुखे बाछाबाछी वा पाडापाडी मरेको; हातैले पगार्नुपर्ने (गाई, भैँसी आदि) । २. हातले काम गर्ने । — पतुवा— वि॰ सहायक; मदतगार ।
हतोत्साह— वि॰ [सं॰] उत्साह सेलाएको; आँट वा जाँगर मरेको । श्र हतोत्साहित— वि॰ उत्साह भङ्ग गराइएको; हिम्मत वा जाँगर टुटाइएको ।
हतौडा— ना॰ [हतौडो+ओ हतौडोको तिर्यक् रूप ।
हतौडी— ना॰ [हात+औडी] १. श्राद्ध, यज्ञ, पूजा आदि गर्दागराउँदा अँगालिने सीप वा मेलो; हत्यौडी । २. सुन, चाँदी आदि पिट्ने सानो घन; मुङ्ग्रो ।
हतौडो— ना॰ [हात+औडो] ढुङ्गा आदि फोर्ने वा तातो फलाम आदि पिट्ने ठूलो घन; होत्रो ।
हत्केलो— ना॰ [सं॰ हस्ततले हर्थुङ्गा र औँलाका फेदका माझको गहिरो ठाउँ; उत्तानो पार्दा माथि पर्ने हर्थुङ्गोको माथिल्लो भाग । हत्त न पत्त— क्रि॰ वि॰ [(+न॰ हत्तपत्ते एकदम हतारिँदै; चटाकसँग ।
हत्तपत्त— क्रि॰ वि॰ [प्रा॰ हत्थ (बि॰)] १. छिटो; चाँडो । २. सितिमिति; हतपती । हत्त र पत्त— क्रि॰ वि॰ [हत्त (+र॰ पत्ते हतारिँदै; छिटोछिटो ।
हत्ताजोडी— ना॰ [हात+जोड+ई] दुई हात जोल्टिएझैँ गरी उम्रने एक प्रकारको जङ्गली बुटी ।
हत्ति–नु— अ॰ क्रि॰ [प्रा॰ हत्थ+इ+नु] हातलागी हुनु; हातमा पर्नु; हस्तगत हुनु ।
हत्तिनी— ना॰ [प्रा॰ हत्थिनी < सं॰ हस्तिनी] पोथी हात्ती; हतिनी; ढोई ।
हत्ती— वि॰ [हात+ती] सङ्ख्यावाचक शब्दका पछाडि लागेर हातको परिमाण बुझाउने शब्द (जस्तो—दोहत्ती, त्रिहत्ती आदि॰ ।
हत्तु— वि॰ [हात+तू] काम नलाग्ने; गए–गुज्रेकोग् बेफ्वाँकको ।
हत्ते— ना॰ [सं॰ हत्यो १. कसैको ज्यान लिने वा कसैलाई मार्ने काम; हत्या; हिंसा । २. ज्यान मार्दा लाग्ने अपराध; ज्यान मारेको पाप । ३. जोडपूर्वकको आसक्ति; चर्को रूपको उक्साइ ।
हत्तेरी— वि॰ बो॰ [धत्+तेरो+ई] जरुरी कामकुरो बिर्सेमा वा बिग्रेमा खिन्नता, विस्मय, धिक्कार आदि भाव व्यक्त गर्न प्रयोग गरिने शब्द; धत्तेरी ।
हत्तेरो— वि॰ [हत्ते+एरो] १. हत्या गर्ने; जीवहिंसा गर्ने; हत्यारा । २. बदमास; दुश्चरित्र; साइँदुवा । ३. एकोहोरो जिद्दी गर्ने; हत्ते हाल्ने; हठी; जिद्दीवाल । हत्ते हलाइ— ना॰ [हत्ते+हाल्+आइ] हत्ते हाल्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । हत्ते हलान— ना॰ [हत्ते+हाल+आन] हत्ते हाल्ने वा ज्यादै ढिपी गर्ने काम; ठूलो जिद्दी ।
हत्तेहाला— वि॰ [हत्ते+हाल्+ओ आफूलाई चाहिने कामकुरोमा हुरुक्क भएर धर्ना कस्ने; हत्ते हाल्ने ।
हत्या— ना॰ [सं॰] १. पशुपक्षी वा मान्छेलाई मार्ने काम; हिंसा; वध; हत्ते । २. प्राणीलाई मार्दा लाग्ने पाप ।
हत्याइ— ना॰ [रू हत्याउ (+आइ॰] हत्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] हत्याइनु— क॰ क्रि॰ हात पारिनु ।
हत्याउनु— स॰ क्रि॰ [हात+याउ+नु] १. हातलागी गर्नु; कुनै चल वा अचल सम्पत्ति उचितअनुचित जुनसुकै किसिमले भए पनि आफ्नो गराउनु । २. आफ्नो वशमा लिनु । ३. काममा सधाउनु; रत्त्याउनु । हत्या काण्ड— ना॰ [सं॰] कानुनविपरीत वध गर्ने क्रियाकलाप; मान्छेको हत्यासँग सम्बन्धित कामकुरो ।
हत्यारा/हत्यारो— वि॰ [हत्या+रा/रो] १. अरूको ज्यान लिने; हत्या गर्ने; ज्यानमारा । २. ठूलो अपराध गर्ने; अति पापी । ३. ज्यादै हत्ते हाल्ने; हत्तेरो ।
हत्यौडा— ना॰ [हात+यौडो हतौडा । > हत्यौडी— ना॰ हतौडी ।
हत्यौरी— ना॰ [हात+यौरी] गुन्द्री बुन्ने तानका निम्ति हातले बाटिने बाबियाको डोरी ।
हद— ना॰ [अ॰ हद्दे १. तोकिएको अवधि वा समय; सीमा; साँध । २. कुनै वस्तुको तोकिएको र निस्तुकमा देखिने घटी वा बढी भाग । ३. कामकुरा वा नियमविधिको मर्यादा; पराकाष्ठा । क्रि॰ वि॰ ४. अचाक्ली; ज्यादै; अति । ~ दर्जाको— वि॰ साह्रै; ज्यादै; चर्को । (उदा॰— तिम्रो भाइ हद दर्जाको उल्लू रहेछ । यो सुन्तला हद दर्जाको मीठो रहेछ॰ । ~ बन्दी— ना॰ १. हद वा सीमाको निर्धारण; साँध छुट्ट्याउने काम । २. कुनै कारणले आउन वा जान लगाइने रोक । ३. जग्गाजमिन बढी राख्न नपाइने व्यवधान । ~ मूल्य— ना॰ कुनै वस्तु यतिसम्ममा किन्न हुन्छ भनी सरकारले किटान गरेको दर । ~ म्याद— ना॰ १. कुनै कामकुरो गर्न तोकिएको अवधि; निर्धारित समय; आखिरी म्याद । २. मुद्दा गर्ने आखिरी म्याद । > हदै— क्रि॰ वि॰ ज्यादाभन्दा ज्यादा; अन्तिम साँधमा; अचाक्लि ।
हद्द— क्रि॰ वि॰ [अ॰] हद वा सीमासम्म; पराकाष्ठातक; शक्तिले भेटेसम्म; ज्यादाभन्दा ज्यादा ।
हनन— ना॰ [सं॰] मार्ने काम; वध; हत्या ।
हनहन— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ हन्+अ (बि॰)] ज्वरो धेरै रन्कने गरी; मर्लान्तझैँ पारेर । > हनहनती/हनहनी— क्रि॰ वि॰ बेसी मात्रामा हनहन हुने गरी
हनाइ— ना॰ [रू हान् (+आइ॰] हान्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] हनाइनु— क॰ क्रि॰ हान्न लाइनु । हनाउनु— प्रे॰ क्रि॰ हान्न लाउनु; हिर्काउनु ।
हनु— ना॰ [सं॰] मुखभन्दा तल्लो अनुहारको भाग; च्यापु; चिउँडो । श्र हनुमन्ते— ना॰ १. बालकको अन्नप्राशन गर्दा वैदिक विधिअनुसार हनुमान्को रूप लिएर भातप्रसाद खाने व्यक्ति । २. अनुचित रूपले वा अचाक्लीसँग खाने व्यक्ति; हन्तकाली । ३. काठमाडौँ उपत्यकामा भक्तपुरको दक्षिणतर्फ बग्ने एक खोलो ।
हनुमान्— ना॰ [सं॰] १. रामायणप्रसिद्ध रामभक्त एक वानर; वायुपुत्र; अञ्जनीकुमार । वि॰ २. ठूलो र लामो च्युँडो भएको । ३. बलवान्; वीर; शक्तिशाली । ~ ढोका— ना॰ काठमाडौँको वसन्तपुरस्थित मूल ढोकामा हनुमान्को मूर्ति रहेको प्राचीन राजदरबार वा त्यसकै मूलढोका ।
हन्को— ना॰ [हन्+को] ज्वराको ताप वा तीव्र वेग ।
हन्टर— ना॰ [अङ्॰] घोडा चढ्दा घोडाको गतिमा तीव्रता ल्याउन पिठिउँमा पिट्ने छालाको डोरी वा सिप्केनी; कोर्रा; चाबुक ।
हन्डर— ना॰ [प्रा॰ हणिरे कामकुरो गर्दै जाँदा परेको कष्ट; दैवी वा प्राकृतिक आपद्; सास्ती; गोता; हैरानी (उदा॰— बाउन्न हन्डर, त्रिपन्न ठक्कर —उखान॰ ।
हन्ड्याबहुन्डुब— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ हन्ड्याङ्+अ (बि॰)] मालमत्ता, भाँडाकुँडा आदि यताको उता, उताको यता पार्ने अव्यवस्थित रूपले मिल्किनेछोडिने गरी ।
हन्तकाली— वि॰ १. जतिबेला पनि खाइरहने; जति खाए पनि नअघाउने; अगस्ती । २. असन्तोकी । > हन्तकाले— वि॰ हन्तकाली ।
हन्न— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ हन्+न] एकाएक ज्वराको ताप बढ्ने गरी ।
हन्बेर्नु/हन्बेर्नो— ना॰ [हात+बेर्+उ/ओ] १. तातेको भाँडो वा भाँडाको बिँड समात्ने हतियार वा झुम्रो (सनासो, लुँडो आदि) । २. फलामको काम गर्ने कालिगडहरूले आगो तह लाउने, टुप्पो घुमेको लामो ज्याबल । ३. बाध्यतावश संरक्षण दिनुपर्ने वस्तु वा व्यक्ति; घाँडो । ४. कुनै काम नलाग्ने व्यक्ति; हल्लौँडो ।
हप— ना॰ [अङ्॰ हबे पाङ्ग्राका बीचमा रहने फलाम वा काठको लामो डन्डी; धुरा ।
हपक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ हपक्+क] हावा नचलेको बेलामा कडा गर्मी हुने गरी; गर्मी, राप आदि सहसा अनुभव हुने चालले ।
हपहप— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ हप्+अ (बि॰)] १. ज्यादा गर्मी भएर गुम्सिने वा डाह हुने किसिमले; हपहपी । २. ठूलाठूला गाँस हालेर खाँदै; खपखप । > हपहपती/हपहपी— क्रि॰ वि॰ अझै हपहप हुने गरी ।
हपार्–नु— स॰ क्रि॰ [रू हकार्नु] १. बरालिने वा कामकुरो बिराउने मानिसलाई नराम्रोसँग गाली गर्नु; हप्काउनु; हप्की दिनु । २. ठूलो स्वरले टाढाबाट बोलाउनु; पुकार्नु; कौलास्नु । > हपाराइ— ना॰ हपार्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । हपारिनु— क॰ क्रि॰ हपार्ने काम गरिनु ।
हपाहप— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ हप्+आ+हप्] ठूलठूला गाँस हालेर खाने गरी; हपहप ।
हप्क–नु— अ॰ क्रि॰ [फा॰ खपः+क+नु] १. अरूको हप्कीदप्कीले डराउनु; तर्सनु; दच्कनु । २. पिठिउँ छुट्टिएलाजस्तो गरी दुख्नु । ३. धर्ती फाटेका ठाउँमा छुट्टिन खोज्नु । > हप्काइ— ना॰ हप्कनेहप्काउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । हप्काइनु— क॰ क्रि॰ हप्काउने काम गरिनु; हप्की दिइनु । हप्काउनु— स॰ क्रि॰ १. कामकुरो बिग्रेमा गाली गर्नु वा हकार्नु; हप्की दिनु; हपार्नु । २. त्रास वा डर देखाउनु; सावधान गराउनु ।
हप्की— ना॰ [फा॰ खप्गी] १. कुनै कामकुरो बिगारेमा दिइने गाली; हप्काउने काम; खप्की । २. रल्लिने, बरालिने आदि गरेमा तह लाउन गरिने कडाइ; ऐँचन । — दप्की— ना॰ हप्काउने र गाली गर्ने काम; तह लाउन कडाइसित खै गर्ने काम ।
हप्ता— ना॰ [फा॰ हफ्ते सात दिनको समय; साता; सप्ताह । —
वारी— वि॰ १. हरेक हप्तामा गरिने वा दिइने (काम वा ज्याला आदि) । २. सातसात दिनको; साप्ताहिक ।
हप्प— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ हप्+प] कडा गर्मीले सताउने गरी; हावा नचलेर गुम्सँदै ।
हप्याक— ना॰ [अ॰ मू॰ हप्याक्+अ] तिर्खा, थकाइ आदिले कष्टसित सास फेर्ने चाल । — हप्याक— क्रि॰ वि॰ १. लगातारको हप्याकका साथमा । ना॰ २. ढाडको करकरी दुखाइ । ३. धर्ती फाट्ने चाल । > हप्याक्क— क्रि॰ वि॰ हप्याक चालसित एकै खेपमा ।
हबलदार— ना॰ [फा॰] सिपाहीभन्दा माथि र जमादारभन्दा मुनिको सैनिक वा जङ्गी कर्मचारी । > हबलदारी— ना॰ हबलदारको पद वा काम ।
हबला— ना॰ मल्लकालीन राजाहरूका पालामा प्रचलित प्रसिद्ध राजचिह्न (आसागुर्जा, गदा, सोँठा, सिंहध्वज, चमर, पङ्खा, दण्ड आदि) । — माल— ना॰ राजकीय पर्व वा माङ्गलिक उत्सवमा नियत कर्मचारीहरूबारा बोकिने उपर्युक्त राजचिह्न ।
हबलो— ना॰ [होभलो] १. केही नेपाली ब्राह्मणपरिवारहरूमा भाद्र शुक्ल अष्टमीका दिन ढड्याएको बिरौँला काँचै दूर्वादेवीलाई चढाएर त्यसको प्रसाद खाने एक चाड; दूर्वाष्टमी पर्व । २. त्यही अवसरमा चढाइएको केराउ, सिमी आदिको भिजेको दाना; क्वाँटी ।
हबालु— वि॰ [हावा+आलु] हावा लाग्ने; हावादार । (उदा॰— सकल कोष्ठ हबालु फराकिला । — ल॰ प्र॰ देवकोटा, 'सुलोचना'॰ ।
हबिगत— ना॰ [हबाल+गति] १. शक्ति; सामर्थ्य, तुजुक । २. खस्केको आर्थिक स्थिति; दारिद्रइ; गरिबी ।
हबेली— ना॰ [फा॰] ठूला झ्यालढोका भएको हावादारी भवन; ठूलो घर; महल; हवेली ।
हब्बाँ— ना॰ [सं॰ हम्बो गोईगोरुले रामेको शब्द; बाँ ।
हब्बा— ना॰ हबिगत; हब्बे । — कब्बा— ना॰ शक्ति र सामर्थ्य; हब्बेकब्बे ।
हब्बाकब्बा— ना॰ [सं॰ हव्यकव्ये देवता र पितृहरूलाई अर्पण गरिने आहुति, तर्पण आदि; देवतालाई 'स्वाहा' शब्दले दिइने हव्य र पितृलाई 'स्वधा' शब्दले दिइने 'कव्य'–को समुदाय ।
हब्बे— ना॰ [रू हब्बो १. छाँटकाँट नमिलेको; अमिल्दो । २. बोल्न नजान्ने; लठ्यौरो । ३. सामर्थ्य; हब्बा । हबिगत । — कब्बे— ना॰ शक्तिसामर्थ्य; बलबुता । ~ न कब्बे— ना॰ शक्तिसामर्थ्यको अभाव; गति न गरास । (उदा॰— जब पुग्यो नब्बे, हब्बे न कब्बे) । — हब्बे— क्रि॰ वि॰ १. पुगेसपुगेस; जसोतसो । २. हव्यकव्य ।
हब्सी— ना॰ [अ॰ हब्शी] १. पूर्वी अफ्रिकामा रहने अति कालो वर्ण र मोटो ओठ हुने एक जाति । वि॰ २. ज्यादै कालो वर्णको; भद्दा रूपको (व्यक्ति॰ ।
हमला— ना॰ [अ॰ हमलःे कुनै देशबाट अर्को देशमाथि वा कुनै व्यक्ति वा समुदायबाट अर्को व्यक्ति वा समुदायमाथि गरिने आक्रमण; चढाइ; युद्ध । — दार— वि॰ हमला गर्ने । — वर— वि॰ हमलादार ।
हमाल— ना॰ [अ॰] १. राजपूत र जैसी ब्राह्मणजातका आमाबाबुबाट पैदा भएको सन्तान । २. नेपाली जातिको एक थर ।
हमाली— ना॰ तीस पोल अर्थात् डेढ बिसौली वा पौने धार्नीबराबरको तौल ।
हमेसा— क्रि॰ वि॰ [फा॰ हमेशे नित्यजसो; सधैँभरि; दिनप्रतिदिन; सदा ।
हम्क–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ हुम+क+नु] १. हाते पङ्खा, कागज वा यस्तै कुनै वस्तु हल्लाएर हावा निकाल्नु; पङ्खा आदिको हावाले गर्मीको उकुसमुकुस कम गराउनु । अ॰ क्रि॰ [सं॰ हन्+नु] २. गाई, भैँसी आदिले फुँक्क गरेर हान्न खोज्नु; गाईबस्तुले टाउको तलमाथि गराई हान्न उद्यत हुनु । ३. चाँडोचाँडो सास फेर्नु; हाँफ्नु । > हम्काइ— ना॰ १. हम्कने वा पङ्खा हल्लाउने क्रियाप्रक्रिया । २. हम्कने वा हान्नेहाँफ्ने क्रियाप्रक्रिया । हम्काइनु— क॰ क्रि॰ हम्कन लाइनु; पङ्खा हल्लाइनु । हम्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ हम्कन लाउनु; पङ्खा हल्लाउनु । हम्काहम्की— ना॰ १. गाईबस्तुले मानिसलाई वा गाईबस्तुलाई नै हान्न खोज्ने क्रिया । २. परस्परमा पङ्खा आदि हम्कने काम । हम्किनु— क॰ क्रि॰ हावा चलाउनाका लागि पङ्खा आदि हल्लाइनु ।
हम्को— ना॰ [हम्क+ओ] १. पङ्खा आदिले हम्केको हावाको वेग । २. गाईभैँसी आदिले हानेजस्तो टाउको हल्लाउने काम । ३. प्रभुत्वको भाव । ~ झम्को— ना॰ १. हम्कोसाथैको हल्लाइको वेग । २. हान्ने र हाँफ्ने क्रिया । ३. प्रमुखताको भाव वा प्रदर्शन; बडप्पन ।
हम्मे— ना॰ [अ॰ मू॰ हाम्म+ए] कठिनाइ; गाह्रो । ~ हम्मे— क्रि॰ वि॰ गाह्रोगाह्रो भएर; बल्लतल्ल ।
हम्मेसि— क्रि॰ वि॰ [फा॰ हमेशे १. सितिमिति; हत्तपत्त । २. एकाएक; सहसा । ३. सधैँ; हमेसा ।
हय— ना॰ [सं॰] १. घोडा; अश्व । २. देवराज; इन्द्र । — ग्रीव— ना॰ १. विष्णुका चौबीस अवतारमध्ये एक । २. घोडाको जस्तो टाउको भएको एक दानव ।
हर्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ हरण+नु] १. अर्काको धनमाल लुटेर वा चोरेर लिनु; हरण गर्नु; खोस्नु । २. कसैले कुनै वस्तु पाउन लागेकोमा बाधा पार्नु ।
हर१— ना॰ [प्रा॰] १. शरीरको काँधदेखि फिलासम्मको पिठिउँको भाग । २. शरीरको ढाडनसासहितको अगलबगलको भाग । ३. पछाडिको फिलाको जोर्नी र आसपासको भाग ।
हर२— ना॰ [सं॰] १. महादेव; शिव । २. गणितको भिन्न राशिमा भाग दिने सङ्ख्या; भिन्न गर्दा अंशभन्दा मुनिको सङ्ख्या । ३. नुहाउने काम; स्नान (बालबोलीमा॰ । वि॰ ४. जबर्जस्ती गरी लिएर जाने; हरण गर्ने; चोर्ने । ५. नाश गर्ने; नष्ट पार्ने । ६. कुनै शब्दका पछिल्तिर गाँसिएर नाश गर्ने, शान्त गर्ने आदि अर्थ बुझाउने उत्तरपद (जस्तो— कष्टहर, रोगहर, दुःखहर आदि॰ ।
हर३— ना॰ [सं॰ हले खेत जोत्नका लागि प्रयोग गरिने साधन; हलो (तराई प्रदेशमा॰ ।
हर४— ना॰ [फा॰] केही नामवाचक शब्दको अगाडि रही त्यसका सबै एकाइसँग सम्बन्ध रहेको कुरा बुझाउने शब्द; प्रति (जस्तो— हरव्यक्ति, हरघडी आदि) । — एक— वि॰ प्रत्येक; एकएक; हरेक ।
हरक— ना॰ नाक खिहिथ्याउने गन्ध; नमीठो गन्ध; सडेगलेका वस्तुको दुर्गन्धको वेग ।
हरकट्टा— ना॰ फेदैबाट लामालामा उत्तिसका जस्ता पात निस्कने र बीचका डाँठका टुप्पामा सेतो भुवा भएका पहेँला फूल फुल्ने सुगन्धी जरा हुने, आयुर्वेदअनुसार घाउखटिरा आदिलाई शमन गर्ने एक झार ।
हरघडी— क्रि॰ वि॰ [हर+घडी] जुनसुकै बेला पनि; हरबखत; हमेसा; निरन्तर ।
हरण— ना॰ [सं॰] १. अर्काको धनमाल जबरजस्ती लिने काम; खोस्ने काम । २. चोरी; अपहरण । ३. हटाउने वा निर्मूल पार्ने काम (जस्तो— रोगहरण, दुःखहरण आदि॰ ।
हरतरह— ना॰ [फा॰ हर+तरह] १. नाना किसिम; अनेक तरह । २. धेरै उपाय ।
हरताल१— ना॰ [हार+ताल] पासा, कौडी आदि जुवामा लगातार तिरिरहनुपर्ने दाउ; तिरताल; हारताल ।
हरताल२— ना॰ हडताल । > हरताली— वि॰ हडताली ।
हरदम— क्रि॰ वि॰ [हर+दम] १. हरेक समयमा; जुनसुकै बेला पनि । २. दम रहेसम्म ।
हरदिन— क्रि॰ वि॰ [फा॰ हर+सं॰ दिने हरेक दिनमा; प्रत्येक दिन; दिनहुँ ।
हरप्पा— ना॰ [हि॰ हरपो बाँडा, सुनार आदिको तराजु राख्ने बट्टा ।
हरफ— ना॰ [अ॰ हर्फे १. अक्षरको हार वा ताँती; वर्णको लहर । २. पङ्क्ति; ताँती; लहर । ३. अक्षर; वर्ण ।
हरफनमौला— वि॰ [फा॰ हर+अ॰ फन–मौलो हरेक प्रकारका कामको धेरथोर जानकारी राख्ने; टपर्टुय्याँ ।
हरबखत— क्रि॰ वि॰ [फा॰ हर+बख्त] जुनसुकै बेला पनि; हरसमय; सधैँ ।
हरबर— ना॰ [हट+बढ] १. केटाकेटीले फनफनी घुमेर भन्ने बोली वा खेल । २. अनेकतिर घुमाउने काम; ठूलो सासना वा सास्ती ।
हरबाङ्गे— वि॰ [हर+बाङ्गो] ढाड बाङ्गो भएको; ढाड कुप्रिएको ।
हररा— ना॰ एक प्रकारको साँपको जात ।
हररोज— क्रि॰ वि॰ [फा॰ हर+रोज] हरेक दिन; दिनदिनै; दिनहुँ ।
हरल— वि॰ [हार्+अल] कौडी, पासा, तास आदि जुवामा हारेको (पैसा, वस्तु आदि॰; पराजित ।
हरसङ्गा/हरसङ्घा— ना॰ [सं॰ हल+सन्धान] हलो आदि बनाउने काठपातका साधन ।
हरसमय— क्रि॰ वि॰ [फा॰ हर+सं॰ समये हरबखत ।
हरहमेसा— क्रि॰ वि॰ [फा॰ हर+हमेशे सधैँभरि; जुनसुकै बेला पनि ।
हरहर१— ना॰ [सं॰ हर+हर] १. नुहाइधुवाई गर्दा धार्मिक भावनाले दोहोथ्याई–तेहथ्याई महादेवको नाम लिइने शब्द । २. नुहाउने काम; स्नान (बालबोलीमा॰ ।
हरहर२— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ हर+अ (बि॰)] १. बत्ती, आगो आदि ज्वाला छुटेर बल्ने गरी । २. कडा गर्मी वा भित्री रोगले हृदयमा जलन पैदा भएर; डाह हुने किसिमले । ३. हावा सरसराउने चालसित । > हरहरी— क्रि॰ वि॰ १. अझ बेसी हरहर हुने गरी । ना॰ २. नाम्लाको पाटो वा गुन्द्रीको बिट मार्दा आखिरमा पारिने गाँठो ।
हरहिफाजत— ना॰ [फा॰] थन्क्याउने र व्यवस्थित गर्ने काम; सुरक्षा; थान्कोमान्को ।
हरहिसाब— ना॰ [फा॰ हर+हिसाब] धनपैसाको मामलामा तेरोमेरो गर्न खाता वा टिपोट हेर्ने काम; लेनदेनको व्यवहार हेर्ने काम; हिसाबकिताब ।
हराइ— ना॰ [रू हर् (+आइ॰] हर्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ रू हराउ (+आइ॰] १. हराउने वा परास्त गर्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । २. हराउने वा बेपत्ता हुने क्रियाप्रक्रिया । [ रू हार (+आइ॰] ४. हार्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]
हराइनु— क॰ क्रि॰ १. हराउने काम गरिनु; हार गराइनु । २. हरण गराइनु । ३. अ॰ क्रि॰ कुनै वस्तु वा व्यक्ति बेपत्ता होइनु ।
हराउनी— ना॰ [हार्+आउ+नी] १. मुद्दामामिलामा मुद्दा छिनिसकेपछि हार्नेलाई लाग्ने जरिमाना; हराउरी । २. हराउने स्थिति वा काम ।
हराउनु१— स॰ क्रि॰ [हार+आउ+नु] १. कुनै प्रतियोगिता वा मुद्दामामिलामा अर्को पक्षलाई परास्त गर्नु; हार गराउनु; जित्नु । २. दमन गर्नु; ब्याक्नु ।
हराउनु२— अ॰ क्रि॰ [हार्+आउ+नु] १. कुनै वस्तु अन्यत्र पुगेर बेपत्ता हुनु; लापता हुनु; गुम्नु । २. राखेका ठाउँको वस्तु नदेखिने हुनु; अदृश्य बन्नु; फेला नपर्नु; अलप वा लुप्त हुनु । ३. टुङ्गो बिर्सनु ।
हराउरी— ना॰ [हार+आउरी] १. हार्नेलाई लाग्ने दण्ड । विप॰ जिताउरी । २. हराउनी ।
हराम— वि॰ [अ॰] १. नियम, अनुशासन वा आज्ञाअह्रोट नमान्ने; हत्तेरो । २. काम नलाग्ने; दुष्ट; नजाती; अनुचित । ३. त्याग्नुपर्ने; निषिद्ध । ना॰ ४. अधर्म; पाप; बेइमानी । — खोर— वि॰ १. पाप वा अपराधको कमाइ खाने; अर्काको आर्जनमा जीविका चलाउने । २. सित्तैँमा आएको खाने; उद्योगव्यवसाय नगर्ने; अल्छी । —
खोरी— ना॰ केही उद्योग नगरीकन अर्काको कमाइ खाने काम । — जादा— ना॰ १. साह्रै दुष्ट वा बदमास व्यक्ति । २. हरामीको छोरो । > हरामी— वि॰ १. खराब; दुर्जन । ना॰ २. व्यभिचारबाट उत्पन्न पुरुष ।
हरि१— ना॰ [सं॰] १. ईश्वर; भगवान् । २. विष्णु । ३. सूर्य । ४. चन्द्रमा । ५. बाँदर । ६. दयाको भाव; दैवी गुण । (उदा॰— पेटमा हरि भएको व्यक्तिले अर्काको पीरमर्का राम्रोसँग हेर्छ॰ ।
हरि२— पू॰ स॰ विशेषण शब्दको अगाडि जोडिएर अधिकताको अर्थ बुझाउने शब्द (जस्तै— हरिकङ्गाल, हरिलट्ठक, हरिलम्फू आदि) । — कङ्गाल— वि॰ आफ्नो धनसम्पत्ति केही नभएको; अति दरिद्र; ज्यादै कङ्गाल; तन्नम ।
हरिकीर्तन— ना॰ [सं॰] हरिको गुणगान वा भजन; ईश्वरभजन ।
हरिचन्दन— ना॰ [सं॰] १. हरिलाई मन पर्ने चन्दन; श्रीखण्ड– चन्दन । २. पाँच प्रकारका देवतरुमध्ये मगमगाउँदो काठ भएको एक तरु । ३. कमलको पराग । ४. केशर । ५. चन्द्रमाको किरण ।
हरिजन— ना॰ [सं॰] १. एक मात्र हरिमा समर्पित हुने भक्त । २. परस्परमा अस्पृश्य मानिएका वा निम्न जातका व्यक्तिलाई सामूहिक रूपमा भनिने आदरार्थी नाम ।
हरिटट्टु— वि॰ [हरि+टट्टू] १. हारेर टाट भएको; सिरीखुरी भएको । २. हरिलट्ठक ।
हरिण— ना॰ [सं॰] ठूलठूला मोहक आँखा हुने र गीत वा सङ्गीतको धुन सुन्न मन पराउने एक बनैया जन्तु; मृग । > हरिणाक्षी— वि॰ हरिणका जस्ता सुन्दर आँखा भएकी; मृगनयनी (स्त्री॰ ।
हरिणी— ना॰ [सं॰] १. पोथी हरिण; मृगी । २. कामशास्त्रमा वर्णित चार प्रकारका स्त्रीमध्ये एक; चित्रिणी । — प्लुता— ना॰ विषम पाउमा क्रमशः तीन सगण, एक लघु र एक गुरु हुने अनि सम पाउमा एक नगण, दुई भगण र एक रगण हुने वार्णिक छन्द ।
हरित— वि॰ [सं॰] १. हरियो रब भएको; हरियो । ना॰ २. हरियो रब । ३. सूर्यको घोडा । ४. सिंह । ५. दिशा । ~ कण— ना॰ बोटबिरुवाको प्रकाश संश्लेषण गर्ने वा पात र हाँगालाई हरियो गराइराख्ने मसिना कण । ~ क्रान्ति— ना॰ 'बालीनाली सपारौँ, धेरै अन्न उब्जाऔँ' भन्ने नारा; बढी अन्न र फलफूल उब्जाउने कृषिक्रान्ति वा अभियान ।
हरिताल— ना॰ [सं॰] प्रायः पुराना हस्तलिखित नेपाली कागजमा कीराले नकाटोस् भनी लेख्नुअघि दल्ने गरिएको पहेँलो रङ्गको विषालु खनिज पदार्थ; हरताल; नीलोतुथो ।
हरितालिका— ना॰ [सं॰] १. विष्णुसँग विवाहित हुन नपरोस् भनी सँगिनीबारा हरेर जङ्गलमा पुथ्याएकी पार्वतीले महादेव पति पाउनका निम्ति गरेको व्रत । २. प्रायः नेपाली सधवा नारीहरूले सौभाग्यको स्थिरताका लागि भाद्र शुक्ल तृतीयाका दिन निराहार बसेर गरिने शिवको पूजा । ३. भाद्रशुक्ल तृतीयाको दिन; तीज ।
हरितिमा— ना॰ [सं॰] हरियोहरियो वर्ण; हरियोपन; हरियाली ।
हरिबार— ना॰ [सं॰] १. उत्तरभारतमा रहेको एक प्रसिद्ध तीर्थस्थल; गङ्गाबार । २. हरिका मन्दिरको ढोका; हरिमन्दिर ।
हरिधाम— ना॰ [सं॰] १. विष्णु रहने स्थान; वैकुण्ठलोक । २. हरिको मन्दिर; देवमन्दिर ।
हरिनास— ना॰ रगतको विकारबाट पैताला फुट्ने एक रोग; हर्नाठ ।
हरिनु— क॰ क्रि॰ [हर्+इ+नु] धनमाल चोरेर वा लुटेर लगिनु ।
हरिप— वि॰ [अ॰ हरीफे १. कत्ति पनि धनसम्पत्ति नभएको; कङ्गाल । २. भनेको नटेर्ने; जोधाहा । ३. शत्रु; दुस्मन ।
हरिप्रिया— ना॰ [सं॰] १. विष्णुकी पत्नी; लक्ष्मी । २. तुलसी । ३. पृथिवी ।
हरिबोधिनी— ना॰ [सं॰] चतुर्मास समाप्त भएर देवोत्थान हुने एकादशी; कार्तिक शुक्ल एकादशी ।
हरिमुस्ले— वि॰ [हरि+मुस्लो+ए] ठूलो तिघ्रा हुने; भुसतिघ्रे ।
हरियाली— ना॰ [हरियो+आली] हरिया घाँसपात, बोटबिरुवा, लतावृक्ष आदि वनस्पतिले चारैतिर आकर्षण देखिनाको भाव वा स्थिति; हरितिमा ।
हरियो— ना॰ [प्रा॰ हरिओ] १. सामान्यतः सागपातमा हुने रब; पहेँलो र नीलो रबको मिश्रणबाट पैदा हुने रब; हरित वर्ण । वि॰ २. भर्खरै पलाएको कलिलो (बोटबिरुवा) । ३. ताजा; आलो । ~ जाई— ना॰ पाकेपछि पनि हरियै रहने एक जातको जाई । ~ ढुकुर— ना॰ सेता आँखा, रछाय रङ्गको घाँटी र कालो पुच्छर हुने एक जातको पक्षी । — परियो— ना॰ १. हरियो सागपात वा हरियो । वि॰ २. हरियो । ~ परेवा— ना॰ पहेँलो टाउको, हरियो गर्धन र हरियै पखेटा हुने एक जातको परेवा । ~ बकुल्लो— ना॰ कालो सिउर र हरियो भावका पखेटा हुने एक जातको बकुल्लो । — भरियो/भरिलो— वि॰ सप्लाएर हरियो भएको (बोटबिरुवा, बाली आदि) । ~ मास— ना॰ मुगीको रङ्गको एक जातको मास । ~ मुला— ना॰ गोठाले सागको मूला ।
हरिलट्ठक— वि॰ [हरि+लट्ठक] भनेको नबुझ्ने र नमान्ने; लट्ठक; स्वाँठ; मूर्ख ।
हरिलम्फु— वि॰ [हरि+लम्फू] केही पनि नजान्ने; मूर्ख; अपढ; हलम्बू ।
हरिलोभरिलो— वि॰ [हरियो+भरिलो] चारैतिर हरिया र पुष्ट बोटबिरुवा भएको; हरियालीले ढाकेको ।
हरिवासर— ना॰ [सं॰] १. एकादशी । २. आइतबार ।
हरिवाहन— ना॰ [सं॰] १. विष्णुको वाहन; गरुड । २. सूर्य । ३. इन्द्र ।
हरिशयनी— ना॰ [सं॰] चतुर्मास व्रतको आरम्भ भएर हरिले पातालमा शयन गर्ने भनी मानिएको दिन; आषाढ शुक्ल एकादशी ।
हरिश्चन्द्र— ना॰ [सं॰] पुराणप्रसिद्ध, दानी तथा सत्यनिष्ठामा रहेका सूर्यवंशी एक राजा ।
हरिस— ना॰ [सं॰ हलीषो एक छेउमा हलो र अर्को छेउमा जुवा रहने हलाको ठाडो लामो काठ ।
हरिहर— ना॰ [सं॰] १. विष्णु र शिवको संयुक्त रूप; हरि र महादेव । २. भोजन गर्दा अनुमति दिइने शब्द । ३. कुनै भजनको प्रत्येक चरणका आखिरमा भनिने शब्द । ४. हरिकङ्गाल भएको स्थिति; तन्नम अवस्था । — पुर गढी— ना॰ मकवानी राजा हरिहर सेनले बनाएको एक पुरानो ऐतिहासिक किल्ला ।
हरीछाल— ना॰ मालभोगका भन्दा लामा र ठूला कोसा हुने एक जातको केरा ।
हरीतकी— ना॰ [सं॰] हर्रो ।
हरुवा१— वि॰ [हार्+उवो १. खेल, युद्ध आदिमा असफल हुने; हार्ने । २. डरछेरुवा; काँथर; नामर्द ।
हरुवा२— ना॰ [सं॰ हलवाहे खेतबारीमा हलो जोत्ने व्यक्ति; हली ।
हरू— प॰ स॰ [सं॰ अपरे नाम, सर्वनाम आदिको पछिल्तिर गाँसिएर बहुवचनको अर्थ बुझाउने वा सादृश्यबोध गराउने प्रत्यय (जस्तै— गाईहरू, मानिसहरू, श्यामहरू इ॰) ।
हरे— वि॰ बो॰ [सं॰] १. अफसोच, ग्लानि, निराशा, कष्ट, समवेदना, सहानुभूति आदि भाव बुझाउन अप्रत्याशित रूपमा मुखबाट निस्कने नाम; हरे शिव । २. 'हरि' शब्दको सम्बोधनको रूप; हे हरि ।
हरेउ— ना॰ [हरियो] १. प्रायः वर्षामासमा हरिया झारपातहुँदो बस्ने हरियो रङ्गको एक प्रकारको विषालु सर्प । २. काई ।
हरेक— वि॰ [हर+एक] प्रत्येक; हरएक ।
हरेरी— ना॰ [हार्+एरी] भारी बोक्ने नाम्लाको कानको गाँठो ।
हरेलो— ना॰ [सं॰ हल+एलो] १. खेत जोत्नुभन्दा पहिले कुनै विघ्न नपरोस् भनी किसानले सखारै खेतमा गएर गर्ने भूमिपूजा । २. धान रोपिसकेपछि रोपाइँ सिद्धिएको उपलक्ष्यमा तीजपछिको मङ्गलवारका दिन खेतमा गरिने कृषिका अधिष्ठाता देवताको पूजा ।
हरेस— ना॰ [हार्+एस] काम गर्दागर्दै पनि लक्ष्यप्राप्ति नभएर उत्साह सेलाएको वा आशा टुटेको स्थिति; निरुत्साह; निराशा ।
हरोहर— ना॰ [हरिहरे हुँदै नहुनुको अवस्था; अत्यन्त अभाव; शून्यता ।
हरौरी— ना॰ [हार्+औरी] हराउरी ।
हर्क–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ हरक+नु] अनिष्टको डर वा शङ्काले बतासझैँ भई दौडेर भाग्नु ।
हर्क— ना॰ [सं॰ हर्षे आनन्दको क्षण; खुसियाली; हर्ष । (उदा॰— कौवालाई बेल पाक्यो हर्क न बिस्मात् —उखान) । — बढाइँ— ना॰ खुसियालीमा गरिने उत्सव; विवाह, पदोन्नति, पुत्रलाभ आदिको खुसियाली । — मान— वि॰ खूब हर्क मानेको; हर्षमान् ।
हर्काइ— ना॰ [रू हर्क (+आइ॰] हर्कने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] हर्काइनु— क॰ क्रि॰ हर्कने पारिनु । हर्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. मुहुरी फर्काउनु । २. हर्कने पार्नु ।
हर्को१— ना॰ १. मर्ने वेलाको अन्तिम श्वास; एकोहोरो सास । २. बेतोडको दौड ।
हर्को२— ना॰ [हरक+ओ] हे॰ हरक ।
हर्ख— ना॰ [सं॰ हर्षे हे॰ हर्क । — बढाइँ— ना॰ हर्कबढाइँ ।
हर्चुल— ना॰ गाईबस्तुलाई घाँस खुवाइने एक प्रकारको बोटविशेष ।
हर्जा— ना॰ [अ॰ हर्जे कुनै वस्तु नभइनहुने स्थिति; खाँचो; अत्यावश्यकता ।
हर्जाना— ना॰ [अ॰ हर्ज+फा॰ आने कसैको धनमाल वा अन्नबाली नोक्सान भएमा सट्टामा दिइने धन वा वस्तु; क्षतिपूर्ति ।
हर्ता— वि॰ [सं॰] १. हरण गर्ने; हर्ने । २. टाढा लैजाने । — कर्ता— वि॰ १. कुनै काम वा स्थानको प्रमुख (व्यक्ति॰; सर्वेसर्वा । ना॰ २. कुनै कामकुरो बनाउने र बिगार्ने वा खोस्ने र पूरा गरिदिने व्यक्ति । — धर्ता— वि॰ १. घरपरिवारको अभिभारा बोक्ने वा पालनपोषण गर्ने । ना॰ २. हालीमुहाली ।
हर्थुङ्गो— ना॰ [हात+थुङ्गो] हातको नाडीदेखि औँलाका टुप्पासम्मको भाग; हत्केलाका पछाडिपट्टिको भाग ।
हर्दिआँप— ना॰ [हर्दी+आँप] हलेदे आँप ।
हर्न— ना॰ [अङ्॰] १. हावाको जोड पार्दा शब्द निस्कने ध्वनियन्त्र । २. सडकमा हिँड्ने पथिकलाई सचेत गराउन बस, कार, रिक्सा, टेम्पो आदि गाडीमा जडान गरिएको ध्वनिउत्पादक यन्त्र । ३. ध्वनियन्त्रबाट निस्केको आवाज ।
हर्नाठ— ना॰ कुकुर्च्चा र पैताला फुट्ने र धाँजा फाट्ने एक प्रकारको रोग; हरिनास ।
हर्नियाँ— ना॰ [अङ्॰ हर्निओ अण्डकोषमा आन्द्रा झर्ने एक रोग ।
हर्ने— वि॰ [हर्+ने] हरण गर्ने; खोस्ने । ~ भर्ने— वि॰ बनाउन र बिगार्न सक्ने; खोस्ने र दिने; हरण तथा भरण गर्ने; हर्ताकर्ता ।
हर्पी— ना॰ [हर्पे] १. सानो हर्पे । २. हर्पे ।
हर्पे— ना॰ [प्रा॰ हडप्पे घिउ, तेल आदि हालिने काठको थेप्चो आकारको भाँडो; एक प्रकारको सिबमाब; हर्पी ।
हर्फारेबडी— ना॰ [सं॰ हरिपर्वरी] ससाना पात, पहेँला फूल र अमलाजस्ता फल लाग्ने एक बोट वा त्यसैको फल; लवली ।
हर्र— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ हर्+र] १. रोकिएको हावा एकाएक वेगसित बहने गरी; उखुम गर्मी भएको वेला हावा सर्सराएजस्तो गरी । २. हावा चलेजस्तै एकाएक आउने वा जाने गरी; उड्ने वा वेगसित दौडने चालले । ३. अकस्मात् पानी पर्ने गरी । ४. दन्केर आगो बल्ने किसिमले । ना॰ ५. बाख्रा, भेडा आदिलाई बोलाउँदा भनिने शब्द ।
हर्रा— ना॰ [हर्रो+ओ पातलो दिसा; झाडा; पखाला ।
हर्रो— ना॰ [प्रा॰ हरड्य < सं॰ हरीतकी] १. ठूलठूला पात हुने, मञ्जरीका रूपमा ससाना नीला फूल फुल्ने तथा छोहोराका आकारका टर्रा फल फल्ने एक जातको बोट । २. आयुर्वेदमा रेचक, वात–पित्त–कफनाशक, आँखालाई फाइदा गर्ने, अग्निवर्द्धक र बुद्धिवर्द्धक भनी बताइएको त्यसैको टर्रो स्वादको फल; त्रिफलामध्ये एक ।
हर्ष— ना॰ [सं॰] चिताएको कुरो पुग्दा वा चाहेजस्तो कुनै काम बन्दा मनमा हुने आनन्द; प्रसन्नता; खुसियाली । ~ गीत— ना॰ उत्सव आदिमा गाइने हर्षप्रधान गीत । ~ बढाइँ— ना॰ १. कुनै उन्नतिको काम हुँदा हर्षले मनाइने उत्सव; हर्कबढाइँ; खुसियाली । २. ठूलो खुसियालीमा बन्दुक, तोप आदि पड्काई गरिने उत्सव वा बढाइँ । — मान्— वि॰ हर्षित; दङ्गदास । > हर्षातिरेक— ना॰ अत्यधिक हर्ष भएको स्थिति; चारैतिरबाट सुन्न पाइने हर्षको कुरो । हर्षाश्रु— ना॰ धेरै कालपछि प्रियजनसँग मिलन हुँदा आनन्दको उद्रेकले आँखाबाट निस्कने आँसु; प्रेमाश्रु । हर्षित— वि॰ ज्यादै हर्ष अनुभव भएको; प्रसन्न; आनन्दित; पुलकित ।
हर्सन्दा— ना॰ [हर+सालिन्दो भइपरी आउने कामकाजका निम्ति सरकारी ढुकुटीमा जगेडा राखिछोडिने रकम; अतिरिक्त कामका लागि छुट्ट्याइएको धन ।
हर्सा— ना॰ [सं॰ अर्शस्] गुदबारको भित्रपट्टि खटिरो आउने र रगत बग्ने एक रोग; अल्काई; अर्श । > हर्से— वि॰ हर्साको रोग लागेको ।
हल्— ना॰ [सं॰] अन्तमा 'अ' स्वर नलागेका व्यञ्जनवर्णको मूल रूप; सो रूप देखाउन वर्णमुनि लगाइने छड्के रेखा ( ् ॰ भएको चिह्न (जस्तो— क्, ख्, ग्, घ्, ङ् इ॰) ।
हल१— ना॰ [सं॰] १. खेतबारी जोतिने काठे साधन वा फलामे यन्त्र; हलो । २. एउटा हलाले दिनभरि जोतिने जमिनको एकाइ
(जस्तो— एक हलको जग्गा, एक हलको मेलो इ॰) । ३. एउटै हलामा नारिएका गोरुको जोडी । वि॰ ४. जोडा; युगल ।
(उदा॰— ती दुई साथी एक हल भएका छन्॰ ।
हल२— ना॰ [अ॰] कुनै कठिन विषय, प्रश्न, समस्या आदिको समाधान; निराकरणको उपाय ।
हलका१— वि॰ [प्रा॰ लहुके हलुको ।
हलका२— ना॰ [अ॰ हलकःे छुट्ट्याइएको क्षेत्र; निर्धारित घेरो; वृत्त; परिधि ।
हलकारो— ना॰ [फा॰ हरकारे १. चिठीपत्र आदि घरघर बाँड्दै हिँड्ने हुलाकअड्डाको निम्नतहको कर्मचारी; हुलाकी । २. हुलाकी सिपाही ।
हलक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ हलक्+क] बोटबिरुवा आदि छिटै बढ्ने वा हुर्कने गरी; छिटै सप्रने चालसित ।
हलगोरु— ना॰ [हल+गोरु] १. एउटै सोइलामा नारिने वा सँगसँगै जोतिने गोरु; जोडा गोरु । २. आपसमा प्रायः नछुट्टिने दुई व्यक्ति; जोडी; दौँतर ।
हलचल— ना॰ [हल+चल] १. हल्लने, चल्ने र चलबलाउने काम । २. जनतामा त्रास र आतङ्क फैलँदा हुने हल्लाखल्ला; खलबली; कोलाहल ।
हलधर— ना॰ [सं॰] १. पुराणप्रसिद्ध वसुदेवका छोरा बलराम । २. हलो जोत्ने व्यक्ति; हली । वि॰ ३. हलो बोक्ने; हलाले जोत्ने काम गर्ने । हल न चल— वि॰ [हल+न+चल] चल्न–चलमलाउन नसक्ने; रोगले शरीर हल्लाउनेसम्म क्षमता नभएको (व्यक्ति॰ ।
हलन्त— वि॰ [सं॰] स्वररहित व्यञ्जनवर्ण अन्तमा हुने; हल् अन्तमा भएको (शब्द, जस्तो— पश्चात्, झन्, हट् इ॰) । ~ बहिष्कार— ना॰ प्राचीन र मध्यकालीन वाङ्मयकार एवं साहित्यिक स्रष्टाहरूको पालादेखि उच्चारणका आधारमा राम, विकास, एक आदि शब्दलाई गद्य वा पद्य दुवै विधामा विकल्पले राम्, विकास्, एक् इत्यादि हलन्त रूपमा लेख्ने गरिएकोमा उक्त, वैयक्तिक हलन्त रूप लेखिनु हुँदैन र सक्छन्, भन्छन् आदि क्रियापदलाई सकछन, भनछन आदि रूपमा लेखिनुपर्छ भनी सं॰ १९६५ मा 'माधवी' पत्रिकाका सम्पादक स्व॰ राममणि आचार्य दीक्षित र उनका अनुयायीहरूले प्रस्तुत गरेको मत र सो मतसँग सम्बन्धित आन्दोलन ।
हलपाटे— वि॰ [हल+पाटो+ए] जोडा हुनुपर्नेमा नभई एक्लो भएको; जोडीबाट छुट्टिएको वा अर्को जोडाको मृत्यु भएको (गोरु वा व्यक्ति॰ । हल पिराहा— वि॰ [हल+पिराहो हल वा साथीलाई नसहने; जोडालाई पिर्ने (पशु वा मानिस॰ । हल फुटाइ— ना॰ [हल+फुटाइ] साथीसाथी फुट्ने–छुट्टिने काम ।
हलम्बु— वि॰ [हरि+लम्फू] कुनै कामकाज नभएको; बेकम्मा; लट्ठक; हरिलम्फू; लन्ठ ।
हलवाई— ना॰ हलुवाई ।
हलसारो— ना॰ [हल+सार+ओ] १. प्रायः बर्खे बाली लगाउने बेलामा पानी बर्सेपछि सर्वप्रथम हलो चलाउँदा भूमिपूजा गरेर मनाइने उत्सव; वसन्तपञ्चमीजस्ता कृषिपर्वमा पहिलो पटक हलो जोत्ने काम । २. पाडा, बाच्छा मरेको लैनो भैँसी वा गाई; हतुवा पशु । ३. बुहारीले पत्यार गरेर कसैलाई राख्न दिएको वस्तु । वि॰ ४. पाडाबाछा मरेर हातले पघार्नुपर्ने; हतुवा (गाई– भैँसी॰; हातसारो ।
हलहल— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ हल्+अ (बि॰)] १. छाद्ने वा बान्ता गर्ने चालले । २. बोटबिरुवाहरू राम्रोसँग सप्रने र बढ्ने गरी । श्र हलहलती/हलहली— क्रि॰ वि॰ अझै हलहल भएर । हलहले— ना॰ पालुङ्गाका छाँटका पात हुने र तरकारी खाइने एक थरी साग ।
हलाइ— ना॰ [रू हाल् (+आइ॰] हाल्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]
हलाइनु— क॰ क्रि॰ हाल्न लाइनु । हलाउनु— प्रे॰ क्रि॰ हाल्न लाउनु । हलान— ना॰ हाल्ने काम वा खेप; हलाइ ।
हलापाटे— ना॰ [हलो+पाटो+ए] हलो जोत्ने मानिस; हली ।
हलायुध— ना॰ [सं॰] कृष्णका दाजु बलराम; हलधर ।
हलाल— ना॰ [अ॰] इस्लाम धर्मका अनुसार मासु खानका लागि घोक्रो रेटेर खसी, भेडा आदि पशु मार्ने तरिका ।
हलाहल— ना॰ [सं॰] १. क्यात्तुकेका छाँटका लामालामा सेता झुस भएका पात, झुसिला लामालामा डाँठमा प्याजी रबका झुसिला लाम्चा फल र फलका टुप्पामा मसिनो रातो फूल तथा फुस्रो कन्द हुने, हिमालयका लेकमा पाइने एक जातको विषबुटी; नर्सिब विष । २. पुराणअनुसार देवदानवले मिलेर समुद्रमन्थन गर्दा निस्केको कडा विष ।
हली— ना॰ [सं॰] १. खेतीकमाइ गर्नका लागि हलो जोत्ने मानिस; हरुवा । २. वसुदेवका छोरा बलराम । ~ भाग— ना॰ १. शारीरिक श्रम बेसी गर्ने र खान पनि अबेर आउने हुँदा भोक र श्रमअनुसार हलीलाई चाहिने खानाको निकै ठूलो परिमाण । २. त्यस्तै ठूलो भाग ।
हलुको— वि॰ [प्रा॰ लहुके १. सजिलै उचाल्न र बोक्न सकिने; गह्रौँ नभएको; कम वजनको; हलौँ; हलका । २. उज्जर वा चर्को रङ्ग नभएको; फिक्का । ३. मानमर्यादा नभएको; कम इज्जतको; अप्रतिष्ठित । ४. थोरै; अलिकति (घाउ वा चोट॰ ।
हलुब— वि॰ [हलुङ्गो] हलुको । > हलुङ्कसी— क्रि॰ वि॰ हलुङ्गो चालसित; बिस्तारै । (उदा॰— मनको भुमरो हलुङ्कसी प्रभुको पाउसरोजमा पसी — लेखनाथ, 'लालित्य'॰ ।
हलुङ्गो— वि॰ [रू हलुको] हलुको; हलौँ ।
हलुवा— ना॰ [अ॰ हल्वो गहुँको पीठो वा सुजी घिउमा भुटी सखर, चिनी आदि मिलाएर दूधमा वा घिउ र चास्नीमा पकाइएको नरम खाद्य पदार्थ; मनभोग ।
हलुवाई— ना॰ [अ॰ हल्वा+ई] हलुवा, लड्डु, पेडा आदि मिठाई बनाउने र बेच्ने पेसा भएको व्यक्ति वा जाति; मिठाई बेच्ने पसले; हलवाई । — रोटी— ना॰ मिठाई ।
हलुवाबेत/हलुवाबेद— ना॰ [अ॰ हल्वाए+फा॰ बेदे कडाकडा पात, सेता फूल, राता, मझौला खालका गुलिया फल हुने एक रूख वा त्यसैको फल ।
हले— वि॰ [हलो+ए] १. हलगोरु जोत्ने; हली । २. नेपालमा कृषकका तीन श्रेणी (हले, कोदाले र सुकुम्बासी॰–मध्ये एक । ~ कोदाले— वि॰ १. हलाले जोत्ने र कोदालाले खन्ने । २. हलगोरु हुने र कोदालाले खनेर मात्र दुःखजिलो गर्ने ।
हलेदे— वि॰ [हलेदो+ए] १. हलेदोजस्तो; हलेदोको रबको । ना॰ २. हलेदो हुने ठाउँ । ~ आँप— ना॰ आँपको जस्तो गन्ध आउने र अचार बनाएर खाइने एक जातको हलेदो; हर्दिआँप ।
हलेदो— ना॰ [सं॰ हरिद्रो सर्वदाका जस्ता ठूलठूला पात हुने, तलैतला परेका सेता वा पहेँला फूल फुल्ने, अदुवाको आकारको, तीतो टर्रो भावको पहेँलो कन्द हुने, एक जातको बोट वा सुकाएर बेसार बनाइने त्यसैको कन्द । हले पाखो— ना॰ [हले+पाखो] हरेक रोपनीमा सरदर पन्ध्र पाथी अनाज पैदा हुने असल खालको पाखो । हले बीज— ना॰ [हले+बीज] बीजनप्रणालीमा तिरो लगाउनका लागि कायम गरिएको एक हल गोरुबाट जोत्न मिल्ने जग्गा ।
हलेसा— ना॰ 'नाचनी' नामको नृत्यभित्र पर्ने एक थरी राग ।
हलेसो— ना॰ [सं॰ हारीते हरियो गर्धन र गर्धनमनिको भाग प्याजी रबको हुने, टाउको नीलो र पखेटा तथा पुच्छर फुस्रो रबको भएको, परेवाजत्रै एक जातको चरो ।
हलो— ना॰ [सं॰ हले गोरु, राँगा आदिले तानेर खेतबारी जोत्ने फाली, अनौ, हरिस, जुवा र जोतारो भएको साधन; हल; हर । ~ जुवा— ना॰ जोत्ने हलो र हलामा गोरु नार्ने जुवा । ~ जोता/जोताहा— ना॰ हलो जोत्ने व्यक्ति; हली; हरुवा । हलौँ—वि॰ [हलुङ्गो] हलुङ्गो; हलुको ।
हलौ१— ना॰ [अङ्॰] फोन, ट्रङ्कल गर्दा वा कसैलाई भेट्दा सम्बोधन गरिने शब्द ।
हलौ२— निपा॰ [हो+लौ] कुनै कामकुरोमा स्वीकृति जनाउने शब्द; हुन्छ; लौ ।
हल्क–नु— अ॰ क्रि॰ [हलक्क+नु] बोटबिरुवा आदि छिटै सप्रनु; हलक्क बढ्नु; लहलहाउनु ।
हल्का— वि॰ [हलुको+ओ हलुको; हलौँ ।
हल्काइ— ना॰ [रू हल्क (+आइ॰] हल्कने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] हल्काइनु— क॰ क्रि॰ हल्काउने काम गरिनु; हलक्क बढाइनु । हल्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ हलक्क बढाउनु; लहलहाउने पार्नु ।
हल्काफुल्का— वि॰ [हलुका+फुल्को १. हलुको खालको । २. पथ्य (खाना॰ ।
हल्किनु— अ॰ क्रि॰ [हल्क+इ+नु] हलक्क बढिनु ।
हल्ट— वि॰ [अङ्॰] १. काम रोकिने स्थिति भएको । २. अवरोध उत्पन्न भएको । (उदा॰— तिमी नआएर हाम्रो कामै हल्ट भयो॰ । वि॰ बो॰ २. विशेषतः सैनिक वा प्रहरीले पालोपहरा बस्ता कुनै मानिस देखेर निजलाई रोक्नका निम्ति भन्ने शब्द ।
हल्पी— वि॰ [फा॰ हलब (देश॰+ई] पहिले हलब देशमा तयार भएको वा असल जातको (ऐना॰ । ~ ऐना— ना॰ असल जातको एक प्रकारको ठूलो ऐना ।
हल्ल–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ हल्लन+नु] १. हावाको वेगले वा आफ्नै शक्तिले यताउति चल्नु; चलमलाउनु; झुल्नु; हल्लिनु । २. लगलग, लुगलुग, डगडग, थरथर आदि चालसित काम्नु; कम्पन हुनु । ३. आफ्नो ठाउँबाट डग्नु; चल्नु । ४. काम न काजसित यताउति हिँड्नु; लरखरिनु । ५. डराउनु; हप्किनु ।
हल्ल— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ हल्+ल] १. धेरै मानिस एकैसाथ खित्का छाडेर हाँस्ने गरी; धक फुकाएर । २. छाद्ने वा बान्ता गर्ने गरी ।
हल्लखल्ल— ना॰ [हल्ला+खल्लो चारैतिर फिँजिएको हल्ला; खलबल; हल्लाखल्ला ।
हल्लनटट्टी/हल्लनटट्टु/हल्लनटाट— वि॰ [हल्लने+टाट] १. काम न काजसँग यताउति चहारिरहने; हल्लनदास । २. भएभरको सम्पत्ति सिद्ध्याएको; टाट उल्टेको; हरिकङ्गाल । ३. मरन्च्याँसे; खुइटे; ज्यादै दुब्लो । ना॰ ४. केही नभएको व्यक्ति; ज्यादै गरिब मानिस ।
हल्लनदास— वि॰ [हल्लन+दास] काम न काजसित त्यसै हल्लिरहने; हल्लेरै दिन काट्ने; लखौटे ।
हल्लन्ताम्— वि॰ [हल्ल+अन्ताम्] कामकाज नभएको; हल्लेरै दिन बिताउने; हल्लनदास ।
हल्ला— ना॰ [सं॰ कोलाहले १. अलिअलि गर्दै फैलिएको वा नजानिँदो किसिमले बिस्तारै फिँजिएको राम्रो वा नराम्रो अपुष्ट खबर; अपत्यारिलो समाचार; घुइरो । २. टाढाबाट सुनिने व्यक्तिगत वा सामूहिक आवाज; चर्को स्वर । ३. धेरै जना कराएको आवाज; कोलाहल; खलबल; भाँडभैलो ।
हल्लाइ— ना॰ [रू हल्ल (+आइ॰] १. हल्लने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [हल्लाउ+आइ] २. हल्लाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] हल्लाइनु— क॰ क्रि॰ हल्लाउन लाइनु; यताउति चलाइनु ।
हल्लाउनु— स॰ क्रि॰ १. यताउति चलाउनु; डोलाउनु । २. कम्पन गराउनु; कँपाउनु । ३. जगाउनु । ४. झुलाउनु; मच्चाउनु । ५. तर्साउनु; धम्काउनु । ६. बिनसित्ति वरपर दौडाउनु ।
हल्लाखल्ला— ना॰ [हल्ला+खल] १. चारैतिर फिँजिएको हल्ला; ठूलो हल्ला; हल्लखल्ल । २. कोलाहल; खलबल ।
हल्लागुल्ला— ना॰ [हल्ला+फा॰ गुले हल्लीखल्ली; कोलाहल ।
हल्लिनु— क॰ क्रि॰ [हल्ल+इ+नु] यताउति चलिनु वा हिँडिनु ।
हल्लीखल्ली— ना॰ [रू हल्ला+खल्लो ठूलो हल्ला; हल्लाखल्ला ।
हल्लीश— ना॰ [सं॰] नाट्यविद्याका अठार उपरूपकमध्ये एक भेद; नृत्यप्रधान एकाङ्की ।
हल्लुँड— ना॰ [हल+लुँड] हलाको हरिसमा जुवा झुन्ड्याइने छालाको डोरी; नारा ।
हल्लुँडे— वि॰ [हल्लुँडो+ए] १. हल्लुँडोजस्तो; बुद्धि नभएको; हलम्बू । २. एक जातिको नरम खालको रूख ।
हल्लुँडो— ना॰ [हलो+लुँडो] १. भैँसी, गाई आदि पशुलाई गाली गर्दा प्रयोग गरिने शब्द । वि॰ २. काम नलाग्ने; बेकम्मा; तनाहा ।
हल्ले१— ना॰ [रू हदे १. दुई दल भई गिर्राले हानेर भकुन्डाको सीमा कटाई खेलिने एक खेल । २. त्यस खेलमा दुवै पक्षतर्फ लगाइने चिनु वा त्यसै चिनुबाट भकुन्डो छिराउने काम ।
हल्ले२— वि॰ [हल्ला+ए] हल्ला मचाउने; हल्लाबाज ।
हवन— ना॰ [सं॰] देवकार्यमा 'स्वाहा' शब्द उच्चारण गरेर अग्निमा घिउ, चरु आदिको आहुति दिने विधान; होम; यज्ञ । > हवनीय— वि॰ १. हवन गर्न योग्य; अग्निमा आहुति दिन लायक (चरु, घिउ आदि) । २. हवन गर्न हुने वा सकिने; हव्य ।
हवलदार— ना॰ [फा॰] हबलदार । > हवलदारी— ना॰ हबलदारी ।
हवस्— अव्य॰ [होओस्] मान्य जनबाट कुनै काम अह्राउँदा मन्जुरी जनाएर भनिने शब्द । (उदा॰— हवस्, यहाँले धन्दा मान्नुपर्दैन । म छिटै आइहाल्छु॰ ।
हवा— ना॰ [अ॰] हावा ।
हवाई— वि॰ [हवा+ई] १. हावासँग सम्बन्धित; वायुको । २. हावामा चल्ने; हिँड्ने वा उड्ने । ~ अड्डा— ना॰ हवाईजहाज उड्ने वा बस्ने ठाउँ; विमानस्थल; विमानघाट । ~ उडान— ना॰ हवाईजहाजबाट उड्ने वा उडाउने काम । ~ उडान बिमा— ना॰ हवाईजहाजको उडानमा जहाजको हानिनोक्सानी भएमा सम्बन्धित कम्पनीले दिने क्षतिपूर्ति; हवाई उडानको बिमा । उड्डयन आयोग— ना॰ हवाईजहाजको उडान तथा नीतिनियमसम्बन्धी कार्य गर्नेगराउने अधिकारप्राप्त समिति । ~
ग्राउन— ना॰ हवाईमैदान । ~ जहाज— ना॰ आकाशमार्गबाट यात्रा गर्ने यान; विमान; वायुयान । ~ डाँक— ना॰ १. हवाईजहाजबाट पठाइने वा पठाइएका चिठीपत्र आदि । २. हवाईजहाजबाट चिठीपत्र पठाइने वा लगिने काम वा व्यवस्था । ~ पत्र— ना॰ चिठी लेखेर हवाईजहाजबाट पठाइने खाम र पत्रसमेत एउटैमा भएको विशेष पत्र । ~ बिमा— ना॰ हवाईजहाजमा चढ्ने यात्रीहरूले गराउने बिमा । ~ मैदान— ना॰ हवाईजहाज उड्ने–ओर्लने ठाउँ; विमानस्थल । ~ यातायात— ना॰ वायुसेवाबारा गरिने आवतजावत । ~ सैन्य— ना॰ जलसेना र थलसेनाबाहेकको, हवाईजहाजबाट युद्ध गर्ने सेना ।
हवाल— ना॰ [अ॰ अहवाले १. काम गरेर पनि जस नपाउने स्थिति; हैरानी; दुर्दशा; फजिती । २. अवस्था; परिस्थिति ।
हवाला— ना॰ [अ॰ हवाले १. कुनै व्यक्ति वा वस्तुलाई अर्कासमक्ष सुम्पने वा जिम्मा लगाउने काम; सुपुर्दगी । २. प्रमाण दिने उद्धरण; साक्ष्य; उल्लेख; दृष्टान्त । ३. अधीनता; परतन्त्रता । ४. अपराधीको पिछा गर्ने सिपाही; पहरा ।
हवालात— ना॰ [अ॰] १. कुनै व्यक्तिलाई अपराधअनुसार थुन्ने काम; थुना; हिरासत । २. विचाराधीन कैदीलाई राख्ने ठाउँ । >
हवालाती— वि॰ १. थुनामा रहेको; हवालातमा परेको । २. हवालातसम्बन्धी; हवालातको ।
हवास१— ना॰ [अ॰] चैतन्य; होस; ज्ञान (होसको पूरकका रूपमा प्रयुक्त हुने॰ ।
हवास२— ना॰ [अ॰ हवा+आस] १. भुईँको चिसो नआओस् भनेर छिँडीको तलामनि गराइएको खाली ठाउँ वा प्वाल । २. भान्छाको धूवाँ जाने प्वाल वा निकास; चिम्नी ।
हवि— ना॰ [सं॰] यज्ञको अग्निकुण्डमा आहुति दिइने पदार्थ; घिउ, चरु आदि हवनीय द्रव्य ।
हविगत— ना॰ [अ॰ अहवाल+सं॰ गति] १. तुजुक; शक्ति; सामर्थ्य । २. गिर्दै गएको आर्थिक अवस्था; दारिद्रइ ।
हविष्पात्र— ना॰ [सं॰] यज्ञको अग्निमा हवन गर्न घिउ छुट्ट्याउने भाँडो; घृतवहन–पात्र ।
हविष्य— वि॰ [सं॰] १. अग्निमा होम गर्न लायक; आहुति दिन योग्य; पवित्र । ना॰ २. व्रत, यज्ञ आदि गर्ने वा गराउनेले अघिल्लो दिन खाइने सात्त्विक भोजन; हविष्यान्न । > हविष्यान्न— ना॰ १. हवनयोग्य पवित्र अन्न; चरु । २. पवित्र वा सात्त्विक भोजन ।
हवेली— ना॰ [अ॰] १. खुला झ्यालढोकाहरू भएको, हावा लाग्ने, अग्लो र ठूलो घर; महल । २. सम्पन्न व्यक्तिको सुविधायुक्त भवन; सेतो घर ।
हव्य— वि॰ [सं॰] १. अग्निमा आहुति दिन योग्य; हवन गर्न लायक (घिउ, चरु आदि॰ । ना॰ २. हवन गरिने वस्तु; होमका लागि छुट्ट्याइएको घिउ, चरु, तिल, जौ आदि; हवि । — कव्य— ना॰ देवता र पितृहरूलाई अर्पण गरिने आहुति, तर्पण, सिधा, पिण्ड आदि; देवतालाई 'स्वाहा' शब्दले दिइने हव्य र पितृलाई 'स्वधा' शब्दले दिइने कव्यको समुदाय ।
हस्— अव्य॰ हवस् ।
हसक— ना॰ [हस्को] सडेगलेका वस्तुको गन्ध; हरक; हस्को । >
हसक्क— क्रि॰ वि॰ १. सडेगलेका वस्तुबाट नमीठो गन्ध आउने गरी; हस्को आउने चालले । २. काम नबन्दा मन दुख्ने गरी; खिस्रिक्क ।
हसना— ना॰ [अ॰ हसने प्रायः रातमा खूब बास्ना चल्ने र झुप्पाका रूपमा पहेँला मसिना फूल फुल्ने एक प्रकारको सानो बोट वा त्यसैको फूल; हसिना ।
हसबली— ना॰ [अ॰ हस्बे सालबसाली खातालगतमा नभएको बेठेगानको फुटकर सरकारी आम्दानी; लगत नभएको भइपरी आउने आम्दानी ।
हसहस— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ हस्+अ (बि॰)] छिटोछिटो खाने चालले । > हसहसी— क्रि॰ वि॰ हसहस ।
हसित— ना॰ [सं॰] १. केही दाँत देखाएर निस्केको हाँसो; मन्द हँसाइ । वि॰ २. फुलेको; विकसित । ३. उपहास वा गिल्ला गरिएको । ४. केही दाँत देखाएर हाँसेको (व्यक्ति॰ ।
हसिना— ना॰ [अ॰ हसीने ज्यादै सुन्दरी स्त्री; रूपवती नारी; कामुक स्त्री; हसना ।
हसुर्–नु— स॰ क्रि॰ १. धेरै मात्रामा भोजन गर्नु; गुतार्नु (निन्दार्थमां) । २. मन नपर्ने गरी खानु; घिच्नु । । > हसुराइ— ना॰ हसुर्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । हसुराइनु— क॰ क्रि॰ हसुर्न लाइनु । हसुराउनु— प्रे॰ क्रि॰ हसुर्न लाउनु । हसुराहसुर— ना॰ हारालुछ गर्दै खाने काम; कोचाकोच गरी खाने काम । हसुरिनु— क॰ क्रि॰ धेरै खाइनु; घिचिनु ।
हस्क–नु— अ॰ क्रि॰ [प्रा॰ हस्स+नु] १. खुसीले मात्तिनु; ज्यादै हर्षले उम्लनु । २. हिस्स पर्नु; हिस्सिनु; जिल्लिनु । ३. पछि हट्नु; हच्कनु । ४. हस्को आउनु; दुर्गन्ध चल्नु । ५. खिस्रिक्क पर्नु; खस्कनु । > हस्काइ— ना॰ हस्कने तथा हस्काउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । हस्काइनु— क॰ क्रि॰ हिस्स पारिनु । हस्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. हिस्स पार्नु; हिस्स्याउनु । २. जिल्ल्याउनु । ३. हच्काउनु । हस्किनु— अ॰ क्रि॰ १. हस्कनु । २. हिस्स पारिनु ।
हस्को— ना॰ [हसक्क+ओ] हरक; गन्ध । > हस्क्याइँ— ना॰ हस्को आउने भाव वा अवस्था; हस्कोपन ।
हस्त— ना॰ [सं॰] १. हात; बाहु; भुजा रू २. हात्तीको सुँड । ३. चौबीस अङ्गुल वा दुई बित्ताको नाप । ४. सत्ताइस नक्षत्रमध्ये पाँच तारा हुने र हातको आकारको मानिने एक नक्षत्र; हस्ता । — कला— ना॰ हातबारा सम्पन्न गरिने काम; हातको सीप; हस्तकौशल (चित्र, मूर्ति आदि) । — कौशल— ना॰ हातको सीप वा हातको प्रयोगबारा प्राप्त हुने दक्षता; हस्तकला । — क्षेप— ना॰ अर्काको काममा हात हाल्ने व्यवहार; आफ्नो अधिकारबाहिरको कुरामा गरिने दखल; अवरोध । — गत— वि॰ हातलागी भएको वा हातमा परेको । — पत्र— ना॰ विद्यार्थीको अध्ययनका लागि शिक्षकबाट लिखित वा मुद्रित रूपमा दिइने लेख वा पाठ (ह्यान्ड आउट) । — मापन— ना॰ हातले नापो लिने काम; हातको परिमाण । — मुद्रा— ना॰ नृत्य, पूजा, साधना आदिमा विभिन्न भाव प्रकट गर्ने हातको आकृति; सन्ध्यावन्दनमा गरिने सुमुख, सम्मुख, वितत आदि हस्ताकृति । — रेखा— ना॰ सामुद्रिक शास्त्रका अनुसार हत्केलामा कोरिएका शुभाशुभसूचक धर्का; हातको रेखा । — लिपि— ना॰ कसैका हातको लेखोट; हस्ताक्षर । — लेख— ना॰ हस्तलिपि ।
हस्ता१— ना॰ [सं॰] सत्ताइस नक्षत्रमध्ये एक ।
हस्ता२— ना॰ [सं॰ हस्ताक्षरे हस्ताक्षर; स्वलिपि ।
हस्ताक्षर— ना॰ लेखात्मक दस्तखत; सही; हस्तलिपि । > हस्ताक्षरित— वि॰ हस्ताक्षर गरिएको; दस्तखत भएको ।
हस्तान्तर/हस्तान्तरण— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तु अरूका हातमा दिने काम; हातेसारी । २. आफ्नो जिम्मामा रहेको वस्तु कसैको जिम्मा लगाउने काम । ३. बेचबिखन । ४. सम्पत्तिको हक एक व्यक्तिबाट अर्को व्यक्तिमा सारिने कानुनी कार्य; दाखिलखारिज । श्र हस्तान्तरणीय— वि॰ अरूलाई दिने वा सुम्पन सकिने (प्रतीतपत्र आदि॰ । हस्तान्तरित— वि॰ हस्तान्तरण गरिएको ।
हस्तामलक— ना॰ [सं॰] १. आफ्ना हातमा रहेका औँलाजस्तो सबै काल र सबै कुरा देख्न वा जान्न सकिने विषय । २. शङ्कराचार्यका एक शिष्यको नाम ।
हस्ति— ना॰ [सं॰ हस्ती] हात्ती । — दन्त— ना॰ हात्तीको दाँत वा दाह्रा । — हाड— ना॰ हात्तीको हाड; हात्तीको दाँत । हस्तिकर्णी पलाँस— ना॰ एउटै पातको डाँठबाट तीनतीनवटा पात निस्कने संयुक्त पात भएको, मञ्जरीका भावको गाढा रातो वा सुन्तला रबको फूल फुल्ने, आयुर्वेदअनुसार कृमि, पखाला र आउँलाई निको पार्ने तथा सर्पको बिख मार्ने मानिएको (लेगुमिनोसी समूहको॰ एक बोट ।
हस्तिनी— ना॰ [सं॰] १. पोथी हात्ती; ढोई । २. कामशास्त्रअनुसार चार प्रकारका स्त्रीमध्ये रोमयुक्त तथा स्थूल काय हुने, धेरै खाने र कामवासना प्रबल भएकी स्त्री ।
हस्ती— ना॰ [सं॰] हात्ती; गज ।
हस्ते— क्रि॰ वि॰ [सं॰ हस्त+ए] अर्काको हात हुँदै; कसैको हातमा; मार्फत । — वारी— ना॰ कुनै वस्तु कसैको मार्फत पाउने वा पठाउने काम ।
हस्त्यायुर्वेद— ना॰ [सं॰] हात्तीको चिकित्साविषयमा लेखिएको शास्त्र ।
हस्त्यारोही— ना॰ [सं॰] १. हात्तीको सबार । वि॰ २. हात्ती चढ्ने ।
हस्याबफस्याब— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ हस्याङ्+अ (बि॰)] हतारमा आत्तिएर दौडँदा गर्मी वा थकाइले स्वाँफ्वाँ गर्ने गरी ।
हस्स— क्रि॰ वि॰ [प्रा॰] १. सडेगलेको वस्तुबाट दुर्गन्ध चल्ने गरी; ह्वास्स । २. जिल्लिने गरी; निराश हुने चालले ।
हह— वि॰ बो॰ [अ॰ मू॰ ह (बि॰)] गाईगोरु धपाउँदा भनिने शब्द ।