नेपाली शब्दसमूह ६१ स
स१— देवनागरी वर्णमालाको बत्तीसौँ व्यञ्जनवर्ण; संस्कृत– परम्पराअनुसार दन्त्य र नेपाली उच्चारणअनुसार तालु– दन्तमूलीय अघोष अल्पप्राण ऊष्म ध्वनि; लेख्य रूपमा सो वर्ण वा ध्वनिको प्रतिनिधित्व गर्ने लिपिचिह्न; पातलो स ।
स२— अव्य॰ [सं॰] नामशब्दका अगाडि जोडिएर सहित, सदृश, सम, सह, सित, समेत आदि अर्थ जनाउने उपसर्गजस्तो एकाक्षरी शब्द (जस्तो— सपरिवार, सगोल, सजाति, सगोत्री, सप्रयास, सकर्मक, सहित, सानुक¨ल इ॰) ।
सँग— ना॰ यो॰ [सं॰ सङ्गे १. साथमा; सित । २. सहित; समेत । ना॰ ३. नजिक हुनेपन; सामीप्य ।
सँगाती— ना॰ [सं॰ सङ्गति] सँगसँगै खेलेहुर्केको वा साथमा रहने व्यक्ति; दौँतर; साथी । (उदा॰— राम मेरा सँगाती हुन् । हामी दुवै बालसँगाती हौँ) ।
सँगार— ना॰ सँघार ।
सँगाल्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ सङ्कलन+नु] १. कुनै कुरा जोगाएर राख्नु वा जम्मा गर्नु; सञ्चित गर्नु; साँच्नु । २. सङ्कलन गर्नु; बटुल्नु । > सँगालाइ— ना॰ सँगाल्ने काम वा किसिम । सँगालिनु— क॰ क्रि॰ सँगाल्ने काम गरिनु । सँगालो— ना॰ सँगालिएको कुरो वा वस्तु; सङ्कलन । (जस्तो— कथाको सँगालो, कविताको सँगालो, विचारको सँगालो इ॰) ।
सँगिना/सँगिनी— ना॰ [सँगी+इना/इनी] १. आइमाई साथी; सखी । २. मितिनी । ३. सँगिनै । > सँगिनै— ना॰ स्वास्नीमानिसहरू मिलेर गाउने, नेपालको पूर्वी भेगमा विशेष प्रचलित लोकगीत वा त्यसको लय ।
सँगी— ना॰ [सं॰ सङ्गी] १. सँगसँगै हुर्केबढेको वा साथैमा रहने व्यक्ति; दौँतर; साथी । २. मित्र; मीत ।
सँगेट्–नु— स॰ क्रि॰ फिँजिएका वस्तुहरूलाई एक ठाउँमा भेला गर्नु; छरिएका वस्तु जम्मा गर्नु; सोहोर्नु; बटुल्नु । > सँगेटाइ— ना॰ सँगेट्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । सँगेटाइनु— क॰ क्रि॰ सँगेट्न लाइनु । सँगेटाउनु— स॰ क्रि॰ सँगेट्न लाउनु । सँगेटिनु— क॰ क्रि॰ सँगेट्ने काम गरिनु ।
सँगेल्–नु— स॰ क्रि॰ [रू सँगाल्नु] १. सबैतिरबाट ल्याएर जम्मा गर्नु; जतनसाथ सँभालेर राख्नु; सँगेट्नु । २. कुनै वस्तु मिलाएर राख्नु; तह लाउनु । ३. सञ्चित गर्नु; सँगाल्नु । > सँगेलाइ— ना॰ सँगेल्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । सँगेलाइनु— क॰ क्रि॰ सँगेल्न लाइनु । सँगेलाउनु— प्रे॰ क्रि॰ सँगेल्न लाउनु । सँगेलिनु— क॰ क्रि॰ सँगेल्ने काम गरिनु ।
सँघार— ना॰ [सं॰ संघाटे ढोका आदिमा रहेको चौकोसको तल्लो भाग; ढोकाभित्र र बाहिरको बीचको भाग; सँघारठेलो रहने ठाउँ । ~ ठेलो— ना॰ ढोका आदिमा चौकोसमुनि तेर्स्याइने बाहिरी बाराको मोटो तेर्सो काठ ।
सँचाइ— ना॰ [साँच्+आइ] साँच्ने काम वा किसिम ।
सँधाइ— ना॰ [रू साँध् (+आइ॰] साँध्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । श्र सँधाइनु— क॰ क्रि॰ साँध्न लाइनु । सँधाउनु— प्रे॰ क्रि॰ साँध्ने काम गराउनु वा गर्न लाउनु ।
सँधियार— ना॰ [साँध+इयार] आफ्नो साँधमा घर बनाएर बस्ने वा साँधको जग्गाजमिन चर्चने व्यक्ति; आफ्नो घरजग्गाको साँध वा सिमाना जोरिएको छिमेकी ।
सँभल्–नु— अ॰ क्रि॰ [प्रा॰ संह्वल+नु] १. कुलत वा खराब बाटो छोडेर राम्रो सङ्गत वा ठीक बाटामा लाग्नु; नराम्रो कामकुराबाट जोगिनु; चरित्र भ्रष्ट हुनुबाट बच्नु । २. कुनै अहितका कुराप्रति सचेत रहनु; सावधान हुनु ।
सँभला— ना॰ मारुनी नाचमा गाइने गीतको एक राग ।
सँभलाइ— ना॰ [रू सँभल् (+आइ॰] सँभल्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] सँभलिनु— अ॰ क्रि॰ जोगिनु; सावधान होइनु ।
सँभार्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ सम्भारे १. भत्कन, बिग्रन नदिनु; सुरक्षा वा रक्षा गर्नु । २. देख्दा राम्रो हुने पार्नु; सुन्दर वा झरिझुट्ट गर्नु; सिँगार्नु । ३. तह लाउनु ।
सँभार— ना॰ [सं॰ सम्भारे भत्कन, बिग्रन आदिबाट बचाउने काम; सुरक्षा; रक्षा; हेरविचार; मर्मत । ~ खर्च— ना॰ सम्भारखर्च; मर्मतखर्च ।
सँभाराइ— ना॰ [रू सँभार् (+आइ॰] सम्भार गर्ने वा गराउने क्रिया, भाव वा प्रक्रिया । [ > ] सँभारिनु— क॰ क्रि॰ १. होसियारका साथ रहनु; सावधान रहनु । २. दुर्घटनाबाट बच्नु; सुरक्षित हुनु; खराब कामकुराबाट बच्नु ।
सँभाल्–नु— स॰ क्रि॰ [प्रा॰ संहल+नु] १. छरिन, भत्किन, बिग्रन आदिबाट बचाउनु; सम्भार पुथ्याउनु; सुरक्षा गर्नु; स्याहार गर्नु; समाल्नु; समार्नु । २. जोगाएर वा बचाएर राख्नु; बचाउनु । ३. भरणपोषण वा पालनपोषण गर्नु; पाल्नु । ४. हेरचाह गर्नु; रेखदेख गर्नु । ५. कुसङ्गत वा खराब लतमा परेर बिग्रन लागेकालाई नियन्त्रित गर्नु । ६. महत्त्वपूर्ण कार्यको भार बोक्नु; उत्तरदायित्व वहन गर्नु । ७. भीर, अक्कर आदि ठाउँबाट खस्न वा लड्न लागेकालाई बचाउनु । ८. कुनै कामकुराको प्रबन्ध मिलाउनु; व्यवस्थाको चाँजोपाँजो गर्नु । (. घरगृहस्थीको काम वा सभा, संस्था आदिको राम्रो सञ्चालन गर्नु । > सँभाल— ना॰ १. स्याहारसुसार । २. रक्षा; बचाउ । ३. पाल्ने वा पालनपोषण गर्ने काम । ४. हेरविचार; रेखदेख गर्ने काम । सँभालाइ— ना॰ स सँभाल्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । सँभालिनु— क॰ क्रि॰ सँभाल्ने काम गरिनु ।
संक्षिप्त— वि॰ [सं॰] हे॰ सङ्क्षिप्त ।
संक्षेप— ना॰ [सं॰] हे॰ सङ्क्षेप ।
संज्ञा— ना॰ [सं॰] १. बाह्य पदार्थको ज्ञान तथा शरीर वा मनका कार्यव्यापारको अनुभूति हुने शक्ति; चेतनाशक्ति; होस । २. बुद्धि; प्रज्ञा । ३. ज्ञान; बोध । ४. कुनै वस्तु वा कार्यका निम्ति पारिभाषिक रूपमा प्रचलित नाम । ५. हात, आँखा आदिबारा गरिने सङ्केत वा इसारा । ६. व्याकरणमा कुनै व्यक्ति, वस्तु, कार्य, भाव आदिको बोधक शब्द; नाम । ७. सूर्यसँग बिहा भएकी विश्वकर्माकी एक कन्या । ८. गायत्रीको एक नाम । —
पद— ना॰ नामवाचक शब्द । — वान्— वि॰ १. संज्ञाले युक्त; चेतना वा होस भएको । २. नाम भएको । — हीन— वि॰ संज्ञा वा चेतना नभएको; चेतनारहित; अचेत; बेहोस ।
संन्यस्त— ना॰ [सं॰] हे॰ सन्न्यस्त ।
संन्यास— ना॰ [सं॰] हे॰ सन्न्यास । > संन्यासी— वि॰ सन्न्यासी ।
संयत— वि॰ [सं॰] १. कुनै नीति, नियम आदिले बाँधिएको । २. मर्यादा वा सीमाभित्र रहेको; मर्यादित । ३. क्रम, औचित्य आदिबाट व्यवस्थित भएको वा हुने । ४. अनुशासनमा रहने; नियन्त्रणमा रहेको । ५. इन्द्रियनिग्रही; संयमी । ६. सावधानीपूर्वकको; सतर्क ।
संयन्त्र— ना॰ [सं॰] १. ठूलठूला काम गर्ने विशेष यन्त्र; इन्जिन । २. साधारण कामका यन्त्रहरू बनाउने ठूलो यन्त्र; ठूलो मेसिन ।
संयम— ना॰ [सं॰] १. दबाउने वा रोकेर राख्ने क्रिया वा भाव; वशमा राख्ने काम । २. नैतिक वा धार्मिक दृष्टिले मनलाई विषयवासनासम्बन्धी अनुचित वा हानिकारक मार्गमा प्रवृत्त हुनुबाट रोक्ने काम; इन्द्रियनिग्रह । ३. स्वास्थ्यको दृष्टिमा हानिकारक वस्तुको सेवन गर्नुबाट बचाउने काम; परहेज । ४. व्यावहारिक दृष्टिले आफूलाई अनुचित काममा प्रवृत्त हुनुबाट बचाउने काम । ५. क्रोध, घमन्ड आदि आउन नदिने काम; शान्त भएको अवस्था वा स्थिति । ६. बन्धन । ७. योगक्रियामा ध्यान, धारणा र समाधिको साधन । ८. उद्योग; प्रयत्न । श्र संयमन— ना॰ १. संयम गर्ने क्रिया वा प्रक्रिया । २. मनलाई खराब वा अनुचित विषयवस्तुमा लाग्न नदिने काम; मनोनिग्रह; आत्मसंयम । ३. बन्धन वा रोकावटमा रहने कार्य; दमन । ४. आत्मसंयम । संयमित— वि॰ १. संयम गरिएको; मर्यादित । २. रोकेर वा अन्य कुनै कारणबाट वशमा पारिएको । ३. दमन गरिएको वा भएको । ४. अनुशासित; नियन्त्रित । संयमी— वि॰ १. संयममा रहने; इन्द्रियलाई दमन गर्ने । २. नियन्त्रित गर्ने; रोक्ने । ३. संयमपूर्वक जीवन बिताउने; आत्मनिग्रही ।
संयुक्त— वि॰ [सं॰] १. कुनै वस्तुका साथ जोडिएको; संयुक्त भएको; गाँसिएको; टाँसिएको । २. मिसिएको; मिलेको । ३. नछुट्टिएको वा भङ्ग नभएको (संस्था आदि) । ४. दुईभन्दा बढी अंसियार भएको (व्यापारिक संस्था) । ~ कुटुम्ब— ना॰ एउटै खलक वा परिवार । ~ क्याम्पस— ना॰ दुइटा भिन्नभिन्न अध्ययन– संस्थान क्षेत्रअन्तर्गतका विषयहरू पढाइने व्यवस्था भएको क्याम्पस । ~ खाता— ना॰ ब्याङ्क आदि दामकामे संस्थासित गरिने लेनदेनको विषयमा एक वा एकभन्दा बढी व्यक्तिका नाममा रहेको र संयुक्त रूपमा हस्ताक्षर गरी सञ्चालन गरिने खाता वा तत्सम्बन्धी हिसाब । ~ जमानी— ना॰ १. कुनै काम वा व्यवहारका निम्ति दुई वा दुईभन्दा बढी व्यक्तिहरू सम्मिलित भई बसिने जमानी । २. कारणी र त्यससँग सम्बन्धित दुवै पक्ष बसी गरिने जमानबन्दी । ~ परिवार— ना॰ बाबु–छोरा, दाजुभाइ आदि नछुट्टिई एकाघरमा बसेको परिवार; मानु नछुट्टिएको वा सगोलमा रहेको एउटै जहान । ~ राष्ट्र सङ्घ— ना॰ दोस्रो विश्वयुद्धपछि सन् १९४५ मा विश्वशान्ति, पछौटे देशको उन्नति, मानवकल्याण आदि विभिन्न उद्देश्य पूरा गर्नका लागि गठन गरिएको, संसारका धेरै राष्ट्रहरूको सङ्गठन । ~ रूप— ना॰ अनेक वस्तु वा विशेषताको सम्मिलित वा संयोजित रूप । ~
लेखा— ना॰ ब्याङ्क आदिमा एकभन्दा बढी व्यक्तिहरूको नाममा संयुक्त रूपले चल्ने हिसाब; संयुक्त खाता । ~ वाक्य— ना॰ निरपेक्ष संयोजकबाट जोडिएर सबै उपवाक्य स्वतन्त्र हुने वाक्य; दुई वा दुईभन्दा बढी सरल वाक्यहरू मिलेर बीचमा र, वा, अनि, पनि आदि जोडिएर बन्ने वाक्य; वाक्यका मुख्य तीन भेद सरल, मिश्र र संयुक्तमध्ये एक । ~ विज्ञप्ति— ना॰ दुई वा दुईभन्दा बढी देशका उच्चस्तरीय प्रतिनिधिहरू सम्मिलित हुने वार्तामा छलफल भई निर्णय गरिएका विषयको संयुक्त रूपमा प्रकाशित विज्ञप्ति वा सूचना । ~ व्यञ्जन— ना॰ दुई वा दुईभन्दा बढी व्यञ्जन मिलेको अक्षर; संयुक्त वर्ण (जस्तै— क्य=क्+य्+अ, ज्ञ=ज्+`्+अ आदि) । ~ समिति— ना॰ दुई वर्ग, समुदाय वा संस्था आदिले मिलेर तयार गरेको समिति; सम्मिलित रूपमा तयार भएको समिति । ~ सरकार— ना॰ सङ्कटको स्थिति वा आवश्यकता परेका अवस्थामा विभिन्न दल वा पार्टी मिली बनेको सरकार; सर्वदलीय रूपमा वा जनसमूहबाट मिलीजुली तयार भएको सरकार । ~ स्वर— ना॰ एकभन्दा बढी स्वर मिलेर बनेको स्वर (जस्तै— अ+अ=आ, अ+इ=ए, अ+उ=ओ आदि॰ ।
संयुत— वि॰ [सं॰] संयुक्त; मिलेको; जोरिएको । > संयुति— ना॰ १. संयुत हुनाको, भाव वा अवस्था । २. दुई वा दुईभन्दा बढी पदार्थ एक पदार्थमा वा स्थानमा जम्मा हुने मिल्ने काम (जस्तो— ग्रहहरूको संयुति॰ ।
संयोग— ना॰ [सं॰] १. दुई वा दुईभन्दा बढी वस्तु वा तत्त्व एक साथ मिल्ने वा जोरिने काम; मिश्रण; मेल । २. अकस्मात् हुने मिलन; अचानकसित हुने भेट । ३. स्त्रीपुरुष वा प्रेमीप्रेमिकाको मिलन । ४. मैथुन; रतिक्रीडा; सम्भोग । ५. वैवाहिक सम्बन्ध । ६. विशेष परिस्थितिबाट मिलेको अवसर; मौका । ७. आकस्मिक रूपले परिआउने वा मिल्ने घटना; आकस्मिकता; भवितव्य । ८. समान उद्देश्यका निम्ति कुनै दुई थरी व्यक्ति, पक्ष, राष्ट्र आदिको हुने मेल । — जन्य— वि॰ सम्पर्कमा रहेको वा रहन जाने संयोगबाट हुने वा भएको । ~ शृङ्गार— ना॰ साहित्यमा नायकनायिकाको सधैँ पारस्परिक भेटघाट, दर्शन, स्पर्श आदि भएको कुरा वर्णन गर्दा पर्ने एक अलङ्कार; शृङ्गार रसका संयोगशृङ्गार र वियोगशृङ्गारमध्ये एक; सम्भोगशृङ्गार । > संयोगात्मक— वि॰ १. जोडिने किसिमको; मिल्ने प्रकारको । २. संयोगले सम्बन्ध रहने; आकस्मिक मिलन हुने । संयोगान्त— वि॰ अन्तमा नायकनायिकाको संयोग वा मिलन भएको देखाइएको; संयोग हुने वा भएको (नाटक, कथा, उपन्यास, चलचित्र आदि॰ ।
संयोजक— वि॰ [सं॰] १. दुई वा दुईभन्दा बढी विषय वा वस्तुलाई मिलाउने; विभिन्न वस्तु वा तत्त्वलाई एकसाथ पार्ने । २. व्याकरणका शब्द वा वाक्यलाई जोड्ने (अव्यय, जस्तै— र, तर, कि, वा आदि) । ३. कुनै सभा, गोष्ठी आदि कार्यक्रमको आयोजना गर्ने; आयोजक । ~ चिह्न— ना॰ दुई वा त्यसभन्दा बढी रूपखण्ड वा शब्द आदिलाई जोड्ने वा जोडिएको देखाउने चिह्न; (–॰ चिह्न (जस्तो— अध्ययन–संस्थान, प्रज्ञा–प्रतिष्ठान, समाचार–पत्र, वन–अध्ययन–संस्थानका आदि) । — त्व— वि॰ १. संयोजकको भाव वा स्थिति । २. दुई वा दुईभन्दा बढी वस्तु आदिलाई जोड्ने तत्त्व ।
संयोजन— ना॰ [सं॰] १. दुई वा दुईभन्दा बढी तत्त्व मिल्ने वा जोरिने काम । २. कुनै कामकुराको ठीक चाँजोपाँजो; आयोजन । ३. व्यवस्था; प्रबन्ध । ४. कुनै एक वस्तुसँग अर्को वस्तुको मेल; मिलान; जोडाइ । ५. मैथुन; सम्भोग । > संयोजनीय— वि॰ संयोजन गर्न वा मिलाउन योग्य; संयोज्य ।
संयोजित— वि॰ [सं॰] १. संयोजन गरिएको; मिलाइएको । २. चाँजापाँचो ठीक गरिएको; आयोजित ।
संयोज्य— वि॰ [सं॰] संयोजनीय ।
संरक्षक— वि॰ [सं॰] १. सुरक्षाको जिम्मा लिने; रक्षा वा बचाउ गर्ने । २. सह्यारसम्भार गर्ने; हेरचाह गर्ने । ३. पालन–पोषणको अभिभारा लिने; आश्रयदाता । ना॰ ४. असमर्थ व्यक्ति वा सन्तानको पालनपोषण गर्ने व्यक्ति; अभिभावक । ५. रखवाला । ६. बालबालिकाको हेरचाह गर्ने व्यक्ति; धरालो; ददा । — त्व— ना॰ संरक्षक हुनाको भाव वा अवस्था ।
संरक्षण— ना॰ [सं॰] १. राम्ररी गरिने रक्षा वा हिफाजत; सुरक्षा; बचाउ; जगेर्ना । २. रेखदेख गर्ने काम; हेरविचार । ~ कर— ना॰ स्वदेशी उद्योग वा व्यापारव्यवसाय आदिमा बाहिरबाट आउने वस्तुको खराब प्रभाव नपरोस् भनी लगाइने कर । >
संरक्षणीय— वि॰ १. राम्ररी रक्षा गर्न उचित वा योग्य; राम्रोसँग रक्षा वा बचाउ गर्नुपर्ने । २. बचाउन वा जोगाउन लायक ।
संरक्षित— वि॰ [सं॰] राम्ररी रक्षा गरिएको; जोगाएर राखेको; सुरक्षित । ~ राज्य— ना॰ कुनै शक्तिशाली ठूलो राष्ट्रका अधीनमा रहेको सानो राज्य; शक्तिशाली राज्यको अधिकारमा भर परेको कमजोर राज्य ।
संरक्ष्य— वि॰ [सं॰] राम्ररी रक्षा गरिरहनुपर्ने; संरक्षणीय ।
संरचना— ना॰ [सं॰] ज्ञान–विज्ञानसम्बन्धी कुनै पनि वस्तु, तत्त्व आदिका, बनाइएको ढाँचा वा किसिम; बनावट; बनोट (जस्तो— शब्दसंरचना, भावसंरचना, वस्तुसंरचना आदि) । ~ विज्ञान— ना॰ विज्ञानका क्षेत्रमा नयाँ वस्तु वा चीजको निर्माण–प्रविधिसम्बन्धी निरूपण तथा विवेचन गरिएको शास्त्र (मर्फोलोजी॰ ।
संरुद्ध— वि॰ [सं॰] गतिमा रोकावट आएको; रोकिएको; बाधा परेको ।
संरूप— ना॰ [सं॰] भाषाविज्ञानमा भाषाको मुक्त वा आबद्ध रूपमा आउने अर्थपूर्ण न्यूनतम एकाइ; रूपखण्ड; रूपिम (जस्तै — 'दाँत्+ई=दाँती, दँत्+अन्तृ=दन्ते; दन्+आसो=दनासो'मा दाँत्, दँत् र दन् संरूप हुन् ।) ।
संलग्न— वि॰ [सं॰] १. कुनै काममा लागेको; लीन भएको । २. जोल्टिएको; सम्बद्ध । ३. नत्थी भएको; जोरिएको; टाँसिएको । —
ता— ना॰ संलग्न हुनाको भाव वा अवस्था; तन्मयता ।
संलाप— ना॰ [सं॰] परस्परमा गरिने सरसल्लाह; आपसी वार्तालाप; गुप्त कुराकानी । > संलापक— वि॰ १. संलाप गर्ने; कुराकानी गर्ने । ना॰ २. शृङ्गार र करुणका अतिरिक्त अन्य रस प्रधान हुने, तीन वा चार अङ्क र नायक धूर्त किसिमको हुने एक रूपक । संलापित— वि॰ संलाप भएको; कुराकानी गरिएको ।
संलापी— वि॰ संलाप वा कुराकानी गर्ने; संलापक । संलाप्य— वि॰ संलाप गर्न योग्य ।
संलेख— ना॰ [सं॰] कानुनी वा अन्य कुनै कामकारबाईका बारेमा भएका प्रामाणिक बुँदा, बेहोरा आदि लेखिएको कागत ।
संवत्— ना॰ [सं॰] १. वर्ष; साल; संवत्सर । २. विक्रम संवत् । ३. कुनै विशिष्ट व्यक्ति वा प्रशासनका पालादेखि आरम्भ भएको वर्षगणना (विक्रम, इस्वी, शक, नेपाल आदि॰ । > संवत्सर— ना॰ १. बाह्र महिना मिली सौरमानका आधारमा बनेको वर्ष; साल; संवत् । २. साठीवटा विभिन्न नामका संवत् (प्रभव, विभव, शुक्र, प्रमोद, प्राजापत्य, अङ्गिरस, श्रीमुख, भाव, युवा, धाता, ईश्वर, बहुधान्य, प्रमाथी, विक्रम, वृष, चित्रभानु, स्वर्भानु, दारुण, पार्थिव, व्यय, वर्षण, सर्वजित्, सर्वधारी, मानुष, विरोधी, विकृत, खर, नन्दन, विजय, जय, मन्मथ, दुर्मुख, हेमलम्ब, विलम्ब, विकारी, सर्वरी, जव, सुभिक्ष, शोभन, क्रोध, विश्वावसु, पराभव, प्लवङ्ग, कालिक, सौम्य, साधारण, अहिछत्र, पारिवारी, प्रमाथी, आनन्द, राक्षस, अनल, पिङ्गल, सिद्धार्थ, रौद्र, दुर्मति, दुन्दुभी, रक्त, क्रोध र क्षय) । ३. विक्रम संवत् ।
संवर— ना॰ [सं॰] १. पानी; जल । २. सहनशीलता । ३. आत्मसंयम । ४. छोप्ने साधन; बिर्को । ५. बोध; ज्ञान । ६. छनाइ; रोजाइ । ७. पुल; साँघु । > संवरण— ना॰ १. रोज्ने काम; छनोट; छनाइ । २. विवाहका निम्ति योग्य वर छान्ने काम; वरण । ३. ढाक्ने काम; छोपाइ । ४. लुकाउने काम; ढाकछोप । ५. छोप्ने वस्तु; आवरण । ६. पुराणमा वर्णित सूर्यकी पुत्री तपतीसित विवाह गर्ने एक प्रसिद्ध राजा । ७. वरणी गर्ने बेलामा कन्याका पिता र दुलाहाका बीचमा पर्दा टाँगी पढिने कथा । संवरणीय— वि॰ वरण गर्न लायक; वरण गर्न योग्य ।
संवर्द्धक— वि॰ [सं॰] १. राम्ररी बढाउने; वृद्धि गराउने; संवर्धन । २. पालनपोषण गर्ने ।
संवर्द्धन— ना॰ [सं॰] १. राम्ररी बढाउने काम; संवृद्धि । २. पालनपोषण ।
संवर्द्धनी— ना॰ [सं॰] हे॰ संवर्धनी ।
संवर्द्धनीय— वि॰ १. संवर्द्धन गर्न योग्य वा उचित; राम्ररी बढाउनुपर्ने; संवर्धनीय । २. पालनपोषण गर्न योग्य ।
संवर्द्धित— वि॰ [सं॰] १. राम्ररी बढाइएको; विकसित गराइएको; संवर्धित । २. पालनपोषण गरिएको ।
संवर्धक— ना॰ [सं॰] हे॰ संवर्द्धक ।
संवर्धन— ना॰ [सं॰] हे॰ संवर्द्धन । । > संवर्धनीय— वि॰ संवर्द्धनीय ।
संवर्धनी— ना॰ बढार्ने वस्तु; क¨चो; संवर्द्धनी ।
संवर्धित— वि॰ [सं॰] हे॰ संवर्द्धित ।
संवहन— ना॰ [सं॰] दायित्व लिने काम; अभिभारा बोक्ने काम । —
क्रिया— ना॰ कुनै वस्तुको सार्ने वा आफै सर्ने स्वभाव; राम्ररी सञ्चार हुने प्रणाली ।
संवाद— ना॰ [सं॰] १. नियन्त्रित विषयवस्तुहरू वा परिस्थितिमा गरिने कुराकानी । २. बोलाइ आदि शिक्षणको एक पद्धति । ३. परस्परको कुराकानी; वार्तालाप; बातचित । ४. विवाद; बहस; तर्क । ४. समाचार; खबर; सन्देश । — दाता— ना॰ समाचारपत्रमा प्रकाशित गर्नुपर्ने कुराहरू विभिन्न ठाउँबाट प्राप्त गर्ने उद्देश्यले ठाउँठाउँबाट समाचार पठाउन तोकिएको व्यक्ति; समाचारदाता । ~ समिति— ना॰ समाचार संकलन गर्ने र प्रकाशित गर्नेगराउने उद्देश्यले गठित समिति; राष्ट्रिय समाचार समिति । > संवादात्मक— वि॰ संवाद वा बातचितका शैलीको; कथोपकथन भएको । संवादिका— ना॰ संवाददाताको काम गर्ने महिला; स्त्री संवाददाता । संवादी— वि॰ १. संवाद गर्ने; कुराकानी गर्ने । २. सहमत हुने । ३. समान; सदृश । ना॰ ४. सङ्गीतमा वादी स्वरको श्रुतिमधुरता बढाउने स्वर ।
संवार— ना॰ [सं॰] १. ढाक्ने वा छोप्ने काम; ढाकछोप । २. ध्वनिविज्ञानका अनुसार ध्वनिका उच्चारणमा केही खुम्च्याहट पैदा भई कोमल वर्णहरूको उच्चारण हुने एक प्रयत्न । >
संवारण— ना॰ १. रोक्ने काम; रोकाइ; छेकाइ । २. छोप्ने वा ढाक्ने काम; ढकाइ; ढाकछोप ।
संवार्ता— ना॰ [सं॰] संवाद ।
संवास— ना॰ [सं॰] १. धेरै दिनको सँगैको बसाइ; सहवास; बसाउठी । २. सार्वजनिक रूपमा प्रयोग हुने पाटी, पौवा, धर्मशाला आदि; सार्वजनिक निवास । ३. घर; गृह । ४. सुवासित वस्तु; सुगन्ध । ५. मैथुन; सम्भोग । > संवासित— वि॰ बास्ना आउने पारिएको; सुगन्धित तुल्याइएको ।
संवाहन— ना॰ [सं॰] कुनै तत्त्वको प्रभाव परी तातो, चिसो, द्रव वा वाष्पीय वस्तुको सञ्चार हुने काम ।
संवाहनिक— वि॰ [सं॰] संवाहन हुने; संवाहनसँग सम्बन्धित । ~ वर्षा— ना॰ सतहको न्यानो बाफिलो हावा उचाइमा पुगेर हुने वर्षा ।
संविद्— ना॰ [सं॰] १. चेतनाशक्ति; ज्ञान । २. तत्त्वबोध; स्मरण; समझ । ३. अनुभूति; संवेदना । ४. वृत्तान्त; हाल । ५. राती पालो बस्ने प्रहरीको साङ्केतिक शब्द; प्यारोल । ६. प्रतिज्ञा । ७. विश्वास । ८. स्वीकृति । (. वार्तालाप; कुराकानी । > संविद— वि॰ संविद्युक्त; चेतनामय; सचेत ।
संविदा— ना॰ [सं॰] १. परस्परमा गरिने सम्झौता; सन्धि; मेलमिलाप । २. व्यापार, ठेक्कापट्टा आदिमा सम्बन्धित पक्षबाट गरिने सर्तबन्दी; अनुबन्धन; करार । ~ पत्र— ना॰ आपसको छलफलबाट भएको निधोलाई सम्बन्धित पक्षको रोहबरमा लेखी हस्ताक्षर गरिएको कागज; संविदा वा सम्झौताका सर्त लेखिएको पत्र; करारनामा ।
संविधान— ना॰ [सं॰] १. राज्य, राष्ट्र, कुनै उच्च संस्था आदिको सङ्घटन, विघटन, सञ्चालन, स्थगन आदिको व्यवस्था गर्ने नियमहरू लेखिएको मूल विधान; मूल कानुन । २. देशका सम्पूर्ण ऐनकानुनको मूल स्रोत । ३. व्यवस्था; प्रबन्ध । ४. साहित्यिक कृतिमा वस्तु, शिल्प आदि मिलाउने काम । ५. व्यवस्था; प्रबन्ध; बन्दोबस्त । — को धारा— ना॰ संविधानको व्याख्या गर्ने क्रममा वर्गीकृत दफा वा उपदफा । ~ परिषद्— ना॰ कुनै राष्ट्र, देश वा उच्च संस्थाको विधाननिर्माण गर्न गठन भएको समिति; संविधान बनाउने निर्वाचित प्रतिनिधिहरूको सभा; विधायिका । ~ प्रदत्त— वि॰ संविधानले प्रदान गरेको (अधिकार, स्वतन्त्रता आदि) । —
वाद— ना॰ संविधानलाई नै सर्वेसर्वा मान्ने राजनीतिक सिद्धान्त । — वादी— वि॰ संविधानका मर्यादालाई अक्षरशः पालन गर्ने । ~
सभा— ना॰ संविधान निर्माण गर्ने प्रयोजनका लाग जनताबारा निर्वाचित प्रतिनिधिहरूको सभा ।
संविभाजन— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तुलाई अलगअलग पार्ने काम; अंश वा भाग लाउने काम । २. सम्बन्धित व्यक्तिहरूमा भएका दायित्व, दोष, गुण आदि तत्त्वलाई बाँडफाँड गर्ने काम ।
संविलयन— ना॰ [सं॰] गणितमा दुई समूहका अङ्कहरू आकस्मिक रूपले बराबर भई निःशेष हुने काम ।
संवृत— वि॰ [सं॰] १. कुनै साधन वा तत्त्वले ढाकिएको; छोपिएको । २. छिपेको; लुकेको । ३. जोगाड भएको; रक्षित ।
संवृत्त— वि॰ [सं॰] १. कुनै साधन वा तत्त्वले ढाकिएको; छोपिएको । २. छिपेको; लुकेको । ३. जोगाड भएको; सुरक्षित ।
संवृद्ध— वि॰ [सं॰] राम्ररी बढेको; पूर्ण रूपले बढेको; विकसित भएको; सप्रिएको । > संवृद्धि— ना॰ १. राम्रो वृद्धि; बढिबढाउ; समृद्धि । २. सामर्थ्य; शक्ति ।
संवेग— ना॰ [सं॰] १. मानसिक वा शारीरिक क्रियामा आउने उत्तेजना; आवेग । २. तीव्र वेग; द्रुत गति; शीघ्रता । ३. प्रचण्डता; उग्रता । > संवेगात्मक— वि॰ १. संवेग भएको; तीव्र उत्तेजना हुने स्वभावको । २. लाज, डर, ईख, प्रेम, रिस आदि संवेग वा उत्तेजनाबाट उत्पन्न (प्रकृति, भाव, समस्या आदि॰ ।
संवेदन/संवेदना— ना॰ [सं॰] १. मानिसका मनमा हुने मार्मिक अनुभूति । २. सचेत रूपमा हुने ज्ञान वा बोध; प्रतीति । ३. सूचना दिने काम; विचारप्रकट । > संवेदनीय— वि॰ संवेदन गर्न योग्य; संवेद्य ।
संवेद्य— वि॰ [सं॰] संवेदना हुने वा भएको; संवेदनशील; अनुभवगम्य । — ता— ना॰ संवेद्य हुनाको भाव वा अवस्था; संवेदनशीलता ।
संवैधानिक— वि॰ [सं॰] संविधानले निर्देश गरेअनुसारको; संविधानमा आधारित वा संविधानबारा सुरक्षित र व्यवस्थित; संविधान– अनुक¨लको । ~ अङ्ग— ना॰ संविधानमा उल्लेख भएको वा संविधानबारा संरक्षित निकाय (मन्त्रिपरिषद्, सर्वोच्च अदालत, लोकसेवाआयोग, निर्वाचनआयोग, महालेखा परीक्षक आदि॰ । ~ अदालत— ना॰ संविधानमा उल्लिखित तथा संविधानबारा संरक्षित र मान्य अदालत । ~ उपचार— ना॰ संविधानका मर्यादामा आघात नपुथ्याई गरिने कार्यहरू; संविधानका आधारमा गरिने सरकारी कार्यवाही । ~ कानुन— ना॰ संविधानका आधारमा निर्माण भएका र वैधता प्राप्त गरेका ऐनकानुन । ~ राजतन्त्र— ना॰ संविधाले दिएका सीमित अधिकारमा रही नेतृत्व दिने राजा भएको देशको शासनव्यवस्था । ~ सरकार— ना॰ संविधानबारा सीमित तथा परिभाषित शक्ति मात्र पाएको सरकार; कानुनी रूपको सरकार ।
संशय— ना॰ [सं॰] १. कुनै कुराको टुङ्गो नलाग्ने वा के होला भन्ने स्थिति; सन्देह; शङ्का । २. दोधारको अवस्था; दुबिधा । —
वाद— ना॰ परम्परादेखिका मान्यता ठीक र बेठीक पनि हुन सक्ने हुनाले आप्त वचनमा मात्र विश्वास गर्न सकिन्न भन्ने एक मत; पूर्वीय दर्शनको एक भेद । — वादी— वि॰ १. संशयवादका सिद्धान्तको समर्थक; संशयको अनुयायी । २. शङ्कालु स्वभावको; दोधारे । > संशयात्मक— वि॰ यसो हो भनेर किट्न नसकिने; सन्देहयुक्त; सन्दिग्ध (प्रश्न, उत्तर, कुरा आदि॰ । संशयात्मा— वि॰ १. मनमा शङ्का लिइराख्ने; शङ्कालु स्वभावको । २. विश्वास नगर्ने; आत्मविश्वास नभएको । संशयालु— वि॰ १. संशय भएको; संशययुक्त । २. संशयशील । संशयी— वि॰ संशय गर्ने; संशयात्मा ।
संशुद्ध— वि॰ [सं॰] १. राम्ररी सफा पारिएको; विशुद्ध; पवित्र । २. संशोधन गरिएको; शुद्ध पारिएको; संशोधित । > संशुद्धि— ना॰ १. राम्ररी शुद्ध गर्ने काम; पवित्र पार्ने काम । २. पूर्ण संशोधन गर्ने काम ।
संशोधक— वि॰ [सं॰] १. संशोधन गर्ने; भूल वा त्रुटि सच्याउने; शुद्ध पार्ने । २. संस्कार गर्ने । ३. ऋण फछ्यार्उने । ना॰ ४. संशोधन गर्ने व्यक्ति; प्रस्तावहरूका सुझाउ वा संशोधनको प्रस्तुतकर्ता ।
संशोधकीय— ना॰ [सं॰] कुनै ग्रन्थ आदिको संशोधन गर्नेको भनाइ वा विचार ।
संशोधन— ना॰ [सं॰] १. कुनै रचना वा लेखाइमा भएका अशुद्धिलाई राम्ररी शुद्ध पार्ने काम; संशुद्धि । २. संस्कार; परिष्कार । ३. ऋणतिराइ । ४. प्रस्तावहरूको काँटछाँट, थपथाप आदि सुधार गर्ने कार्य वा सुझाउ । — वाद— ना॰ मूल सिद्धान्तलाई हेरफेर गर्ने; मौलिकतालाई बदल्ने र विपरीत दिशामा मोडिने नीति; त्यस्तो राजनीतिक प्रक्रिया वा सिद्धान्त । — वादी— वि॰ संशोधनवादका सिद्धान्तको अनुयायी; संशोधनवादमा विश्वास गर्ने । > संशोधनीय— वि॰ संशोधन गर्न उचित तथा आवश्यक; सच्याउनुपर्ने ।
संशोधित— वि॰ [सं॰] संशोधन गरिएको; सुधारिएको ।
संश्रय— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तुको आड; आश्रय; सहाय । २. संयोग; मेल । ३. सम्पर्क; सम्बन्ध । ४. पारस्परिक सहयोगको सन्धि । ५. विश्रामस्थान; वासस्थल ।
संश्लिष्ट— वि॰ [सं॰] १. अङ्कमाल गरेको; आलिङ्गित । २. नजिकको; समीपस्थ । ३. राम्रोसँग जोडिएको; बेसरी टाँसिएको ।
संश्लेष— ना॰ [सं॰] १. आलिङ्गन । २. मिलन; मेल । ३. संयोग । ४. सम्बन्ध । ५. सन्धि । > संश्लेषण— ना॰ १. कुनै वस्तु, तत्त्व, वाक्य आदिलाई जोड्ने वा मिलाउने काम; जोराइ; टँसाइ । २. जोड्ने वा बाँध्ने साधन ।
संसज्ज— ना॰ [सं॰] जुनसुकै समयमा पनि युद्धको खतरा आउन सक्ने ठानी सेनालाई पूर्ण रूपमा तैनाथ गरिराख्ने काम ।
संसद्— ना॰ [सं॰] १. प्रजातान्त्रिक मुलुकहरूमा जानताबारा निर्वाचित प्रतिनिधिहरू सर्वोच्च संस्था; व्यवस्थापिका । २. समिति; सभा । ~ सचिवालय— ना॰ संसद्सम्बन्धी कार्य गर्ने सचिवको कार्यालय । श्र संसदीय— वि॰ १. संसद्सम्बन्धी; संसद्सँग सम्बन्ध भएको । २. जनताले मत प्रदान गरी छानिएका प्रतिनिधिहरू मिलेर सरकार बनाउने तथा शासन चलाउने (राजनीतिक परिपाटी,
जस्तै— संसदीय व्यवस्था, संसदीय प्रजातन्त्र आदि॰ ।
संसर्ग— ना॰ [सं॰] १. सँगसँगै रहने–बस्ने गरी भएको सम्बन्ध वा सम्पर्क । २. सहवास; बसाउठी; उठबस । ३. जातिगत भेदभाव वा चोखीनितीका हिसाबले हुने लसपस; छातछुत । ४. सम्भोग; समागम । ~ दोष— ना॰ कुसङ्गतका प्रभावबारा उब्जने नराम्रा गुण; सम्पर्कले हुने नजाती परिणाम । > संसर्गी— वि॰ १. संसर्गमा रहने सम्बन्ध वा सम्पर्क भएको । २. छुवाछुत गर्ने; लसपस गर्ने । ३. निकटमा रहेको; समीपस्थ । ना॰ ४. संसर्गमा रहने व्यक्ति; जोडा; सँगी; साथी ।
संसाधन— ना॰ [सं॰] उपभोगविना उपयोग गरिने फर्निचर, यन्त्र, पुस्तक आदि सामग्री ।
संसार— ना॰ [सं॰] १. मान्छेले देख्ने, भोग्ने र अनुभव गर्ने सम्पूर्ण भौतिक जगत्; चराचर विश्व; विश्व; भुवन । २. जन्ममरण भएको जगत्; मर्त्यलोक । ३. प्राणीजगत्; जीवलोक । ४. जनता; दुनियाँ । ५. सांसारिक जीवन; लौकिक प्रपञ्च । ~ चक्र— ना॰ जन्ममरण, सृष्टिप्रलय, सुखदुःख आदि बन्बात्मक गति निरन्तर चलिरहने संसाररूपी चक्र । ~ यात्रा— ना॰ १. जन्मेदेखि मृत्युपर्यन्त जीवनको यात्रा भोग्ने काम; सुख–दुःख आदि भोगेर गरिने जीवनयापन । २. जिन्दगी; जीवन । ~ सागर— ना॰ संसाररूपी समुद्र; समुद्रझैँ पार पाइनसकिने संसार । > संसारी— वि॰ १. संसारमा आवागमन गरिरहने; बारम्बार जन्ममरणका चक्रमा घुम्ने । २. संसारको प्रपञ्चमा भुलेको; मायामोहमा डुबेको । ना॰ ३. संसारमा बस्ने जीव; प्राणी; जीवात्मा ।
संसृत— वि॰ [सं॰] १. बारम्बार जन्ममरण भइरहने । २.संसृतिमा आएको । ३. प्रवाहयुक्त; वेगवान् । > संसृति— ना॰ १. बारबार हुने जीवन र मृत्युलोकको आइजाइ; जन्ममरण । २. जगत्; संसार । ३. प्रवाह; धारा ।
संसृष्ट— वि॰ [सं॰] १. साथमा उत्पन्न भएको; सहजात । २. सयंुक्त; मिलेको; जोरिएको । ३. सम्मिलित; अन्तर्भूत । > संसृष्टि— ना॰ १. परस्परको संयोग; मेल । २. मिश्रण; मिलावट । ३. निर्माण गर्ने काम; रचना । ४. एउटै वाक्यमा दुई अलगअलग अलङ्कार स्पष्ट देखिँदा पर्ने एक काव्यालङ्कार । ५. सहवास; बसाउठी ।
संसेवन— ना॰ [सं॰] १. राम्रोसँग सेवा गर्ने काम; सुसेवन । २. व्यवहारमा ल्याउने काम; समुचित उपयोग । ३. घनिष्ठ सम्बन्ध; आत्मिक सम्पर्क ।
संसेवित— वि॰ [सं॰] १. संसेवन भएको । २. राम्ररी सेवा गरिएको; सुसेवित ।
संस्करण— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तुलाई परिष्कार गर्ने काम; परिष्कृति । २. कुनै वस्तु ठीकठाक पार्ने काम; तयारी । ३. पुस्तकपुस्तिका आदिको खेपैपिच्छेको नयाँ प्रकाशन वा मुद्रण; आवृत्ति । ४. सिलसिला मिलाउने काम; क्रमबद्धता ।
संस्कर्ता— वि॰ [सं॰] १. संस्कार गर्ने वा गराउने; परिष्कृत पार्ने । २. पकाइतुल्याइ गर्ने व्यक्ति; भान्से ।
संस्कार— ना॰ [सं॰] १. अवगुण, दोष, कमजोरी आदि हटाई परिष्कार गर्ने काम; सुधार; शुद्धता । २. कुनै वस्तुको मरम्मत; जीर्णोद्धार । ३. पवित्र पार्ने काम; संशुद्धि । ४. खाने कुरा पकाइ तुल्याइ गर्ने काम । ५. भाँडाकुँडा आदिको सरसफाइ । ६. रहनसहन, मर्यादा, सम्पर्क, शिक्षा आदिका कारणबाट मान्छेका मनमा पर्ने प्रभाव; धारणा । ७. वैदिक विधिअनुसार गरिने ब्राह्मण जातिका सोह्र संस्कार वा कृत्य (गर्भाधान, पुंसवन, सीमन्तोन्नयन, जातकर्म, नामकर्म, निष्क्रमण, अन्नप्राशन, कर्णवेध, विद्यारम्भ, चूडाकर्म, केशान्त, उपनयन, वेदारम्भ, समावर्तन, विवाह र अन्त्येष्टि) । ८. अन्त्येष्टि क्रिया; दाह–संस्कार । >
संस्कारक— वि॰ १. संस्कार गर्ने वा हुने; संस्कारसम्बन्धी । ना॰ २. संस्कार गर्ने व्यक्ति; संस्कर्ता । ३. संशोधक; परिमार्जक ।
संस्कारित— वि॰ १. संस्कार गरिएको; संस्कार भएको । २. संशोधित; परिष्कृत । संस्कार्य— वि॰ संस्कार गर्न योग्य वा उचित; संस्कार हुने ।
संस्कृत— वि॰ [सं॰] १. संस्कार गरिएको वा शुद्ध पारिएको; परिमार्जन गरिएको; परिष्कृत । २. शुद्ध गरिएको; सुद्ध्याइएको; संशोधित रू ३. साजसज्जा गरिएको; अलङ्कृत । ४. पकाईतुल्याई तयार गरिएको (खानेकुरो॰ । ना॰ ५. पूर्वीय आचार्यहरूले ज्ञानगरिमा, साहित्य,वेदोपनिषद् आदि अनेक विषयहरूको सृजन गरेको, आर्यहरूको प्राचीन भाषा; देववाणी । ६. पाणिनि, यास्क आदिले निर्माण गरेका व्याकरणअनुसार शुद्ध पारिएका वर्ण वा शब्द । ~ भाषा— ना॰ आर्यभाषा, परिष्कृत वा अत्यन्त परिमार्जित भाषा ।
संस्कृति— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तुलाई परिमार्जन गरेर वा संस्कृत रूप दिएर चम्किलो, उज्यालो र निखुट बनाउने काम; संस्कार; परिष्कार । २. कुनै राष्ट्र वा जातिको सामाजिक जीवन, राजनीति, अर्थव्यवस्था आदिमा प्रतिबिम्बित हुने र तिनका कलाकौशल, बौद्धिक विकास आदिमा प्रकट हुने सम्पूर्ण क्रियाकलापको परिष्कृत रूप । ३. धेरै समयदेखि देशकालसापेक्ष भई आन्तरिक, वैचारिक तथा परम्परागत धारणाका रूपमा विकसित हुँदै आएको र आचारविचार, रहनसहन आदिका माध्यमले कुनै राष्ट्र, समाज, जाति आदिको स्वरूप खुट्टिने यावत् मान्यता, भावना, चिन्तनमनन, भौतिक अभिव्यक्तिहरूसमेतको समूह वा साधन । ४. कला, साहित्य, इतिहास, भाषा, धर्म, दर्शन आदि विभिन्न विषय वा मूल्यपरम्पराको समष्टि नाम ।
संस्तवन— ना॰ [सं॰] १. कीर्ति वा यशको गान; प्रशंसा; स्तुति । २. कुनै व्यक्ति सम्बन्धित काम कुरा वा सेवाका निम्ति योग्य र उपयुक्त भएको पुष्टि दिँदै गरिने प्रशंसा ।
संस्तुति— ना॰ [सं॰] १. पूर्ण रूपले हुने स्तुति वा प्रशंसा । २. अनुमोदन; सिफारिस ।
संस्था— ना॰ [सं॰] १. राम्रोसित स्थायी किसिमले रहने काम; ठहराइ; बसाइ । २. कुनै धर्म, सङ्गठन, समाज, राजनीति आदिको प्रचारप्रसार वा लोकहितका उद्देश्यले गठन गरिने सार्वजनिक सभा; सङ्घ । ३. सरकारी वा गैरसरकारी कार्यालयहरूमा काम गर्ने व्यक्तिहरूको सामूहिक हितका निम्ति तयार भएको सङ्गठित समुदाय । ४. व्यावसायिक दृष्टिले कुनै खास नियम तथा सिद्धान्तअनुसार काम गर्ने कुनै सङ्गठित दल वा वर्ग (जस्तो— सहकारी संस्था, साझा संस्था इ॰) । —
गत— वि॰ संस्थाका रूपमा परिणत भएको; संस्थाका रूपमा रहेको; संस्थानसम्बन्धी (जस्तो— संस्थागत उन्नति, संस्थागत कार्य, संस्थागत विकास आदि॰ ।
संस्थान— ना॰ [सं॰] १. साहित्य, ज्ञान, विज्ञान, कला, संस्कृति आदिको उन्नयनका उद्देश्यले तयार गरिएको कुनै संस्था । २. सामाजिक एवं दैनिक जीवनका आवश्यक वस्तुहरूको वितरण, व्यवस्थापन आदिको तर्जुमा गर्ने सरकारीगैरसरकारी संस्था; निगम । ३. राम्ररी बस्ने काम; बसाइ; स्थिति । ४. सार्वजनिक स्थान । ५. विधिवत् बसाउने वा अड्याउने काम; स्थापना । ६. रूप; आकृति । ७. अस्तित्व । ८. समूह; समष्टि । (. रचना; निर्माण ।
संस्थापक— ना॰ [सं॰] १. आफ्नो धन अर्पण गरी देवालय, विद्यालय, औषधालय, पुस्तकालय आदि सार्वजनिक महत्त्वका कार्य गर्ने वा कुनै सभा, सङ्गठन, संस्था आदिको प्रथम स्थापना गर्ने व्यक्ति । २. कुनै नयाँ काम, मत, सम्प्रदाय आदिको उठान गर्ने वा प्रवर्तन गर्ने व्यक्ति; प्रवर्तक । ~ सदस्य— ना॰ कुनै सङ्घ, संस्था, मत, सम्प्रदाय आदिको स्थापना गर्ने प्रथम समूहमध्येको एक व्यक्ति ।
संस्थापन/संस्थापना— ना॰ [सं॰] १. राम्ररी स्थापित गर्ने वा बसाउने काम; नडगमगाउने हिसाबले राख्ने काम । २. उद्योगयन्त्र आदिलाई आवश्यक ठाउँमा गरिने जडान । ३. कुनै नयाँ कार्य, विषय, परम्परा, मूल्य आदि कायम गर्ने वा तिनलाई नयाँ रूपमा परिणत गर्ने काम । > संस्थापनीय— वि॰ संस्थापन गर्न उचित वा योग्य; संस्थापन हुन सक्ने; संस्थाप्य ।
संस्थापित— वि॰ [सं॰] संस्थापन गरिएको वा भएको; व्यवस्थित रूपमा स्थापना गरिएको ।
संस्थाप्य— वि॰ [सं॰] संस्थापन गर्न योग्य वा उचित; संस्थापनीय ।
संस्थित— वि॰ [सं॰] १. राम्ररी रहेको; नडग्ने गरी अडेको; स्थिर रूपमा स्थापित । २. ठडिएको; उभिएको; खडा । ३. एकत्र गरिएको । ४. देहावसान भएको; मरेको । > संस्थिति— ना॰ संस्थित वा खडा हुनाको भाव वा अवस्था; स्थिरता ।
संस्पर्श— ना॰ [सं॰] १. राम्ररी छुने काम; पूर्ण रूपमा छुने प्रक्रिया । २. कुनै नयाँ प्रवृत्तिको प्रभाव । > संस्पर्शी— वि॰ संस्पर्श गर्ने (व्यक्ति॰
संस्मरण— ना॰ [सं॰] १. बारबार सम्झनामा आउने बितेका दिनको कुरो; मीठो सम्झना; मधुर स्मृति । २. राम्रोसित वा बरोबर सम्झना गर्ने काम; नामजपाइ; संस्मृति । ३. पुरानो घटना, वस्तु, महत्त्व आदिलाई ताजा राख्न आवश्यक पर्ने महत्त्वपूर्ण कुराको उल्लेख, कथन वा रचना । > संस्मरणीय— वि॰ संस्मरणयोग्य; सम्झिरहनुपर्ने ।
संस्मृति— ना॰ [सं॰] पूर्ण संस्मृति; संस्मरण । ।
संहार— ना॰ [सं॰] १. बिग्रने, नासिने, र स्वाहा हुने काम वा स्थिति; नाश; ध्वंस । २. नृशंस हत्या; काटमार; मारामार । ३. संसारको प्रलय; कल्पान्त । ४. समाप्ति; अन्त । ५. सार रूपमा भनिएको कुरो; निचोर । ६. भेला पार्ने काम; बटुलाइ । > संहारक— वि॰ संहार वा नाश गर्ने; विनाशकारी; संहारकर्ता । — कर्ता/कारी— वि॰ संहार गर्ने; संहारक ।
संहित— वि॰ [सं॰] १. एकै ठाउँ भेला पारिएको; जम्मा गरिएको; एकत्रित । २. मिलाइएको वा सम्मिलित गरिएको; जोरिएको; संयुक्त । ३. संबद्ध; संश्लिष्ट । ४. अधिकारीहरूबारा नियम, विधि आदिलाई संहिताका रूपमा ल्याइएको । > संहिता— ना॰ १. संहित हुनाको भाव वा अवस्था; संयोग; मेल । २. व्याकरणमा अक्षरहरूमा हुने पारस्परिक सन्धि । ३. निश्चित रूपमा चलेको वा क्रमबद्ध रूपमा एकत्रित गरी मिलाइएको आचार, नियम, विधि आदिको सङ्कलन वा तत्सम्बन्धी विधिव्यवहार (जस्तो— धर्मसंहिता, आचारसंहिता, दण्डसंहिता आदि) । ४. गद्यलेख आदिको क्रमबद्ध सङ्ग्रह, सङ्कलन । ५. मन्त्रद्रष्टा ऋषिहरूबारा लोकहितका निम्ति सङ्कलन भएका उपासना, ज्ञान, यज्ञविधि, आशीर्वादात्मक सूक्त आदिसित सम्बन्धित (वेदको ब्राह्मणभागदेखि भिन्न॰ मन्त्र वा प्रार्थनाको समूह ।
सइन— ना॰ [अङ्॰ साइनसे सधैँ पाकिरहने वा बिग्रेर भित्रसम्म गढेको कहिल्यै निको नहुने घाउ; सैन ।
सइस— ना॰ [फा॰ सईसे घोडाको रेखदेख वा स्याहारसुसार गर्ने नोकर; चिरुवादार ।
सक्–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ शक्+नु] १. कुनै काम सिद्ध्याउनु वा टुङ्ग्याउनु । २. कुनै काम गर्नका निम्ति समर्थ हुनु । ३. उपभोग वा खर्च गरेर सिद्ध्याउनु; बुत्याउनु । ४. खतम पार्नु; नास्नु ।
सक— ना॰ [सं॰ शक्ति] कुनै काम पूरा गर्न सक्ने सामर्थ्य वा बल; शक्ति (उदा॰— घरमा सकले भ्याउने काम सबले गरिदिए दुःख हुँदैन) । ~ असक— वि॰ सक्ने र नसक्ने; समर्थअसमर्थ । —
भर— क्रि॰ वि॰ बल र बुद्धिले भ्याएसम्म ।
सकर्मक— वि॰ [सं॰] व्याकरणका अनुसार क्रियाको फल कर्तामा नरही अर्कै वस्तुमा रहने (क्रिया वा क्रियापद) । ~ क्रिया— ना॰ कर्ममा काम निर्भर रहने वा कर्म लिने क्रिया (जस्तै— लिनु, खानु, हेर्नु इ॰) । ~ क्रियापद— ना॰ सकर्मक क्रियाका रूप चल्ने शब्द (जस्तै— लिन्छ, खायो, हेर्नेछ इ॰) ।
सकल१— ना [सं॰] १. सबै अङ्ग वा अवयवले युक्त; कुनै अंश नछुटेको । २. सम्पूर्ण; सबै । ३. कलाले सहित ।
सकल२— वि॰ कुनै कागत वा लेखोटको मूल प्रति; गुरुकापी; मूल कागतपत्र; सक्कल । (उदा॰— सकलबमोजिम नकल ठीक दुरुस्त छ भनी सही गर्ने॰ ।
सकली— वि॰ [सकल+ई] १. नकली नभएको । २. मिलावट, बिटुल्याइँ आदि नभएको; चोखो; शुद्ध । ३. असल; उम्दा । ~
ढाका— ना॰ पहिले ढाका सहरमा तयार गरिएको, मलमलमा रङ्गिन धागाले फूल काढिएको असल कपडा ।
सकस— ना॰ [फा॰ सख्ती] १. कुनै कामकुरोमा हुने वा पाइने हैरानी; सासना; सास्ती । २. अप्ठेरो स्थिति वा दुःखी अवस्था; कठिनाइग् तकलिफ ।
सकसक— ना॰ [अ॰ मू॰] १. शरीरमा मसिना कीरा हिँड्नाले हुने असजिलोपन । २. क्रि॰ वि॰ २. केटाकेटी आदि चञ्चल भएर चलिरहेझैँ; छुकछुक; तरबर । ३. कुनै कामकुरो गर्न मन तुलबुलाउने छाँट; खसखस । > सकसकाइ— ना॰ सकसकाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । सकसकाइनु— अ॰ क्रि॰ सकसक चलिनु; चञ्चल होइनु । सकसकाउनु— अ॰ क्रि॰ १. शरीरमा जुम्रा, उपियाँ, भुसुना, कमिलाजस्ता मसिना कीरा हिँड्दा असजिलो अनुभव हुनु; सकसक गर्नु । २. मसिना केटाकेटी आदि चलिरहनु; छुकछुकाउनु । ३. चञ्चल हुनु । सकसकी— ना॰ सकसक लाग्ने काम; सगसगी । सकसके— वि॰ सकसक गर्ने; चलिरहने ।
सकाइ— ना॰ [रू सक् (+आइ॰] सक्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] सकाइनु— क॰ क्रि॰ सक्न लाइनु । सकाउनु— प्रे॰ क्रि॰ सक्न लाउनु; सक्ने पार्नु ।
सकाम— वि॰ [सं॰] १. केही पाउने चाहना भएको; कामनायुक्त । २. फलको आशा गर्ने । ३. इच्छापूर्ण भएको; तृप्त । ४. वासनायुक्त; विषयी; कामनायुक्त ।
सकार्–नु— स॰ क्रि॰ [सकार+नु] १. कुनै कामकुरो गर्न स्वीकार वा मन्जुर गर्नु; प्रस्ताव, सर्त आदि मान्नु । २. कुनै काम आफ्नो जिम्मामा लिनु; अबभर गर्नु; सँभाल्नु ।
सकार१— ना॰ [सं॰] 'स' अक्षर; ऊष्मवर्णको तेस्रो अक्षर ।
सकार२— ना॰ [सं॰ स्वीकारे १. कुनै काम वा कुराप्रतिको समर्थन; स्वीकार; मन्जुरी । २. कुनै कुरा पूरा गर्ने वचन; कबुल; प्रतिज्ञा । — नामा— ना॰ कुनै कुरा स्वीकार वा कबुल गर्दा नियममुताबिक लेखिने कागत; मन्जुरनामा ।
सकाराइ— ना॰ [रू सकार् (+आइ॰] सकार्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] सकाराइनु— क॰ क्रि॰ सकार्न लाइनु; सकार गराइनु ।
सकाराउनु— प्रे॰ क्रि॰ सकार्न लाउनु; सकार गराउनु ।
सकारात्मक— वि॰ [सकार+ सं॰ आत्मके १. कुनै पक्ष वा विचारको समर्थन वा अनुमोदन गर्ने; मन्जुरी जनाउने; स्वीकृतिसूचक । २. रचनात्मक; हुँदो । विप॰ नकारात्मक । — ता— ना॰ सकारात्मक हुनाको भाव, क्रिया वा अवस्था ।
सकारिनु— क॰ क्रि॰ [सकार्+इ+नु] सकार गरिनु ।
सकारी— वि॰ [सं॰] सकारको; 'स' अक्षरसँग सम्बन्धित । —
भवन— ना॰ कुनै व्यञ्जनध्वनि सकारमा परिणत हुने प्रक्रिया
(जस्तो— भान्छाश्र भान्सा, पन्छनुश्र पन्सनु आदि॰ ।
सकाल— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. एकाबिहानै; सखार; सबेरै । ना॰ २. प्रातःकाल; झिसमिस ।
सकिनु— क॰ क्रि॰ [सक्+इ+नु] कुनै काम पूरा गरिनु; काम गर्ने सामर्थ्य प्राप्त गरिनु ।
सकुल्य— वि॰ [सं॰] १. तीन पुस्तामाथिदेखि छ पुस्तासम्म पुगेको वा एउटै ताउलाको भात खानुबाट फुटेर एउटै घाटको पानी खाने भई बसेको बन्धुबान्धव । २. एउटै कुल वा वंशको; मूल हाँगो एउटै भएको ।
सके— संयो॰ [सक्+ए] सम्भावना जनाउने वा होला कि भनी अनुमान गरिने शब्द; सम्भवतः; सायद; सकभर । (उदा॰— सके यो काम उनैले गरेका हुन् । तिमी जाँदै गर, सके म पनि आउनेछु ।) ।
सकौनी— ना॰ [सक्+औनी] रोपाइँ सिद्ध्याएपछि खुसियालीको उपलक्ष्यमा गरिने उत्सव ।
सक्कल— वि॰हे॰ सकल । > सक्कली— वि॰ सकली ।
सक्के— क्रि॰ वि॰ [सं॰ शक्ये सम्भावना भए; सम्भव हुँदा; भरिको पूरक (जस्तो— भरिसक्के॰ ।
सक्खर— ना॰ [प्रा॰ सक्करा > सं॰ शर्करो सखर । — खण्ड— ना॰ सखरखण्ड । — साला— ना॰ सखरसाला ।
सक्खे— वि॰ [सं॰ शक्ये १. हुन सक्ने; सकले भ्याएसम्म; सम्भव । ना॰ २. सक्नेसम्मको क्षमता; सामर्थ्य; शक्ति ।
सक्तु— ना॰ [सं॰] सातु; सतुवा ।
सक्तो— वि॰ [सक्+तो] शक्तिले खामेजति; बलबुद्धिले पुगेजति ।
(उदा॰— तपाईँ नआत्तिनुहोस्, म सक्तो प्रयास गर्छु॰ ।
सक्नुको— वि॰ [सक्नु+को] छुन, सहन वा सँभाल्न सकिने; कम्तीको;
(उदा॰— त्यो मान्छे देख्न मात्रै सुधो हो, सक्नुको छ र ;) ।
सक्रिय— वि॰ [सं॰] लगनका साथ काम गर्ने वा काममा दत्तचित्त भएको; क्रियात्मक रूपमा लागिरहने; गतिशील । — ता— ना॰ सक्रिय हुनाको भाव वा स्थिति; गतिशीलता; फुर्तिलोपन । ~ नेतृत्व— ना॰ कुशल, गतिशील तथा प्रभावकारी रूपमा दिइने नेतृत्व । ~ भूमिका— ना॰ अभीष्ट कुरो सिद्ध गर्न वा कुनै कुरा पूर्ण गर्न विशेष रूपमा लागिपर्ने तथा सूत्रधार बन्ने कामको पृष्ठभूमि वा आधार । ~ सदस्य— ना॰ क्रियाशील सदस्य । ~ सहायता— ना॰ कुनै कामका निम्ति मुखले मात्र नभई तन–मन–धनले र विशेषतः शारीरिक परिश्रमले समेत गरिने सहायता । ~ सेवा— ना॰ सरकारी पद, सेना आदिमा रहेर वा राष्ट्रिय तथा सामाजिक क्षेत्रमा विशेष खटेर गरिने सेवा वा काम ।
सक्षम— वि॰ [सं॰] काम गर्ने क्षमता भएको वा गर्नुपर्ने काम पार लाउन सक्ने; समर्थवान् । — ता— ना॰ १. सक्षम हुनाको भाव वा स्थिति । २. कुनै प्रज्वलित वस्तुको प्रज्वलन शक्ति वा कुनै बलिया वस्तुका बलको क्षमता वा दृढता ।
सख— ना॰ [सं॰ सखो सहायता; सहयोग (दिव्य॰) ।
सखर— ना॰ [सं॰ शर्करो उखु, खजुर, ताड आदिको रस पकाएर जमाइएको, रासायनिक पदार्थबारा प्रशोधन नभएको बुको वा डल्लो गुलियो पदार्थ; गुड । — खण्ड— ना॰ झन्डै पानका आकारका पात हुने, सेतो वा रातो फूल फुल्ने एक जातको लहरो र त्यसैको खैरो वा रातो गुलियो कन्द । — पाला/साला— ना॰ सखर पकाएर पातलो पारी जमाइएको चारपाटे आकारको खानेकुरो ।
सखल्ल— वि॰ [खुलस्ते भएको कुरा मनमा नराखी बोल्ने; खुलस्त; स्पष्ट । (उदा॰— तिनको सखल्ल हुने बानी सबैलाई मन पर्छ॰ ।
सखा— ना॰ [सं॰] साथी; मित्र; सँगी; सहचर ।
सखाप— ना॰ [अ॰ साफे जो भएका सबै वस्तुको बेमाख; केही अंश पनि बाँकी नराख्ने काम ।
सखार१— क्रि॰ वि॰ [सं॰ सकाले १. बिहान सबेरै; झिसमिसेमा । ना॰ २. प्रातःकाल; झिसमिसे ।
सखार२— ना॰ [सकारे सकार ।
सखारै— क्रि॰ वि॰ [सखार+ऐ] बिहान छिटै; सखारमा; सबेरै ।
सखिया— ना॰ [सखी+इयो सखी; सँगिनी । ~ नाच— ना॰ थारूजातिमा प्रचलित एक लोकनृत्य ।
सखी— ना॰ [सं॰] १. स्त्रीसाथी; सँगिनी । २. सहगामिनी; सहेली । ३. मारुनी नाचमा गाइने दुई थरी गीतको अंश वा टुक्रा । —
भाव— ना॰ वैष्णव सम्प्रदायमा आफूलाई इष्टदेवताकी सखी वा प्रेमिका मानेर उपासना गर्ने भक्तिको एक प्रकार । ~ सम्प्रदाय— ना॰ आफूलाई अर्को रूपमा नलिई प्रभुको सखी वा प्रेमिकाका रूपमा लिएर उपासना तथा सेवा गर्ने वैष्णव भक्तहरूको एक सम्प्रदाय ।
सखुवा— ना॰ [सं॰ शाके राम्रो काठ हुने सालको रूखविशेष ।
सख्त— वि॰ [अ॰] १. सिकिस्त; साह्रै (बिरामी) । २. कठोर; कडा । ३. मजबुत; दृढ । > सख्ती— ना॰ सख्त हुने भाव वा अवस्था; कडापन; कडाइ; कठोरता ।
सख्य— ना॰ [सं॰] सखाको भाव; मित्रता । — भाव— ना॰ १. उपास्य देवलाई आफ्ना साथी वा प्रेमी मान्ने र सम्झने भक्तिको एक भाव । २. आफूभन्दा ठूलो वा सानो व्यक्तिलाई त्यस रूपमा नलिई साथीका रूपमा लिने वा हेर्ने काम ।
सगण— ना॰ [सं॰] छन्दशास्त्रका अनुसार क्रमशः दुई लघु र एक गुरुबाट बन्ने गण (्र�॰ ।
सगबग— ना॰ [ने॰] सर्प, गँड्यौला, जुकाजस्ता घस्रेर हिँड्ने प्राणी चलमलाउने चाल; हिँड्नेचल्ने काम; सगसग । > सगबगाइ— ना॰ सगबगाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया; सगबगगराइ ।
सगबगाइनु— अ॰ क्रि॰ सगबगाउने काम होइनु । सगबगाउनु— अ॰ क्रि॰ १. सगबग गर्नु; चलमलाउनु । २. कुनै कामका निम्ति तम्सनु । सगबगाउँदो— वि॰ सगबग गर्ने; चलमलाउँदो ।
सगबगाहट— ना॰ सगबगाउने भाव, अवस्था वा प्रक्रिया ।
सगबगिनु— अ॰ क्रि॰ सगबग होइनु । सगबगी— ना॰ सगबग गर्ने काम; सगबग ।
सगर१— ना॰ [सं॰] १. पुराणकालीन प्रसिद्ध एक सूर्यवंशी राजाको नाम । वि॰ २. विष मिलेको; विषयुक्त ।
सगर२— ना॰ [सं॰ स्वर्गे १. आकाश; आस्मान । २. स्वर्ग (उदा॰— सगरका तारा को गन्न सक्छ र ;) । — बिट— ना॰ क्षितिज । —
माथा— ना॰ नेपालको सगरमाथा अञ्चलअन्तर्गत सोलुखुम्बु जिल्लामा नाम्चेबजारको उत्तरमा पर्ने, ८,८४८ मिटर अग्लो, विश्वको प्रसिद्ध तथा सर्वोच्च हिमशिखर; झ्यामोलोङ्मा ।
सगसग— ना॰ [अ॰ मू॰] सकसक । > सगसगाइ— ना॰ सगसगाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । सगसगाइनु— अ॰ क्रि॰ सकसकाइनु ।
सगसगाउनु— अ॰ क्रि॰ सकसकाउनु । सगसगी— ना॰ सकसकी ।
सगसगे— वि॰ सकसके ।
सगाइ— ना॰ [रू सगाउ (+आइ॰] सगाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] सगाइनु— क॰ क्रि॰ सघाउ गरिनु; सघाइनु ।
सगाउनु— स॰ क्रि॰ [रू सघाउनु] सघाउ गर्नु; सघाउनु ।
सगुण— वि॰ [सं॰] १. राम्रा वा असल गुणहरूले युक्त; सद्गुणी; गुणवान् । २. साहित्यिक गुणले भरिएको । (लेख, रचना आदि) । ३. परिन्जो लागेको । ना॰ ४. सत्त्व, रज र तमोगुणले युक्त ब्रह्म; साकार ब्रह्म ।
सगुन— ना॰ [सं॰ शकुने १. कुनै काम थालिँदा झुल्किने वा देखिने शुभ वा अशुभसूचक लक्षण । २. कुनै माङ्गलिक कार्यमा अपशकुन हटाउन र शुभ शकुन जनाउनका निम्ति दमाईँ आदिलाई दिइने माङ्गलिक वस्तु । > सगुनी— वि॰ सगुनसम्बन्धी; सगुनको, सगुनयुक्त । > सगुने— ना॰ धामीका शब्दमा घाउखटिराका देवता ।
सगोत्र— वि॰ [सं॰] १. कुनै कुलमा वा एउटै पूर्वजबाट जन्मेको; एउटै वंश वा गोत्रको । ना॰ २. एउटै गोत्र; समान गोत्र । ३. आफ्नै कुल वा वंश; फुकी; स्वाँगेभाइ । ~ व्यभिचार— ना॰ १. आफ्नै वा एउटै गोत्रका केटा र केटीमा हुने अनैतिक यौन सम्बन्ध । ~ विवाह— ना॰ एउटै गोत्रकी कन्यासँग हुने बिहावारी । श्र सगोत्री— वि॰ एउटै गोत्रको; आफ्नै वंशको; सगोत्र । सगोत्रीय— वि॰ सगोत्री ।
सगोल— वि॰ [सं॰] १. नछुट्टिई एक खलक वा परिवारमा मिलेर बसेको; भिन्न नभएको; बन्डाफन्डा नभएको । २. एउटै समूहमा रहेको वा धेरै जनाको हक लाग्ने; गोस्वारा; साझा ।
सग्राँती— ना॰ [सं॰ सङ्क्रान्ति] महिनाको पहिलो दिन; एक गते; सङ्क्रान्ति । ~ मसान्त— ना॰ लाग्ने महिनाको पहिलो दिन र बित्ने महिनाको आखिरी दिन । (नेपाली समाजमा यी दुवै दिन घर छोड्न वा कसैलाई केही दिनु हुँदैन भनी बार्ने चलन छ॰रू
सग्लाइ— अ॰ क्रि॰ [रू सग्लाउ (+आइ॰] सग्लाउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] सग्लाइनु— अ॰ क्रि॰ सग्लाउने होइनु ।
सग्लाउ–नु— अ॰ क्रि॰ [सग्लो+इ+नु] हृष्टपुष्ट वा गतिलो हुनु; सप्रनु ।
सग्लि–नु— अ॰ क्रि॰ [सग्लो+इ+नु] कुनै वस्तु सग्लो हुनु; सिङ्गो रहनु ।
सग्लो— वि॰ [सं॰ सकल+ओ] सबै कला, भाग वा अवयवले पूर्ण भएको; टुटफुट नभएको; सिङ्गो । (उदा॰– घर मात्र अग्लो भएर के गर्नु; भाँडाकुँडा चाहिँ एउटै सग्लो छैन॰ । स्त्री॰ सग्ली ।
सघन— वि॰ [सं॰] १. बाक्लो वा घना (वनजङ्गल आदि) । २. खँदिलो; ठोस । ३. साथै चलाउन वा चल्न सक्ने कुराले युक्त । ~ खेती— ना॰ धेरै परिश्रम र आवश्यक मलजल गरी सानो खेतमा पनि क्रम नटुटाई वा एक बाली फाँडिनासाथ अर्को बाली लाग्ने, तयार हुने किसिमले खेती गर्ने र प्रशस्त बाली उब्जाउने काम ।
सघाइ— ना॰ [रू सघाउ (+आइ॰] सघाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया; सहायता; सघाउ । [ > ] सघाइनु— क॰ क्रि॰ सघाउने काम गरिनु ।
सघाउ— ना॰ [सं॰ सहायतो सघाउने काम; सहयोग; मदत; गुहार । श्र सघाउनी— ना॰ १. सघाएको काम । २. सघाएका निम्ति दिइने इनाम वा पुरस्कार । सघाउनु— स॰ क्रि॰ १. अरूको कामकुराका सहायता गर्नु; सक्तो मदत गर्नु । २. साथ दिनु; गुहार दिनु । — पघाउ— ना॰ हारगुहार; आडभरोस; सहायता ।
सघावट— ना॰ सघाउने काम; सघाओट; सघाउ ।
सघो— ना॰ [सघाउ+ओ] सघाउ । > सघोट— ना॰ सघावट; सघाउ; सघो । — पघो— ना॰ सघाउपघाउ ।
सब— ना॰ यो॰ [रू सँगे साथमा; सँग; सित । ~ लगुवा— सँगै जाने व्यक्ति; साथ लागेको मानिस । ~ लगुवी— ना॰ सँगै जाने स्त्री; साथ लाग्ने सँगिनी ।
सबाल्–नु— स॰ क्रि॰ [रू सँगाल्नु] सङ्ग्रह गर्नु; बटुल्नु; सँगाल्नु । श्र सबालाइ— ना॰ सबाल्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया; सँगालाइ ।
सबालिनु— क॰ क्रि॰ सबाल्ने काम गरिनु; सँगालिनु । सबालो— ना॰ सँगालो ।
सङ्कट— ना॰ [सं॰] १. कुनै आपत्विपत्को स्थिति; साह्रै अप्ठ्यारो अवस्था; कष्ट; कठिनाइ । २. जोखिम; डर । ३. दुई ठूलठूला जल वा स्थल भागलाई जोर्ने घाँटी । वि॰ ४. सङ्कीर्ण; साँघुरो । ~ काल— ना॰ १. कुनै आपद्विपद्, आतङ्क आदि भएको वा हुने कुरा जनाउँदा राष्ट्रतर्फबाट घोषित गरिने समयावधि । २. आपद्विपद्ले घेरिएको अवस्था; खराब परिस्थिति । ~ कालीन— वि॰ १. सङ्कट परेको अवस्थाको; सङ्कटकालको । २. सङ्कटकालमा सङ्कटको स्थितिबाट बच्नका निम्ति प्रयोग हुने, पाइने वा गरिने (जस्तै— सङ्कटकालीन अधिकार, सङ्कटकालीन घोषणा; सङ्कटकालीन बैठक इ॰) । ~ ग्रस्त— वि॰ सङ्कटले गाँजेको वा घेरेको । — मय— वि॰ सङ्कटले भरिएको; आतङ्कयुक्त ।
सङ्कटा— ना॰ [सं॰] १. सङ्कटबाट जोगाउने, सङ्कट हटाउने भनी कहलिएकी एक देवी । २. काठमाडौँको नयाँ सडकनजिक टेबहाल भन्ने ठाउँमा अवस्थित त्यसै नामकी प्रसिद्ध देवी । ३. ज्योतिषशास्त्रका अनुसार मानवजीवनमा सङ्कट गराउने एक योगिनी ।
सङ्कटापन्न— वि॰ [सं॰] सङ्कटको अवस्थामा परेको; सङ्कटपूर्ण ठाउँ वा स्थितिको; जोखिमी । सङ्कटा माई— ना॰ सङ्कटा ।
सङ्कटास्पद— वि॰हे॰ सङ्कटापन्न ।
सङ्कर— ना॰ [सं॰] १. अन्तर्मिश्रण; मिलावट । २. भिन्न जातिका आमाबाबुबाट पैदा भएको सन्तान; ठिमाहा । ३. एउटै वाक्य वा सन्दर्भमा छुट्ट्याउन नसकिने गरी हुने दुई वा दुईभन्दा बढी अलङ्कारको मिश्रण । ~ भाषा— ना॰ विभिन्न भाषापरिवारका शब्दको योगबाट बनाइएको भाषा; खिचडी भाषा ।
सङ्कर्षण— ना॰ [सं॰] १. मिलेर तान्ने वा घिच्च्याउने काम; खुम्च्याइ । २. आकर्षण । ३. हलोजोताइ । ४. बलरामको एक नाम ।
सङ्कलक— ना॰ [सं॰] सङ्कलन गर्ने व्यक्ति; सबाल्ने मानिस; सङ्ग्रहकर्ता ।
सङ्कलन— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तु, सरसामान आदि जम्मा गर्ने वा थुप्य्राउने काम; सङ्ग्रह; बटुलाइ । २. कुनै रचना आदिका उपयोगिताको दृष्टिले समेत छनोट गरी एक ठाउँमा भेला पार्ने काम; सँगालो । ३. गणितमा अङ्कहरू जम्मा गर्ने प्रक्रिया; योग; जोड । ४. मिल्ने काम; सङ्गम ।
सङ्कलित— वि॰ [सं॰] १. सङ्कलन गरिएको; सँगालिएको वा बटुलिएको । २. सञ्चित गरिएको; जगेर्ना गरिएको । ३. जोडिएको ।
सङ्कल्प— ना॰ [सं॰] १. कुनै इच्छा साकार पार्ने अठोट वा कुनै काम गर्ने दृढ निश्चय; मनको आँट; मनसुबा । २. देव कार्य तथा पितृकार्य गर्दा जजमानले जौ, तिल, कुश र पानी हातमा लिएपछि पुरोहितबारा पढिने प्रतिज्ञावाक्य वा दानवाक्य । ३. फलको आशाले कुनै धार्मिक वा पुण्यकार्य गर्ने दृढता । ४. तत्काल उपस्थित कुनै समस्याका बारेमा निर्णय गरी परिणाम निकालिने आकस्मिक प्रस्ताव । ५. उद्देश्य; लक्ष्य; विचार; आकाङ्क्षा । ~ बिर्ता— ना॰ कुशबिर्ता । > सङ्कल्पित— वि॰ मानसिक दृढतासाथ कुनै कार्य पूर्ण गर्न निश्चय गरिएको; मनले सङ्कल्प गरिएको ।
सङ्कष्ट— ना॰ [सं॰] ठूलो आपत्विपत्को अवस्था; सङ्कट ।
सङ्काय— ना॰ [सं॰] उच्चकोटिको अध्ययनका निम्ति रहेको कुनै विशिष्ट विभाग वा शाखा (फ्याकल्टी॰ ।
सङ्कीर्ण— वि॰ [सं॰] १. खुला वा फुक्का हुदय नभएको; साँघुरिएको; साँघुरो । २. चित्त सानो भएको; छोटो चित्तको; अनुदार; सङ्कुचित । ३. क्षुद्र; नीच । — ता— ना॰ १. सङ्कीर्ण हुने चाल वा स्थिति; छोटो विचार; अनुदारदाता । २. अनेक वाक्यका पद छ्यासमिस हुँदा हुने वाक्यदोष । — नास— ना॰ नृतत्त्वशास्त्रका अनुसार सानो नाक हुने एक जातको वानर; वानरको एक भेद ।
सङ्कीर्तन— ना॰ [सं॰] भजनका रूपमा गरिने देवता आदिको नाम, महिमा, गुण आदिको वर्णन; देवताको स्तुति वा यशोगान ।
सङ्कुचित— वि॰ [सं॰] १. खुम्चिएको; साँगुरिएको । २. सानो चित्तको; तुच्छ । ३. सङ्कीर्ण; अनुदार ।
सङ्कुल— ना॰ [सं॰] १. भरिभराउ; घना । २. परस्परमा मिलेको; संयुक्त । ना॰ ३. परस्परविरोधी असङ्गत कुराहरूको जमघट । ४. अव्यवस्थित लडाइँ; मिचामिच; घन्चमन्च । — ता— ना॰ सङ्कुल हुनाको भाव, स्थिति वा छाँट । > सङ्कुलित— वि॰ सङ्कुल भएको वा बनाइएको ।
सङ्केत— ना॰ [सं॰] १. हात, आँखा, ओठ आदि अङ्ग–उपाङ्गका माध्यमले वा अन्य कुनै उपायबारा मनोभाव व्यक्त गरिने चेष्टा; इसारा; इङ्गित; सान । २. कुनै कुरा निर्देशित गरिने चिह्न; चिनु; प्रतीक । ३. सूक्ष्म रूपले जनाइएको कुरा; सूचना; सूत्र । > सङ्केतक— वि॰ १. सङ्केत गर्ने; इसारा दिने । २. प्रेमी र प्रेमिकाको पूर्वसूचित मिलनस्थल । ~ चिह्न— ना॰ कुनै नाम, पद आदिको सङ्क्षिप्त रूप दिँदा लेखिने साङ्केतिक चिह्न (॰); छोटकरी नाम (जस्तै— प्रा॰— प्राध्यापक, सम्पा॰— सम्पादक, भू॰ पू॰— भूतपूर्व, का॰ म॰ न॰
पा॰— काठमाडौँ महानगरपालिका, रा॰ स॰ स॰— राष्ट्रिय समाचार समिति इ॰) । ~ पाटी— ना॰ कुनै कुराको सङ्केत दिनका निम्ति सम्बन्धित ठाउँमा राखिएको वा टाँगिएको अक्षर अङ्कित फल्याक वा पातो; सूचनापाटी । ~ लिपि— ना॰ चाँडोचाँडो भाषण, प्रवचन आदि टिप्नका लागि आविष्कार गरिएको सङ्क्षिप्त रूपमा शब्द, वाक्य आदि लेखिने चिह्नयुक्त लिपि (सर्टह्यान्ड) । ~ शब्द— ना॰ लामो वाक्य वा कुरोलाई छोटकरीमा बुझाउन प्रयोग गरिने शब्द ।
(उदा॰— कृपया उता पल्टाउनुहोस्— कृ॰उ॰ प॰), जवाफ आकाशवाणीबाट तुरुन्त पाऊँ— ज॰ आ॰ वा॰ तु॰ आदि) । ~
स्थल— ना॰ १. सङ्केत वा इसारा गरिएको ठाउँ । २. उत्खनन आदि कार्यका निम्ति चिनु लगाइएको ठाउँ । सङ्केतिका— ना॰ लेखतालिका; सङ्केतसूची । सङ्केतित— वि॰ सङ्केत गरिएको; औँल्याइएको ।
सङ्केन्द्रण— ना॰ [सं॰] १. सबै कुरा एकै स्थान वा केन्द्रतिर लगाउने काम; एकैतर्फको ध्यानजमाइ । २. सैन्य शक्ति आदिको भेला । ~ सिद्धान्त— ना॰ मार्क्सवादका अनुसार ठूलठूला पुँजीपतिले ससाना पुँजीपतिलाई आखिरमा कि निकालेर बाहिर पार्छन् कि आफूमा मिलाउँछन् र सारा पुँजी न्यास (ट्रस्ट॰ ब्याङ्कमा जम्मा हुन्छ भन्ने सिद्धान्त वा विचार ।
सङ्कोच— ना॰ १. कसैका सामु केही कुरा भन्न वा गर्न अनकनाउने बानी; असजिलोपनाको अनुभव; हलुका लाज; धक । २. चाउरी पर्ने काम; खुम्च्याइ । ३. छोट्ट्याउने काम; सङ्क्षेपण । श्र सङ्कोचन— ना॰ १. विस्तार भएको कुरो आफ्नो पूर्वरूपमा फर्कन खोज्ने स्थिति; खुम्च्याइ । २. सङ्कोच हुने वा लाज मान्ने काम । सङ्कोची— वि॰ १. सङ्कोच मान्ने; लाज मान्ने; धकाउने । २. चाउरी पर्ने; खुम्चिने ।
सङ्क्रमण— ना॰ [सं॰] १. कुनै कुराको एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा वा एक वस्तुबाट अर्को वस्तुमा हुने गमन; फिँजिने काम; फैलावट । २. ग्रह आदि एक राशिबाट अर्को राशिमा जाने काम; ठाउँसराइ । ३. शरीरको एक भागबाट अर्को भागमा रोग सर्ने प्रक्रिया । ४. सङ्गीतमा गायन तथा वाद्यवादन रहने ध्वनि । — कारी— वि॰ सङ्क्रमण गर्ने; कुनै सङ्क्रामक रोग वा महामारी फैलाउने । ~ काल— ना॰ कुनै शासन, स्थिति, नियम आदि दिगो भइनसकेको अव्यवस्थित समय; सङ्क्रमणको याम वा अवधि । ~ कालीन— वि॰ सङ्क्रमणकालसम्बन्धी । ~ नाशक— वि॰ रोगका कीटाणुहरू नाश गर्ने र रोग फैलिन नदिने (औषधी॰ ।
सङ्क्रमित— वि॰ [सं॰] सङ्क्रमणका अवस्थाको; सङ्क्रमण भएको । ~ माल— ना॰ तोकिएको ठाउँमा नपुगी बीच बाटैमा रहेको माल वा सामान ।
सङ्क्रान्ति— ना॰ [सं॰] १. सूर्य वा अरू कुनै ग्रहपुञ्ज एक राशिबाट अर्को राशिमा जाने काम वा त्यसरी प्रवेश गर्ने समय । २. कुनै एक अवस्था वा बिन्दु पार गरी अर्को अवस्था वा बिन्दुमा पुग्ने मार्ग । ३. स्थानान्तरण । ४. सौर महिनाको पहिलो दिन; एक गते; सग्राँती । ~ काल— कुनै एक स्थिति वा युगबाट अर्को स्थिति वा युगमा प्रविष्टि हुँदाको बीचको समय; सङ्क्रमणकाल ।
सङ्क्रामक— वि॰ [सं॰] १. एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा सर्दै वा फैलँदै जाने; सङ्क्रमण गर्ने । २. संसर्ग वा छुवाछुतबारा सर्ने; सरुवा (रोग, व्यथा आदि॰ ।
सङ्क्षिप्त— वि॰ [सं॰] १. छोटकरीमा भनिएको वा लेखिएको । २. सारांश मात्र राखिएको; छोट्ट्याइएको; कम पारिएको । ३. छोटकरी; छोटो । ~ उत्तरात्मक— वि॰ परीक्षाहरूका प्रश्नको उत्तर लेख्ने क्रममा छोटो उत्तरको अपेक्षा गर्ने; सङ्क्षिप्त उत्तर दिनुपर्ने (प्रश्न) । — ता— ना॰ सङ्क्षिप्त हुनाको भाव, गुण वा स्थिति । >
सङ्क्षिप्तात्मक— वि॰ संक्षिप्त रूप दिइएको; छोटकरीमा भनिने वा लेखिने (प्रश्न, उत्तर आदि॰ । सङ्क्षिप्तीकरण— ना॰ सङ्क्षिप्त गर्ने काम; छोट्ट्याउने काम । सङ्क्षिप्तीकृत— वि॰ सङ्क्षिप्त गरिएको; सङ्क्षेपमा भनिएको ।
सङ्क्षेप— ना॰ [सं॰] १. सार कुरो मात्र लिएर बनाइएको, मूल सन्दर्भको छोटो रूप; सारांश; मजबुन । २. कम गर्ने काम; छोटकरी पार्ने प्रक्रिया । ३. सङ्क्षिप्त रूपमा दिइने सूचना; सङ्केत; इसारा । > सङ्क्षेपक— वि॰ १. सङ्क्षिप्त गर्ने; सारांश दिने; छोट्ट्याउने । २. सूक्ष्म रूपमा थाहा दिने । ~ चिह्न— ना॰ सङ्क्षिप्त प्रयोग वा छोटकरी उच्चारणमा लगाइने चिह्न ।
(जस्तो— ले॰—लेखक; अनु॰—अनुवादक । आ॰वा॰— आकाशवाणी । रे'छ— रहेछ । आ'छ— आएको छ । लेख्या' थियो— लेखेको थियो॰ । > सङ्क्षेपण— ना॰ सङ्क्षेप गर्ने काम; सङ्क्षिप्तीकरण । सङ्क्षेपीकरण— ना॰ १. कुनै अनुच्छेद वा अभिव्यक्तिलाई सङ्क्षेपमा लेख्ने प्रक्रिया; मूल अंशलाई सामान्यतः एकतृतीयांशमा सङ्क्षिप्त बनाउने सीप । २. सङ्क्षेप गर्ने काम; सार खिचाइ; सङ्क्षेप; सारांश । सबक्षेपीकृत— वि॰ सङ्क्षेपीकरण गरिएको; सङ्क्षेपमा ल्याइएको ।
सङ्खत्रो— ना॰ सङ्खेत्रो ।
सङ्खिया— ना॰ एक कडा विष ।
सङ्खुवासभा— ना॰ [सङ्खुवा+सभो नेपालको कोसी अञ्चलको सुदूर उत्तरी हिमाली भेकमा पर्ने सभा र सङ्खुवा खोलाको आधारमा नाम रहेको एक जिल्ला ।
सङ्खे— वि॰ [सङ्ख+ए] सङ्खजस्तो; सङ्खका ढाँचाको । ~ किरो— ना॰ खबटाभित्र हुने र जताततै हिँड्ने एक प्रकारको चिप्लेकीरो । ~ घाँटी— ना॰ तल फुकेको र माथि साँघुरिँदै चुच्चो परेको घाँटी ।
सङ्खेत्रो— ना॰ [सं॰ शङ्ख+एत्रो] भोगटेका छाँटका लाम्चा पात र सेता फूल हुने एक जातको बोट; आयुर्वेदमा चखेत्रोको जस्तो गुण बताइएको, शङ्खलाई गाल्ने कीपजस्तो त्यसैको फल ।
सङ्ख्य— वि॰ [सं॰] १. गणना वा गन्ती गर्न सकिने; गन्न हुने; सङ्ख्या निकाल्न सकिने । ना॰ २. लडाइँ; युद्ध । > सङ्ख्यक— वि॰ सङ्ख्याले युक्त; सङ्ख्या भएको; शब्दका पछाडि गाँसिएर सङ्ख्या वा परिमाणको बोध गराउने (जस्तै— अल्पसङ्ख्यक, बहुसङ्ख्यक आदि॰ ।
सङ्ख्या— ना॰ [सं॰] १. गणनाक्रमबाट कुनै वस्तुको मात्रा बुझाउने शब्द वा अङ्क । २. गणनाबाट निस्कने परिमाण; थान; गोटा । ३. कुनै दैनिक, मासिक पत्रपत्रिकाको अङ्क । >
सङ्ख्याङ्क— ना॰ १. सङ्ख्याका सङ्केत वा चिह्न । २. सङ्ख्या, अङ्क वा चिह्न; न्युमेरल । सङ्ख्याङ्कन— ना॰ पुस्तकपुस्तिका, बिल–भरपाई आदिमा हातले वा यन्त्रबारा नम्बर चढाउने वा सङ्ख्या हाल्ने काम; सङ्ख्यालाई व्यक्त गर्ने वा लेख्ने काइदा वा तरिका । सङ्ख्यातीत— वि॰ सङ्ख्याभन्दा परको; असङ्ख्य; अनगन्ती । सङ्ख्येय— वि॰ सङ्ख्या भएको; गन्न सकिने; सङ्ख्या जनिने वा सङ्ख्याले जनाउन सकिने (मूर्त वस्तु॰ । विप॰ असङ्ख्येय ।
सङ्ग— ना॰ [सं॰] १. साथमा रहने वा सँगै हुने काम; सहवास; बसउठ । २. भेट्ने काम; मिलन; संयोग; संसर्ग । ३. संसारी विषयभोगप्रतिको अनुराग; स्त्रीसम्पर्क; आसक्ति । ४. नदीहरूको सङ्गम; दोभान । ना॰ यो॰ ५. सँग; साथ ।
सङ्गठन— ना॰ [सं॰ सङ्घटने १. आवश्यक व्यक्तिहरू वा विभिन्न तत्त्वलाई एकत्रित गरी समान उद्देश्य, हकहित आदिमा प्रवृत्त र संलग्न गराउने काम । २. त्यस्तो कार्य वा उद्देश्यको परिपूर्तिका निम्ति मिलेर बनाइने सङ्घ वा संस्था । ३. परस्परको मेल; जमात; टोली । — कर्ता— वि॰ सङ्गठन गर्ने; भेला पार्ने । >
सङ्गठनात्मक— वि॰ मूल रूपमा सङ्गठन गरिने; मेल गराइने; जुटाइने (कुनै काम वा कार्यक्रम॰, (जस्तै— सङ्गठनात्मक उत्तर, सङ्गठनात्मक योजना, सङ्गठनात्मक विस्तार इ॰) ।
सङ्गठित— वि॰ [सं॰ सङ्घटिते १. सुदृढ किसिमले एकत्रित पारिएको; सङ्गठन गरिएको । २. कुनै कामविशेषका निम्ति पारस्परिक रूपमा सम्बद्ध; व्यवस्थित ।
सङ्गत— वि॰ [सं॰] १. साथसाथै आएको; जोरिएको; मिलेको । २. एकत्र भएको; संयोजित; सञ्चित । ३. मिल्ने पाराको; सुहाउँदो; उचित । ना॰ ४. परस्परको मेल वा मैत्री; बसाउठी; हेलमेल; सहवास । ५. ज्ञानगुनका लागि भेला हुने वा मेलमिलाप गरिने ठाउँ ।
सङ्गति— ना॰ [सं॰] १. मिल्ने वा जोरिने काम; मेलमिलाप; सम्बन्ध । २. ठिक्क मेल खाने प्रक्रिया (लिङ्ग, वचन, पुरुष आदिको) । ३. कुनै क्रमबद्ध कुरा; सिलसिला; प्रसङ्ग । ४. सहवास; समागम । ५. उपयुक्तताका दृष्टिले हुने भेला; सभा; सङ्घ । — पूर्ण— वि॰ सङ्गति भएको; सुहाउँदो; मिल्दो ।
सङ्गम— ना॰ [सं॰] १. परस्परमा मिल्ने वा जुट्ने काम; भेटघाट । २. साहचर्य; सङ्गति । ३. दुई नदी मिलेको ठाउँ; दोभान । ४. रतिक्रिया; समागम । ५. अनुक¨लन; संयोग ।
सङ्गमरमर/सङ्गमर्मर— ना॰ [फा॰ सङ्गमरमरे खानीमा पाइने र सजावटका निम्ति भुईँ आदिमा छापिने, चिप्लो टल्कने, रातो, सेतो रब हुने, बलियो र असल जातको पत्थरविशेष ।
सङ्गाती— ना॰ [सं॰ सङ्गति] सँगसँगै हुर्केबढेको वा धेरै दिन सहवास गरेको साथी; पुरानो साथी; सँगाती ।
सङ्गिन— ना॰ [फा॰ सङ्गीने १. बन्दुकका टुप्पामा जोडिएको घोच्ने भालाजस्तो हतियार । वि॰ २. भारी वा मोटो; डरलाग्दो; कडा; गम्भीर वा कठोर । ~ चोरी— ना॰ सरकारी ढुकुटीको चोरी ।
सङ्गिनी— ना॰ [सङ्गी+इनी] सँगिनी ।
सङ्गी— वि॰ [सं॰] १. साथमा रहने वा सम्पर्कमा आउने । ना॰ २. सँगी ।
सङ्गीत— ना॰ [सं॰] १. विशेषतः लय, ताल र वाद्यवादनका साथ गाइने गीत; स्वरतालयुक्त मधुर गायन । २. नृत्य, गीत र वाद्यवादनको मेल; गानाबजाना । ३. बाजागाजा र नाच वा हाउभाउसहित गीत गाउने कला; गायनविद्या । ४. सामूहिक गान; सहसङ्गीत । ~ मार्तण्ड— ना॰ सङ्गीतका विशिष्ट विबान्ः सङ्गीतभास्कर । ~ रूपक— ना॰ गीतप्रधान रूपक वा गीतिनाटक । ~ लहरी— ना॰ १. सङ्गीतको लहर वा तरङ्ग । २. सङ्गीतकला वा सङ्गीतविद्याको किताब । — शाला— ना॰ सङ्गीतालय । ~ शास्त्र— ना॰ सङ्गीतका सैद्धान्तिक तथा व्यावहारिक कुरा, नियमविधि, शैलीशिल्प आदिको विवेचना गरिएको शास्त्र; गायनविद्या । ~ शिरोमणि— ना॰ सङ्गीतका विशेष ज्ञातालाई प्रदान गरिने, नेपालको एक राष्ट्रिय उपाधि वा सम्मान । > सङ्गीतालय— ना॰ गानाबजाना हुने ठाउँ वा घर; सङ्गीतशाला ।
सङ्गृहीत— वि॰ [सं॰] सङ्ग्रह गरिएको; जम्मा पारिएको; बटुलिएको; सङ्कलित ।
सङ्ग्रह— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तु एक ठाउँमा जम्मा गर्ने काम; एकत्रीकरण; सञ्चय । २. विविध विषय वा रचना जम्मा गरी बनाइएको पुस्तक; सङ्कलन । ३. स्त्रीसँगको संसर्ग वा समागम । — कर्त्ता— ना॰ सङ्ग्रह गर्ने व्यक्ति; भेला पार्ने मानिस; सङ्कलक । श्र सङ्ग्रहण— ना॰ सङ्ग्रह गर्ने काम; लिने काम; सँगालाइ ।
सङ्ग्रहणी— ना॰ अपच हुने र खाएको वस्तु जस्ताको तस्तै दिसा हुने एक रोग; अतिसारको एक प्रकार । सङ्ग्रहणीय— वि॰ सङ्ग्रह गर्न योग्य; राख्न लायक वा जम्मा गर्नुपर्ने; सङ्ग्राह्य ।
सङ्ग्रहालय— ना॰ प्राचीन महत्त्वका, दुर्लभ र अनौठा वस्तुहरू बटुलेर राखिने ठाउँ वा घर । सङ्ग्रही— वि॰ सङ्ग्रह गर्ने; जम्मा पार्ने; बटुल्ने । सङ्ग्रहीता— वि॰ १. सङ्ग्रह गर्ने; एकत्र पार्ने; सङ्ग्रही । ना॰ २. सारथी ।
सङ्ग्राम— ना॰ [सं॰] युद्ध; रण; लडाइँ ।
सङ्ग्रालि–नु— अ॰ क्रि॰ [सङ्ग्रालो+इ+नु] १. घाउ, खटिरा, रोग आदि चर्को रूपमा बढ्नु । २. कुटाकुट, रडाको, बाझाबाझ आदि नराम्रोसित चर्कनु । ३. आगाको मुस्लो डरलाग्दो भएर बढ्नु; राँकिनु ।
सङ्ग्रालो— ना॰ [सं॰ सङ्गर+आलो] १. ठूलो झगडा, विरोध वा सङ्घर्ष; चर्को भिडन्त । २. अस्मेलको बाढी ।
सङ्ग्राहक— वि॰ [सं॰] सङ्ग्रह गर्ने; सँगाल्ने; बटुल्ने; सङ्ग्रही ।
सङ्ग्राह्य— वि॰ [सं॰] सङ्ग्रह गर्न उचित; जम्मा गर्नुपर्ने ।
सङ्घ— ना॰ [सं॰] १. कुनै विशेष उद्देश्यको पूर्तिका निम्ति बनेको वा समान उद्देश्य लिएका धेरै व्यक्ति वा सङ्गठित संस्थाहरूको समूह; कुनै विशेष सिद्धान्त, नियम आदिमा आधारित संस्था । २. समूह; मण्डली; जमात । ३. बौद्ध भिक्षुहरूको मठ वा समाज । ४. प्राचीन कालमा प्रचलित एक प्रकारको प्रजातान्त्रिक पद्धति । ५. परराष्ट्रनीति, रक्षा, मौद्रिक व्यवस्था आदि समान उपयोगका प्रमुख विषयहरू केन्द्रीय सत्तामा राखी अन्य कुरामा स्वायत्त शासनको अधिकार प्रयोग गर्ने अनेक राज्यको सङ्गठन वा एकाइ ।
सङ्घटन— ना॰ [सं॰] सङ्गठन । > सङ्घटित— ना॰ सङ्गठित ।
सङ्घर्ष— ना॰ [सं॰] १. दुई वा त्यसभन्दा बढी व्यक्ति, दल वा शक्ति बीचमा हुने स्पर्धा; टक्कर । २. कुनै विकट परिस्थितिबाट बच्न वा मौलिक हकको संरक्षणका निम्ति गरिने सामूहिक विद्रोहको प्रयास । ३. रगडिने वा घोटिने काम । ४. भिडिने काम; घम्साघम्सी; भिडन्त । ५. परस्परको हानथाप वा होड; प्रतियोगिता । ६. दुई थरीका बीचको पेलाइ; ठेलमठेल ।
सङ्घर्षण— ना॰ [सं॰] परस्परको रगडिने वा घोटिने काम; जुधाइ; सङ्घर्ष । > सङ्घर्षणात्मक— वि॰ सङ्घर्ष वा सङ्घर्षण हुने; सङ्घर्षणप्रक्रिया प्रमुख भएको ।
सङ्घर्षमय— वि॰ [सं॰] १. सङ्घर्षैसङ्घर्षले भरिएको; प्रायः सङ्घर्ष मात्रै भएको । २. सङ्घर्ष गरिरहनुपर्ने ।
सङ्घर्षरत— वि॰ [सं॰] सङ्घर्षमा लागेको; सङ्घर्षमा तल्लीन; सङ्घर्षी ।
सङ्घर्षशील— वि॰ [सं॰] १. सङ्घर्षमा लागेको; सङ्घर्षमै जीवन बिताएको । २. सङ्घर्ष गरिरहनुपर्ने । सङ्घर्ष समिति— ना॰ [सं॰] स्वाधीनता, मौलिक अधिकार आदिको प्राप्तिका निम्ति आन्दोलन थाल्ने वा सङ्घर्ष सञ्चालन गर्ने समिति ।
सङ्घर्षी— वि॰ [सं॰] १. सङ्घर्ष गर्ने; सङ्घर्षरत । २. ऊष्मीभूत वा घृष्ट व्यञ्जन (स, ह॰ । सङ्घ स्थविर— ना॰ [सं॰] बौद्ध मठ वा सङ्घारामका मुख्य भिक्षु ।
सङ्घात— ना॰ [सं॰] १. कुनै परिस्थिति वा प्रतिक्रियास्वरूप हुने ठूलो आघात; चर्को मानसिक ठक्कर । २. कुनै कामका निम्ति सङ्गठित दल; जमात । ३. दुई वा दुईभन्दा बढी स्वरहरूको मेल (जस्तै— ऐ, औ आदि॰ ।
सङ्घात्मक— वि॰ [सं॰] सङ्घको प्रधानता भएको; सङ्घको रूप दिइएको । ~ सरकार— ना॰ सङ्घीय राज्यमा सम्बन्धित विभिन्न राज्यको प्रतिनिधित्व भएको सरकार ।
सङ्घार१— ना॰ [सं॰ सङ्घाटे सँघार; दैलाको ठेलो ।
सङ्घार२— ना॰ [सं॰ संहारे १. फजुल खर्च र जथाभाबी गरी भएभरको सम्पत्ति स्वाहा पार्ने काम; संहार । २. सबै थोक सिद्ध्याउने काम; सत्यानाश; बरबादी ।
सङ्घाराम— ना॰ [सं॰] बौद्ध भिक्षुहरू निवास गर्ने मठ; विहार ।
सङ्घारे— वि॰ [सङ्घार+ए] १. फजुलमा सम्पत्ति उडाउने स्वभावको; सङ्घार गर्ने; संहारे । २. सबै कुरा नाश पार्ने; सर्वनाशी; सत्यानाशी ।
सङ्घीय— वि॰ [सं॰] सङ्घ भएको; सङ्घसम्बन्धी । (जस्तो— सङ्घीय गणतन्त्र, राष्ट्रसङ्घीय अधिवेशन आदि) । ~ संविधान— ना॰ आन्तरिक मामिलामा प्रायः स्वतन्त्र हुने तर परराष्ट्रनीति, रक्षा आदि प्रमुख आवश्यक विषयहरूका सम्बन्धमा केन्द्रीय वा सङ्घीय सरकारको अधीनमा रहने राज्य वा सङ्घको संविधान ।
सङ्रङ्ग/सङ्रङ्ब— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ सङ्रङ्+ग/ब] रसजति सबै सुकेर वा सुक्ने गरी ।
सङ्रालि–नु— अ॰ क्रि॰ [सङ्रालो+इ+नु] सङ्रालो भएर आउनु; सङ्ग्रालिनु ।
सङ्रालो— ना॰ [रू सङ्ग्रालो] १. प्रवाह बनेर आउने मीठो सम्झना । २. सङ्ग्रालो ।
सङ्ल–नु— अ॰ क्रि॰ [सङ्लो+नु] १. मिलेको माटो, धूलो आदि पदार्थ थेग्रिई तरल पदार्थ स्वच्छ हुनु; थिग्रिनु; टहकिनु । २. नराम्रा कुरा हटेर चित्त सफा हुनु; हृदय निर्मल बन्नु । स॰ क्रि॰ ३. मेसो मिलाई तह लाउनु र बटुल्नु (धागो, जनै आदि॰ । >
सङ्लाइ— ना॰ सङ्लने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । सङ्लाइनु— क॰ क्रि॰ सङ्लो वा सफा पारिनु; सङ्लने तुल्याइनु । सङ्लाउनु— प्रे॰ क्रि॰ सङ्लो वा सफा पार्नु; सङ्लने तुल्याउनु । सङ्लिनु— अ॰ क्रि॰ १. सङ्लो होइनु । २. सङ्लनु ।
सङ्लो— वि॰ [सं॰ सङ्कले १. धूलोमैलो वा कसर केही नभएको; अरू थोक केही नमिलेको; स्वच्छ; निर्मल । २. हृदय सफा र शुद्ध भएको; निष्पाप; पवित्र ।
सचराचर— वि॰ [सं॰] १. चर र अचरसहित (पृथ्वी॰; स्थावर र जङ्गमले पूर्ण । ना॰ २. संसार; विश्व ।
सचल— वि॰ [सं॰] १. चलायमान; चल्ने; जङ्गम । ना॰ २. चल्ने वस्तु; जङ्गम पदार्थ । — ता— ना॰ सचल हुनाको भाव वा अवस्था; चञ्चलता ।
सचि–नु— अ॰ क्रि॰ [सच्चा+इ+नु] सच्याउने काम गरिनु; साँचो कुरा वा शुद्ध रूप रहनु ।
सचित्र— वि॰ [सं॰] चित्रहरू समावेश भएको; चित्रसहित ।
सचिव— ना॰ [सं॰] १. कार्यपालिकालाई सहयोगसल्लाह दिँदै आन्तरिक कार्यसञ्चालन गर्ने, मन्त्रिमण्डलले गरेको निर्णयलाई कार्यान्वित गराउने विशिष्ट तहको कर्मचारी । २. कुनै सङ्घसंस्थाका कार्यको संयोजन तथा निर्णय आदि क्रियान्वित गराउने एक प्रमुख पद । ३. कुनै प्रमुख व्यक्ति वा उच्च तहका अधिकारीको पत्रव्यवहार, जनसम्पर्क, व्यवस्थासञ्चालन आदि काम गर्ने निजी सहायक (पी॰ ए॰) । ४. मन्त्री; अमात्य । ~ स्तर— ना॰ १. सचिवहरूले नै गर्नुपर्ने वा विभिन्न मन्त्रालयका सचिवहरूका बीचमा गरिने सम्झौता, जाँच आदि कामकुराको तह । २. दुई सरकारका सचिवका बीच सम्पन्न हुने सम्झौता वा लेनदेन आदिको कामकुरो । > सचिवालय— ना॰ १. कुनै राज्य, प्रान्तीय सरकार वा ठूलठूला सङ्घसंस्थाका सचिवहरूको प्रधान कार्यालय; सेक्रेटरियट । २. मन्त्रिस्तरीय विभागको प्रशासनलाई नियन्त्रित र सञ्चालित गर्ने उच्च तहको कार्यालय; मन्त्रीहरूको प्रधान कार्यालय; मन्त्रालय । सचिवी— ना॰ १. सचिवले गर्ने वा सँभाल्ने काम; सचिवको काम वा पद । २. सचिवको ढाँचा वा छाँट ।
सचेत— वि॰ [सं॰] १. चेतना भएको वा चेत फर्केको; सजग; होसियार । २. विवेकपूर्ण; बुद्धिमान् । ३. सहृदय; भावुक । >
सचेतक— ना॰ १. कुनै विषयमा सावधान हुन प्रेरणा दिने व्यक्ति; होसियार गराउने मानिस । २. संसद्मा भएका आफ्ना पक्षका सदस्यहरूछेउ प्रस्तुत हुने कुनै विधेयकबारे संस्था वा सङ्गठनका नीतिको सूचना अवगत गराउने व्यक्ति । वि॰ ३. सचेत गराउने । — ता— ना॰ सचेत हुनाको भाव वा स्थिति ।
सचेतन— वि॰ १. चेतना वा ज्ञान भएको; सतर्क; जागरुक । ना॰ २. चेतनायुक्त वा सचेत प्राणी ।
सचेष्ट— वि॰ [सं॰] चेष्टा भएको वा चेष्टा गर्ने; प्रयत्नशील सक्रिय ।
सच्चरित— वि॰ [सं॰] सच्चरित्र ।
सच्चरित्र— वि॰ [सं॰] १. असल चरित्र भएको; राम्रो चालचलनको; सद्व्यवहार गर्ने । ना॰ २. असल चरित्र; सदाचार । — ता— ना॰ सच्चरित्रको गुण वा अवस्था ।
सच्चा— ना॰ [प्रा॰ सच्च < सं॰ सत्ये १. जस्तो हुनुपर्ने उस्तै; जस्ताको तस्तो; साँचो । २. सकली व्यवहार भएको; चोखो । ३. न्यायोचित; मनासिब । > सच्चाइ— ना॰ सच्चा हुन चाहिने कुरो; साँचोपन; सत्यता ।
सच्चिदानन्द— ना॰ [सं॰] सत्, चित् र आनन्दमय रूप; परब्रह्म ।
सच्याइ— ना॰ [रू सच्याउ (+आइ॰] सच्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] सच्याइनु— क॰ क्रि॰ सच्याउने काम गराइनु; सुधारिनु ।
सच्याउनु— स॰ क्रि॰ १. टुटेफुटेको वस्तुलाई बनाउनु; सपार्नु; सुधार्नु । २. अशुद्धि भएको मिलाउनु वा सपार्नु; शुद्ध पार्नु ।
सछी— ना॰ कुनै मालसामान बिक्री गर्दा माल कमसल ठहरेका खण्डमा फिर्ता गर्ने गरी दुवै पक्षको पत्यारपर्दो मानिसकहाँ जम्मा गरिने, मालधनीले पाउने मोलको केही रकम वा अंश ।
सज्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ सज्ज+नु] १. टुटेफुटेका वस्तुलाई बनाउनु; जीर्णोद्धार गर्नु । २. सजिसजाउ पार्नु; सिँगार्नु; सजाउनु । ३. खसी पार्नु ।
सजग— वि॰ [सं॰ जागरणे सावधान; होसियार; सतर्क; सचेत; चनाखो ।
सजधज— ना॰ [रू सज+धज] ध्वजापताका, तोरण आदिले सजाएर गरिएको सिँगार; सजावट ।
सजन— वि॰ [सं॰] १. मानिसका साथको; जनसहित । २. गोती ।
सजल— वि॰ [सं॰] १. पानी भएको; जलयुक्त; आर्द्र; गिलो । २. आँसुले भरिएको; अश्रुपूर्ण ।
सजा— ना॰ [फा॰] सजाय ।
सजाइ— ना॰ [रू सज् (+आइ॰] १. सज्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ सजाउ+आइ] २. सजाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]
सजाइनु— क॰ क्रि॰ १. सजिसजाउ पारिनु; सजाउने काम गरिनु ।
सजाउनु— स॰ क्रि॰ १. भएका वस्तु ठीकठीक ठाउँमा मिलाएर वा नयाँ लुगा, अलङ्कार आदिले सजाएर राम्रो पार्नु; सजिसजाउ गर्नु । २. कुनै ठाउँ वा वस्तुलाई आवश्यक साधनले सिँगारेर दर्शनीय वा मनोरम बनाउनु ।
सजात— वि॰ [सं॰] १. साथै जन्मेको; सँगै जन्मेको । ना॰ २. दाजु वा भाइ । > सजाति— वि॰ १. एउटै जाति वा वर्गको; समान जात वा वर्णको । ना॰ २. एकै जातका अमाबाबुबाट भएका सन्तान; एउटै जाति । सजातीय— वि॰ एउटै जात वा वर्गको; सजाति ।
सजाय— ना॰ [फा॰ सजो १. कुनै दोष वा अभियोग प्रमाणित भएपछि दिइने शारीरिक वा आर्थिक दण्ड; दण्ड र कैदमध्ये कुनै एक वा दुवै; कारावास । २. कुनै कामकुराका निम्ति दिइने सास्ती; यातना; शासना । ३. दण्डजरिवाना ।
सजायाफ्ता— वि॰ [फा॰] सजाय पाइसकेको; कैद भोगिसकेको ।
सजावट— ना॰ [सजाउ+आवट] सजाउने वा सिँगार्ने काम; सजिसजाउपना; सजधज ।
सजि–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ सज्जा+इ+नु] सज्जित हुनु; अलङ्कृत हुनु ।
सजिउन— ना॰ सजिवन ।
सजिया— वि॰ [साज+इयो साजा हकको; धेरै हकदार भएको; सगोलको; गोस्वारा ।
सजिलो— वि॰ [सं॰ सु+जिलो] १. कम प्रयास वा परिश्रमले हुन सक्ने; सुगम; सरल । २. पाहिक परेको; मिल्दोजुल्दो; अनुक¨ल ।
सजिवन१— ना॰ [सं॰ शम्बरी] अँडिरका जस्ता पाँचकुने पात हुने, पहेँला फूल फुल्ने, फेद मोटो हुने एक जातको बोट वा त्यसैको अण्डाकार फल । २. तराई प्रदेशमा हुने अग्ला रूखमा लामा– लामा बोडीका आकारका तरकारी खान हुने कोसा फल्ने एक रूख; त्यसैको फल ।
सजिवन२— ना॰ [सं॰ सञ्जीवने हात्तीकाने; सातला । २. मैथिलीभाषी क्षेत्रमा तरकारी खाइने लौका ।
सजिसजाउ— वि॰ [सजि+सजाउ] १. राम्ररी सजाइएको; खुबै सिँगारिएको; सुसज्जित; अलङ्कृत । २. ठीकठाक परेकोग् प्रस्तुत; तयार ।
सजीव— वि॰ [सं॰] १. जीव वा प्राण भएको; शरीरधारी; प्राणयुक्त । २. ओज वा तेज भएको; ओजस्वी । ना॰ ३. प्राणी; जीव ।
सज्जन— ना॰ [सं॰] १. असल, कुलीन वा शिष्ट व्यक्ति; भलादमी; सुजन । वि॰ २. साधु प्रकृतिको; सोझो वा ज्ञानी (व्यक्ति) । —
ता— ना॰ सज्जनमा रहने गुण वा स्वभाव; भलादमीपन; सौजन्य ।
सज्जा— ना॰ [सं॰] १. सजाउने काम; सजावट । २. सजाउने साधन वा उपकरण; वेषभूषा । > सज्जात्मक— वि॰ सज्जा गर्ने; बाह्य सौन्दर्यलाई बढाउने (अलङ्कार आदि॰ । सज्जित— वि॰ १. सजिसजाउ भएको; सिँगारिएको । २. तयार पारिएको; तम्तयार ।
सज्जी— ना॰ [प्रा॰] धुने वा सफा गर्ने काममा प्रयोग गरिने प्रसिद्ध क्षार पदार्थ । — खार— ना॰ सज्जी । ~ माटो— ना॰ खारमाटो ।
सज्यारु— ना॰ [सजिया+आरु] १. अधियाँमा काम गर्ने मोही । २. कुनै काममा बराबर पुँजी लगाई नाफानोक्सान बेहोर्ने गरी सजियामा काम गर्ने व्यक्ति ।
सझिया— वि॰ [साझा+इयो साझा हकको; सजिया ।
सझियार— ना॰ [साझा+इयार] कुनै साझा कामकर्तव्य, लगानी, लाभ आदिमा सम्मिलित व्यक्ति; साझेदार ।
सञ्चय— ना॰ [सं॰] १. अलिअलि गरी बटुलेर धेरै पार्ने काम; क्रमैसँग गरिने जोरजाम; जोहो । २. धेरै परिमाण; राशि; थुप्रो । ~ कोष— ना॰ १. सरकारी तथा विभिन्न संस्थान, निगम आदिका स्थायी कर्मचारीहरूको भविष्यको व्यवस्थाका निम्ति सेवाको अवधि समाप्त भएपछि मात्र झिकिने सर्तमा मासिक वेतनबाट प्रतिशतको हिसाबमा काटिने र थपिने रकम जम्मा गरिएको तथा नियमानुसार ब्याजसमेत वृद्धि हुँदै जाने धन । २. त्यस्तो रकम वा धन जम्मा गर्ने अड्डा । ३. कर्मचारी सञ्चय कोष । >
सञ्चयन— ना॰ १. सञ्चय गर्ने काम । २. फूल आदि चुन्ने वा छान्ने काम । सञ्चयी— वि॰ १. सञ्चयवृत्ति भएको; सञ्चय गर्ने । २. लोभी स्वभावको; कृपण ।
सञ्चरण— ना॰ [सं॰] १. टहल्ने वा घुमफिर गर्ने काम; हिँडाइ; डुलाइ । २. फिँजाउने काम; फैलाउ ।
सञ्चरित— वि॰ [सं॰] सञ्चार भएको; फैलिएको ।
सञ्चलन— ना॰ [सं॰] १. हिँडडुल गर्ने काम । २. कुनै पनि वस्तुको गति; कम्पन; हल्लाइ ।
सञ्चार— ना॰ [सं॰] १. हिँड्ने वा घुम्ने काम; यात्रा; पर्यटन । २. आवतजावत गर्ने बाटो; मार्ग; पथ । ३. कुनै वस्तु एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा लैजाने वा पठाउने काम । ४. त्यस प्रकारका विविध साधन (डाँक, तार, पत्रपत्रिका, रेडियो, चलचित्र इ॰) श्र सञ्चारक— वि॰ १. सञ्चार गर्ने; खबर, सूचना आदि फैलाउने । २. सङ्क्रमण गर्ने । ना॰ ३. पथप्रदर्शक; नेता । ४. कुनै पनि सङ्क्रामक रोगको कीटाणुग्रस्त व्यक्ति, प्राणी वा माध्यम ।
सञ्चारण— ना॰ सञ्चार गर्ने वा गराउने काम । ~ मन्त्री— ना॰ सञ्चार मन्त्रालयको कार्यभार सँभाल्ने मन्त्री । — विद्— ना॰ सञ्चारसम्बन्धी काम वा प्रविधिको ज्ञाता । ~ विभाग— ना॰ सञ्चारसम्बन्धी काम वा साधनको व्यवस्था मिलाउने र आवश्यक नीतिनियम आदि कार्यान्वित गराउने सरकारी विभाग । ~ साधन— ना॰ दुई वा धेरै स्थान, व्यक्ति आदिका बीच सम्बन्ध स्थापित गर्ने साधन (तार, हुलाक, रेडियो, टेलिफोन, मोटर, जहाज आदि॰ । सञ्चारिका— ना॰ १. सञ्चारकको स्त्रीरूप । २. कुटुनी; दूती । सञ्चारिणी— वि॰ सञ्चारीको स्त्रीरूप ।
सञ्चारी— वि॰ [सं॰] १. सञ्चार गर्ने वा सञ्चार हुने; गतिशील; परिवर्तनीय । २. रोग फैलाउने; सरुवा । ~ भाव— ना॰ साहित्यिक रसको निष्पत्ति गराउने स्थायी भावहरूमा प्रकट र प्रच्छन्न रहेर रस पुष्टि गर्ने प्रायः सर्वमान्य तेत्तीस प्रकारका भाव । (नाट्यशास्त्रका आचार्य भरतबारा उल्लिखित तेत्तीस भावका नाम यी हुन्— निर्वेद, आवेग, दैन्य, श्रम, मद, जडता, औग्य्र, मोह, विबोध, स्वप्न, अपस्मार, गर्व, मरण, अलसता, अमर्ष, निद्रा, अवहित्था, औत्सुक्य, उन्माद, शङ्का, स्मृति, मति, व्याधि, सन्न्यास, लज्जा, हर्ष, असूया, विषाद, धृति, चपलता, ग्लानि, चिन्ता र वितर्क॰ ।
सञ्चालक— वि॰ [सं॰] १. राम्ररी चलाउने; गतिशील पार्ने । ना॰ २. कुनै पनि कामलाई समुचित रूपले चलाउने वा गतिशील पार्ने व्यक्ति; सुव्यवस्थित किसिमले कुनै काम थाल्न वा चलाउन सिपालु मानिस ।
सञ्चालन— ना॰ [सं॰] कुनै काम वा व्यवस्थालाई सुचारु रूपले चलाउने काम; गतिशील रूपमा निरन्तर चलाइने कुनै काम वा त्यस्तो कामको समुचित प्रबन्ध । ~ समिति— ना॰ कुनै पनि सङ्घ, संस्था, दल आदिको उद्देश्यअनुरूप कार्यक्रमको निरूपण तथा निर्णय गरी आवश्यक व्यवस्था मिलाउने र तिनको कार्यान्वयनसमेत गराउने, सम्बन्धित सदस्यहरूमध्येबाट नियमानुसार गठित समिति ।
सञ्चालित— वि॰ [सं॰] व्यवस्थित तरिकाबाट सञ्चालन गरिएको; राम्ररी चलाइएको ।
सञ्चित— वि॰ [सं॰] सञ्चय गरिएको; राम्ररी बटुलिएको; जोरजाम गरिएको । ~ कोष— ना॰ १. भविष्यका निम्ति आवश्यक कार्यलाई जम्मा पारिएको कुनै धन । २. सरकारलाई प्राप्त हुने सबै किसिमको राजस्व तथा राजस्वको धितो लिइएका सबै कर्जा र ऐनको अधिकार दिइएको जुनसुकै ऋण असुल हुँदा प्राप्त हुने धन आम्दानी बाँधेर राखिने सरकारी कोष । ~ ज्ञानराशि— ना॰ जम्मा भएको ज्ञानको राशि । > सञ्चिता/ सञ्चिति— ना॰ १.
सञ्चित वा जम्मा गर्नाको क्रिया वा भाव; जोगाउने काम;
बटुलाइ; सञ्चय । २. तह लगाउने काम; हेरविचार; सुरक्षा ।
सञ्जय— ना॰ [सं॰] कौरव र पाण्डवको झगडामा शान्तिपूर्ण सम्झौता गराउन प्रयत्नशील हुने र धृतराष्ट्रलाई महाभारतयुद्धको प्रत्यक्ष वर्णन सुनाउने उनैका विश्वस्त सारथि ।
सञ्जात— वि॰ [सं॰] १. कसैका साथ वा कसैबारा उत्पन्न; जन्मेको (जस्तो— वात–सञ्जात=हनुमान्) । २. प्रकट भएको; देखिएको; व्यक्त । ना॰ ३. पुराणका अनुसार एक प्राचीन जाति । — बलि— वि॰ १. मरेको प्राणीको मासु खाने । ना॰ २. डुम कौवा ।
सञ्जीवन— ना॰ [सं॰] १. राम्रो वा स्वस्थ जीवन । २. कसैको सहवासमा जीवन बिताउने काम । ३. पुनर्जीवन दिने एक बुटी; सञ्जीवनी । ४. एक नरकको नाम । > सञ्जीवनी— ना॰ १. मरेको व्यक्तिलाई पुनर्जीवित पार्ने भनिएको एक प्रसिद्ध अमृत । २. त्यस्तो बुटीविशेष ।
सट— ना॰ [अङ्॰] रोकिने वा बन्द हुने काम; टुटाइ । (उदा॰— आज बिजुली सट भएछ॰ ।
सटक— ना॰ [रू सडके सडक । ~ सीताराम— ना॰ कसैलाई थाहापत्तै नदिई सुटुक्क भाग्ने काम; सुइँकुच्चाठोकाइ ।
सटनी— ना॰ [साट्+अनी] १. कुनै वस्तु परस्पर साट्ने काम; सटही; सटानी । २. साटफेर गर्दा लाग्ने दस्तुर; बट्टा ।
सटरपटर— ना॰ [सट्ट+पट्ट] कुनै काममा फुर्तीफार्ती देखाउने वा विशेष सक्रिय हुने चाल ।
सटही— ना॰ [रू साट्] १. वस्तु वा मुद्रा विनिमय गर्ने वा साट्ने काम; भजाउने काम; सटनी । २. रुपियाँपैसा आदि विनिमय गर्दा लाग्ने दस्तुर; बट्टा । ~ काउन्टर— ना॰ कुनै ब्याङ्कअन्तर्गत वैदेशिक मुद्रा साट्न तोकिएको ठाउँ । ~ दर— ना॰ मुद्राविनिमय आदिका निम्ति केन्द्रीय वा राष्ट्रबैङ्कबारा निर्धारित विभिन्न मुद्राको दर वा भाउ ।
सटाइ— ना॰ [रू साट् (+आइ॰] साट्ने काम वा किसिम; भजाइ । [ > ] सटाइनु— क॰ क्रि॰ साट्न लाइनु । सटाउनु— प्रे॰ क्रि॰ साट्न लाउनु ।
सटानी— ना॰हे॰ सटनी ।
सटासट— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ सट्+आ+सट] १. कुनै काम छिटोछिटो गर्ने गरी; धमाधम । २. फुर्तीसाथ हिँड्ने चालले; फटाफट ।
सटीक— वि॰ [सं॰] टीकाबारा अर्थ खुलस्त पारिएको; टीका वा व्याख्यासहितको ।
सटुवा— वि॰ [साट्+उवो १. साट्ने काम गरेको; सटही गरेको । २. साट्ने; सटनी गर्ने ।
सट्क–नु— अ॰ क्रि॰ १. कसैले चालै नपाउने गरी लुसुक्क हिँड्नु; सुटुक्क जानु; भाग्नु । २. शरीरका नसा रड्केर पीडा हुनु; झस्को पस्नु । ३. मानसिक स्थिति वा मस्तिष्क खजमजिनु; छँटाहापन आउनु । > सट्काइ— ना॰ सट्कने वा सट्काउने क्रिया वा प्रक्रिया । सट्काइनु— क॰ क्रि॰ सट्कन लाइनु ।
सट्काउनु— स॰ क्रि॰ १. प्रायः चिनजानको व्यक्तिबारा कसैले थाहा नपाउने गरी धनमाल सुटुक्क लैजानु; आँखा छलेर चोर्नु । प्रे॰ क्रि॰ सट्कने पार्नु । सट्किनु— अ॰ क्रि॰ १. सट्कने काम होइनु । २.सट्कनु । सट्को— ना॰ १. चाल नपाइने किसिमले आउने वा जाने गति । २. पलक झिम्क्याउनुभरको क्षण ।
(उदा॰— एकै सट्कोमा माल त गायब भइसकेछ॰ । सट्क्याइ— ना॰ सट्किने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । सट्क्याहट— ना॰ सट्किने भाव, स्थिति वा क्रियाप्रक्रिया ।
सट्ट— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ सट्+ट] १. गर्नुपर्ने कामकुरो तुरुन्त वा सफाइका साथ गर्ने गरी । २. कुनै वस्तु झटपट सुटुक्क झिक्ने चालले । ३. भएको वस्तु सबै सिद्ध्याउने गरेर ।
सट्टक— ना॰ [सं॰] अठार उपरूपकमध्ये एक; प्रवेशक, विष्कम्भक केही नहुने र प्रशस्त मात्रामा अद्भुत रसमात्रै पाइने प्राकृत भाषाको उपरूपकको एक भेद ।
सट्टा— ना॰ [प्रा॰ सट्टे १. वस्तुको निम्ति दिइने कुनै अर्को वस्तु; साटो; बदला । २. साट्ने काम; सटही । — पट्टा— ना॰ परस्परमा एउटा वस्तु दिएर अर्को वस्तु लिने काम; साटफेर; विनिमय । ~ बिदा— ना॰ सार्वजनिक बिदाका दिनमा काम गर्नुपर्ने कर्मचारीले अर्का] कुनै दिनमा बिदा पाउने व्यवस्था । ~ बिर्ता— ना॰ १९६२ सालमा सरकारबाट पाहिक पर्ने जग्गा हरण भई त्यसको सट्टामा दिइएको वा नयाँ मन्जुर गरिएको बिर्ता जग्गा । ~ भर्ना— ना॰ आफूले लिएको कुनै वस्तु खती हुँदा वा हराउँदानासिँदा साटो दिइने अर्को वस्तु अथवा त्यस्तो वस्तु साटो दिने काम ।
सट्ठी— ना॰ [सं॰ सट्टे लिनुदिनुपर्ने रकम वा चीजको छिनाफाना; फच्चे; चुक्ती ।
सट्याकसुटुक— क्रि॰ वि॰ [(बि॰) अ॰ मू॰ सुटुक्+अ] १. गरिएका कामकुरा छिपाएर वा कसैलाई स्पष्ट थाहा नदिईकन । २. आकलझुकल आउने वा जाने चालसँग । ३. गोप्य कुराको धेरथोर सुइँको पाएर । ना॰ ४. गुप्ती कुरो वा व्यवहार ।
सठिया— वि॰ [साठी+इयो १. रोपेको साठी दिन वा दुई महिनामा पाक्ने र हुने । ना॰ त्यस्तरी पाक्ने धान, मकै आदि बाली वा अन्न । ~ भटमास— ना॰ मसिनु सेतो गेडा हुने, एक जातको भटमास ।
सड्–नु— अ॰ क्रि॰ [प्रा॰ सड्+नु] १. घाम, पानी आदिका प्रभावले दुर्गन्ध वा अमिलोपन पैदा हुने गरी कुनै चीजमा विकार आउनु; कुहुनु; गल्नु । २. काठ आदि मकाउनु; बिग्रनु । ३. निष्क्रिय हुनु । ४. पतित हुनु ।
सडक— ना॰ [सं॰ सगरे टाढासम्म पुगिने वा सर्वसाधारण जनता हिँड्ने फराक राम्रो बाटो; मोटर चल्ने मूल बाटो; राजमार्ग । ~
विभाग— ना॰ यातायात मन्त्रालयअन्तर्गत रहेको, नयाँ सडकको निर्माण गर्ने र भएका सडकहरूको जीर्णोद्धार तथा मर्मत गर्ने एक प्रमुख अड्डा । ~ मार्ग— ना॰ मोटर, कार, बस आदि गुड्ने बाटो ।
सडन— ना॰ [सड्+अन] १. सडेको चीज वा व्यक्ति । २. सड्ने काम ।
सडन्ते— वि॰ [सड्+अन्ते] सड्न लागेको; सड्ने स्वभावको ।
सडल— ना॰ [सड्+अल] सडेबिग्रिएको वस्तु वा व्यक्ति । — पडल— ना॰ १. सडेबिग्रिएर काममा नआइरहेको वस्तु । वि॰ २. सडे–पडेको ।
सडाइ— ना॰ [रू सड् (+आइ॰] १. सड्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ सडाउ+आइ] २. सडाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [श्र ]
सडाइनु— क॰ क्रि॰ सड्ने पारिनु । सडाउनु— प्रे॰ क्रि॰ सड्ने पार्नु; नराम्रो अवस्थामा पुथ्याउनु; बिगार्नु । सडिनु— अ॰ क्रि॰ सड्ने हुनु । सडियल— वि॰ १. सडेको वा कुहिएको; सड्ने जातको । २. नासिने र बिग्रिने; बेकम्मा । सडुवा— वि॰ सड्ने खालको; सड्न लागेको । स्त्री॰ सडुवी ।
सड्क–नु— अ॰ क्रि॰ हे॰ सट्कनु । > सड्कन्ताम्— वि॰ १. सड्कने बानी भएको । ना॰ २. सुइँकुच्चा; भगाइ । सड्काइ— ना॰ सड्कने तथा सड्काउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । सड्काइनु— क॰ क्रि॰ सड्कन लाइनु । सड्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ सड्कने पार्नु; सट्काउनु । सड्कुवा— वि॰ सड्कने स्वभावको; सड्केको ।
सड्को— ना॰ सट्को ।
सत्— वि॰ [सं॰] १. सत्तायुक्त; वर्तमान; विद्यमान; मौजुद । २. वास्तविक; यथार्थ; सत्य । ३. टिकिरहने; स्थायी; नित्य । ४. धर्मात्मा; पुण्यात्मा । ५. उच्च; श्रेष्ठ; उत्तम । ६. चोखो र निर्दोष; पवित्र । ना॰ ७. सत्य; ईश्वर । ८. सद्गुणी व्यक्ति; सज्जन; साधु । (. ब्रह्म वा परमात्मा । १०. धर्म । ११. पातिव्रत्य; सतीत्व ।
सत— ना॰ [सं॰ सत्त्वे १. कुनै वस्तु वा पदार्थको सार; सत्त्व । २. अस्तित्व; सत्ता ।
सतचालिस— ना॰ [सं॰ सप्तचत्वारिंशत्] १. छयालीसपछि आउने अङ्क, सङ्ख्या वा गन्ती; ४७–को अङ्क । वि॰ २. चालीस र सात जोड्दा हुने वा छयालीसपछिका सङ्ख्याको । > सतचालिसौँ— वि॰ सतचालीस सङ्ख्यामा पर्ने; सतचालीस सङ्ख्याको ।
सतचालीस— ना॰ हे॰ सतचालिस । > सतचालीसौँ— वि॰ हे॰ सतचालिसौँ ।
सतचुर/सतचुर्ण— वि॰ [सं॰ शत+चूर्ण] १. सयौँ टुक्रा भएर फुटेको; टुक्रैटुक्रा भएको । २. निथाचूर्ण ।
सतत— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. अवच्छिन्न रूप वा अटुट क्रमले; एकनाससित; निरन्तर; लगातार । २. सधैँभरि; हमेसा ।
सतपदी— ना॰ सप्तपदी ।
सतबिउ/सतब्यु— ना॰ [सं॰ शत+बीउ/ब्यू] सद्मी ।
सतभतार— ना॰ [सं॰ शतभर्तृको १. सयौँ लोग्ने बनाएकी वा नाठा खेलाउने स्वास्नीमानिस; रन्डी; वेश्या; फुँडी । वि॰ २. ज्यादा अग्लो र मोटो; नसुहाउँदो कदको; बेछाँटको; भद्दा । श्र सतभतारे— ना॰/वि॰ सतभतार ।
सतम्— ना॰ [सं॰ शतम्] सयलाई बुझाउने सङ्ख्या । ~ शाखा— ना॰ भारोपेली भाषा–परिवारमध्ये दुई वर्गमा विभाजित (सतम् र केन्तुम्॰ शाखामा अघिल्लो वर्ण 'स' को उच्चारण गर्नेहरूको एक शाखा वा वर्ग (भारतेली, इरानेली, स्लाभेली, लिथुआनियाली आदि समूह॰ ।
सतरन्ज— ना॰ [फा॰ शतरन्जे बुद्धिचालको खेल वा त्यो खेल खेल्ने साधन ।
सतरन्जा— ना॰ [सं॰ सप्तरङ्गे विभिन्न रङ्ग हुने र मोटो खालको ओछ्याउने सुती कपडाविशेष; दरी; शतरन्जा । > सतरन्जी— ना॰ सानो सतरन्जा; सतरन्जा; शतरन्जी ।
सतराज— ना॰ [सं॰ शतराजे एक जातको धानविशेष ।
सतर्क— वि॰ [सं॰] १. तर्कपूर्ण वा युक्तियुक्त; तर्क गर्नमा सिपालु । २. जोगिएर रहने; सचेत; सावधान । — ता— ना॰ सतर्क हुनाको भाव, गुण वा अवस्था; सावधानी ।
सतसट्ठिऔँ/सतसट्ठियौ”— वि॰ सतसट्ठी सङ्ख्यामा पर्ने; सतसट्ठी सङ्ख्याको ।
सतसट्ठी— ना॰ [प्रा॰ सत्तसट्ठि] १. छयसट्ठीपछिको सङ्ख्या वा गन्ती; ६७–को अङ्क । वि॰ २. साठी र सात जोड्दा हुने सङ्ख्याको । > सतसट्ठीऔ”/सतसट्ठीयौ”— वि॰ हे॰ सतसट्ठिऔँ ।
सतह— ना॰ [अ॰] कुनै वस्तुको माथिल्लो तहसम्म भएको भाग; माथिल्लो तह । ~ डाँक— ना॰ जमिनबाट ल्याइने, लगिने वा ओसारपसार गरिने चिठीपत्र आदि हुलाक ।
सतहत्तर— ना॰ [प्रा॰ सत्तहत्तरि] १. छयहत्तरपछिको सङ्ख्या वा गन्ती; ७७–को अङ्क । वि॰ २. सत्तरी र सात जोड्दा हुने सङ्ख्याको । > सतहत्तरौँ— वि॰ सतहत्तर सङ्ख्यामा पर्ने; सतहत्तर सङ्ख्याको ।
सतही— वि॰ [सतह+ई] सतहको; सतहसम्बन्धी । ~ भूक्षय— ना॰ सतहको जमिन खिइँदै वा नासिँदै जाने काम ।
सताइ— ना॰ [रू सताउ (+आइ॰] सताउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] सताइनु— क॰ क्रि॰ सताउने काम गरिनु ।
सताउनु— स॰ क्रि॰ [सं॰ सन्ताप+नु] १. अरूलाई कारण वा अकारण दुःख दिनु; सासना दिनु । २. पिरोल्ने काम गर्नु; हैरान पार्नु ।
सतार१— ना॰ विशेष गरेर नेपालको पूर्वी तराई झापा जिल्लामा बस्ने एक जाति ।
सतार२— वि॰ १. अग्लो र मोटोघाटो; खूब सप्रेको । २. लाज नभएको; नकच्चरो । ३. कसैलाई नटेर्ने; उन्मत्त । ना॰ ४. एक गाउँको नाम । > सतार्नी— ना॰ १. फौजदारी अड्डामा बापतीलाई केर्ने स्त्री (नुवाकोट जिल्लाको तामे सतार गाउँकी गङ्गी खड्किनी फौजदारी अड्डामा सर्वप्रथम त्यस्तो काम गर्ने सिपाहीको पदमा भर्ना भएकीले त्यसै सन्दर्भअनुसार॰ । वि॰ २. लाज नभएकी; निर्लज्ज; बेसरम (स्त्री॰ ।
सतास— ना॰ [सं॰ सत्त्व+आस] १. नदीले बगाई खेतमा फ्याँकेको काठकसिङ्गर; घाँसफुस आदि वस्तु । वि॰ २. खुब सप्रेको वा बढेको (बाली॰ । > सतासिनु— अ॰ क्रि॰ बाली खुबसित सप्रनु; हल्कनु वा बढ्नु ।
सतासिऔँ/सतासियौँ— वि॰ [सतासी+औँ/यौँ] सतासी सङ्ख्यामा पर्ने; सतासी सङ्ख्याको ।
सतासी— ना॰ [सं॰ सप्तन्+अशीतिः] १. छयासीपछिको सङ्ख्या वा गन्ती; ८७–को अङ्क । वि॰ २. असी र सात जोड्दा हुने वा त्यति सङ्ख्याको । > सतासीऔँ/सतासीयौँ— वि॰ हे॰ सतासिऔँ ।
सतास्याइ— ना॰ [सतासि+याइ] सतासिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।
सतिबयर— ना॰ [सं॰ सातीन+बदर] भेट्नैपिच्छे तीनतीनवटा पात लाग्ने, पहेँला वा राता फूल फुल्ने, मसिना अमिला दाना फल्ने एक जातको बोट वा त्यसैको फल ।
सतिसाल— ना॰ [सं॰ सत्त्व+सार] मसिना बाटुलिएका पात हुने, कोसारूपमा लाम्चा फल फल्ने, चुरो खूब बलियो हुने एक जातको रूख; तमाल ।
सती— ना॰ [सं॰] १. आफ्ना पतिबाहेक परपुरुषको कामना नगर्ने स्त्री; पतिव्रता; साध्वी । २. पतिको शवसँगै चितामा जलेर मर्ने स्त्री । ३. दक्षप्रजापतिकी कन्याको नाम; महादेवकी जेठी पत्नी । ४. दुर्गा । — त्व— ना॰ सती स्त्रीमा रहने गुण; पातिव्रत्य । ~ प्रथा— ना॰ विवाहित लोग्ने मरेपछि जिउँदी स्वास्नीलाई लोग्नेको लाससँगै जलाउने वा जल्न दिने प्रथा (यो प्रथा नेपालमा १९७७ सालको असार २५ गतेदेखि ऐनबारा निषेध गरी बन्द भएको छ॰ ।
सतुवा१— ना॰ [सं॰ सक्तुकम्, प्रा॰ सत्तुओ सातु; सत्तू ।
सतुवा२— ना॰ तलादार पात र रछायाँ भावको डाँठ हुने, भेट्नु भएका फूल फुल्ने र फूलका बीचमा पहेँलो हरियो हुने एक जातको बोट वा बुटी ।
सतृष्ण— वि॰ [सं॰] १. तृष्णाले युक्त; चाहना भएको । २. तिर्खाएको; तिर्खालु । ३. साह्रै इच्छुक ।
सतेहास— ना॰ [था॰] थारूजातिका स्त्रीहरूले गलादेखि छातीसम्म लटकिने गरी लगाउने एक प्रकारको गहना ।
सतोसत— क्रि॰ वि॰ [सं॰ सत्य–सत्ये किरिया हाल्दा सत्यताको प्रण गर्दा जोड दिएर भनिने शब्द; सत्ते; धरोधर्म । (उदा॰— बिनसित्ति किन दोष लगाउनुहुन्छ < सतोसत तपाईँलाई मैले केही भनेको छैन ;) ।
सत्कर्ता— वि॰ [सं॰] १. सत्कार वा मानमिजास गर्ने; आदरभाउ राख्ने । २. असल काम गर्ने; सत्कर्म गर्ने (व्यक्ति॰
सत्कर्म— ना॰ [सं॰] १. असल वा राम्रो काम; सुकर्म; पुण्यकर्म; धर्मकार्य । २. अतिथिको सत्कार; आतिथ्य ।
सत्कार— ना॰ [सं॰] १. आउनेजाने व्यक्तिका प्रति गरिने सम्मान वा आदर; अतिथिसम्मान; पाहुनाको सेवाटहल । २. आदरभाउ; मानमनितो । > सत्कारक— वि॰ १. अतिथिको स्वागतसम्मान गर्ने; पाहुनाको मानमनितो गर्ने । २. असल वा राम्रो काम गर्ने ।
सत्कार्य— ना॰ [सं॰] १. असल कार्य; राम्रो काम; सत्कर्म । वि॰ २. सत्कार गर्न योग्य ।
सत्कीर्ति— ना॰ [सं॰] असल कामकुरा गरेर पाइने कीर्ति वा नाम; सुयश ।
सत्कुल— ना॰ [सं॰] असल कर्मबाट लोकमा नाम चलेका व्यक्तिहरू जन्मेको कुल; उच्च कुल; ठूलो घराना ।
सत्कृत— वि॰ [सं॰] १. सत्कार वा स्वागत गरिएको; सम्मानित । २. उचित रूपले गरिएको; राम्ररी गरिएको । > सत्कृति— ना॰ १. आतिथ्यपूर्ण स्वागत; राम्रो सत्कार । २. राम्रो वा असल काम; सदाचार ।
सत्गति— ना॰ [सं॰] सद्गति ।
सत्तम— वि॰ [सं॰] १. कुनै मनुष्यजातिमा सबैभन्दा उत्तम वा सर्वश्रेष्ठ वर्ग (जस्तो— बिजसत्तम, ब्राह्मणसत्तम) । २. परम पूज्य; विशेष आदरणीय ।
सत्तरिऔँ/सत्तरियौँ— वि॰ [सतरी+औँ/यौँ] सत्तरीको सङ्ख्यामा पर्ने; सत्तरी सङ्ख्याको ।
सत्तरी१— ना॰ [फा॰ शहतीरे १. दलिनहरू अड्याउन घरको गारामा वारपार राखिने काठ, फलाम आदिको निदाल; लामो, ठूलो र मोटो काठ । वि॰ २. धेरै ठूलो; बडेमाको ।
सत्तरी२— ना॰ [सं॰ सप्तति] १. उनान्सत्तरीपछिको सङ्ख्या वा गन्ती; ७०–को अङ्क । वि॰ २. साठी र दस जोड्दा हुने सङ्ख्याको; सातको दसगुना । > सत्तरीऔँ/सत्तरीयौँ— वि॰ हे॰ सत्तरिऔँ ।
सत्तल— ना॰ [सं॰ चत्वरे यात्री, बटुवा आदिलाई बस्नका निम्ति सरकार वा धर्मात्मा व्यक्तिहरूबारा ठाउँठाउँमा (विशेषतः देवस्थलहरूमा॰ निर्मित ठूलो कोठो, तलो आदि भएको घर वा पाटी; धर्मशाला ।
सत्ता१— ना॰ [सं॰] १. मूर्त रूपमा वर्तमानमा रहने वा हुने भाव, गुण वा वस्तुस्थिति; विद्यमानता; अस्तित्व । २. उपभोगका साथसाथै सक्षमता देखाएर काम गर्ने शक्तिसामर्थ्य वा अधिकार
(जस्तो— राजसत्ता, प्रभुसत्ता आदि) । ३. श्रेष्ठता; उम्दापन ।
सत्ता२— ना॰ [रू साते गन्जिफा, तास आदिको सातफुट्टी भएको पत्ती वा चक्की ।
सत्ताइस— ना॰ [प्रा॰ सत्तावीसे १. छब्बीसपछिको सङ्ख्या वा गन्ती; २७–को अङ्क । वि॰ २. बीस र सातको जोडमा हुने गन्ती वा सङ्ख्याको । > सत्ताइसौँ— वि॰ गन्ती गर्दा सत्ताइस सङ्ख्यामा पर्ने; सत्ताइस सङ्ख्याको ।
सत्ताधारी— ना॰ [सं॰] १. देशको शासनसत्ता आफ्ना हातमा भएको वा लिएको व्यक्ति; विद्यमान स्थितिप्रति पूर्ण नियन्त्रण राखेर बस्ने प्रमुख व्यक्ति । २. कुनै विषयको मुख्य अधिकार वा प्रभुत्व पाएको व्यक्ति ।
सत्तान्तरित— वि॰ [सं॰] आफूमा रहेको शासनसत्ता अरूलाई सुम्पिएको वा अर्पिएको (कुनै देश, राज्य वा प्रदेश॰ ।
सत्तामुखी— वि॰ [सं॰] सत्ताको मुख ताक्नुपर्ने; सत्ताको मात्रै आशा गर्ने ।
सत्तारूढ— वि॰ [सं॰] सत्तामा बसेको; सत्तासीन । ~ दल— ना॰ बहुमतले निर्वाचित भएर सत्तामा बसेको राजनीतिक दल वा पार्टी ।
सत्तासीन— वि॰ [सं॰] सत्तामा रहेको वा बसेको; सत्तारूढ ।
सत्तु— ना॰ [रू सातु] सातु; सतुवा ।
सत्ते१— वि॰ [रू साते दुनोटमा सातलाई भनिने वा सातको साटो प्रयोग गरिने (अङ्क वा शब्द, जस्तो— पाँचसत्ते पैँतीस, नौसत्ते त्रिसट्ठी इ॰) ।
सत्ते२— ना॰ [सं॰ सत्ये १. सत्य; साँचो । २. यो कुरा साँचो हो भनी जनाउन किरिया हाल्दा प्रयोग गरिने शब्द; सतोसत ।
(उदा॰— सत्ते मलाई तपाईँको असाध्यै माया लाग्छ॰ । ~ रामोराम— ना॰ सत्ते; सतोसत ।
सत्त्व— ना॰ [सं॰] १. कुनै मूर्त वा अमूर्त वस्तुको विद्यमानता; सत्ता; अस्तित्व । २. कुनै वस्तुको मुख्य अंश वा सार तत्त्व । ३. प्रकृतिका तीन गुण— सत्त्व, रज र तममध्ये एक । ४. जीवनी शक्ति; प्राण; बल; साहस । ५. जीव वा प्राणी । ६. स्वभाव; प्रकृति । ७. जल, वायु, तेज आदि पदार्थ; मूल तत्त्व । ८. सहज स्वभाव; यथार्थ अवस्था । (. मृत आत्मा; भूत । ~ गुण— ना॰ चिर अस्तित्वका लागि आवश्यक वा राम्रो काममा प्रवृत्त तुल्याउने गुण; प्रकृतिका तीन गुणमध्ये उत्तम गुण । ~ गुणी— वि॰ १. सत्त्वगुणले युक्त; सत्त्वगुण भएको । २. उत्तम प्रकृतिको; साधु तथा विवेकी ।
सत्पथ— ना॰ [सं॰] असल बाटो; सन्मार्ग; सदाचार ।
सत्पात्र— ना॰ [सं॰] कुनै वस्तु अर्पन वा विश्वास गर्न योग्य पात्र; असल व्यक्ति; सज्जन ।
सत्पुरुष— ना॰ [सं॰] राम्रो बाटोमा लागेको असल मानिस; सत्पात्र; सज्जन; भलादमी । सत्यं शिवं सुन्दरम्— ना॰ [सं॰] ज्ञानका क्षेत्रमा मानवताको उत्कृष्ट आदर्श व्यक्त गर्ने सत्य प्रतिष्ठापूर्ण, शिव कल्याणमय र सुन्दर सौन्दर्यप्रिय हुनाको अर्थ द्योतित भएको र चिन्तनमा सत्य, कर्ममा शिवत्व र प्रत्यक्षमा सौन्दर्यको तत्त्वबोध हुने एक सूत्र ।
सत्य— वि॰ [सं॰] १. जस्तो हुनुपर्छ त्यस्तै वा सन्देह नभएको; साँचो; सच्चा; वास्तविक; यथार्थ । २. पत्याउन सकिने; विश्वस्त; इमान्दार । ३. सद्गुणसम्पन्न; धर्मात्मा । ना॰ ४. सत्य, त्रेता, बापर र कलि चार युगमध्ये पहिलो युग । ५. पुराणअनुसार पृथ्वीउँभोको सात लोकमध्ये सबभन्दा माथिल्लो लोक । ६. वास्तविक वा प्रामाणिक सिद्धान्त । ७. साँचो कुरो वा स्थिति; यथार्थता; साँचोपन । ८. कुनै कुरो पूरा गर्न बोलिने वचन; कबुल; प्रतिज्ञा । (. कसैलाई विश्वस्त पार्न किरिया हाल्दा व्यक्त हुने शब्द; सत्ते । — काम— वि॰ सत्य वा सत्य वस्तुको कामना गर्ने; सत्यको अन्वेषी; सत्यप्रेमी । — ता— ना॰ १. साँचो हुनाको गुण वा स्थिति; साँचोपन; सच्चाइ । २. जस्तो हुनुपर्छ त्यस्तै हुने प्रक्रिया; वास्तविकता; यथार्थता । — नारायण— ना॰ सत्यबाट प्रसन्न हुने र सन्तुष्ट रहने भनी प्रसिद्ध विष्णुको एक नाम; सत्तेनारान (कथ्य॰) । ~ निष्ठ— वि॰ सत्यमा रहेको; सत्यको पालना गर्ने; सत्यवान् । ~ प्रतिज्ञ— वि॰ आफूले बोलेको वा कबुलेको कुरो कुनै किसिमले पनि पुथ्याइछोड्ने; वचनको पक्का । ~ युग— ना॰ सत्य, त्रेता, बापर र कलि चार युगमध्ये पहिलो युग; कृतयुग । ~ लोक— ना॰ पुराणका अनुसार पृथ्वीउँभो रहेका सात लोकमध्ये सबभन्दा माथिल्लो लोक । ~ वक्ता— वि॰ साँचो बोल्ने; सत्यवादी ।
सत्यवती— वि॰ [सं॰] १. सत्यमा अडिग रहने (स्त्री॰ । ना॰ २. पराशर ऋषिबारा माझीपुत्री मत्स्यगन्धाको पहिलेको नाउँ फेरिएकी, महाभारत र पुराणका रचयिता व्यासकी आमा; भीष्मकी विमाता । ~ ताल— ना॰ नेपालको पाल्पा जिल्लामा तानसेनदेखि दक्षिणपश्चिम भागमा रहेको एक ताल ।
सत्यवादी— वि॰ [सं॰] १. सधैँ साँचो बोल्ने; सत्यवक्ता । २. आफ्नो प्रतिज्ञामा दृढ रहने ।
सत्यवान्— वि॰ [सं॰] १. सत्यको आचरण तथा पालना गर्ने; सत्यमा अडिग रहने । ना॰ २. पुराणप्रसिद्ध शाल्व देशका एक राजकुमार; सावित्रीका पति ।
सत्यव्रत— ना॰ [सं॰] १. सत्यको पालन गर्ने नियम वा व्रत । २. पुराणप्रसिद्ध एक राजर्षिको नाम । वि॰ ३. सधैँ साँचो व्यवहार गर्ने व्रत लिएको; सत्यनिष्ठ । > सत्यव्रती— सत्यव्रत ग्रहण गरेको; सत्यव्रतमा रहने ।
सत्यहाबमा— ना॰ [सं॰ सत्य+ लि॰ हाङ्वो लिम्बूजातिको महात्मा पण्डित तपस्वी र आबाल ब्रह्मचारी फाल्गुनन्दले चलाएको धार्मिक पन्थ ।
सत्याग्रह— ना॰ [सं॰] राजनीतिका क्षेत्रमा कुनै असल व्यवस्था वा न्याससङ्गत पक्षको स्थापनाका लागि सत्ताधिकारीसमक्ष असन्तोष, विरोध आदि प्रकट गर्ने वा आफ्ना मागको प्रभाव पार्ने गरी शान्तिपूर्वक अड्डी लिएर बस्ने काम; सत्य कुराको रक्षा वा पालनका निम्ति गरिने आग्रह । > सत्याग्रही— वि॰ सत्याग्रह गर्ने ।
सत्यानाश— ना॰ [सं॰ सत्ता+नाश] मूलैदेखि नाश; सर्वनाश; ठूलो बरबादी; ध्वंस । > सत्यानाशी— वि॰ सत्यानाश पार्ने; सत्यानाश गर्ने ।
सत्यापन— ना॰ [सं॰] १. कुनै भनाइको सत्यता प्रमाणित गर्ने काम; आवश्यक कुराको जाँचपडतालपछि पत्ता लगाइने सत्यता । २. सत्यको पालना वा निर्वाह गर्ने काम ।
सत्र१— ना॰ [प्रा॰ सत्तरहे १. सोह्रपछिको सङ्ख्या वा गन्ती; १७– को अङ्क । २. तास, पासा आदि खेलको दाउविशेष । ३. मनमाफिकको सन्जोग; राम्रो मौका; फलिफाप ।
सत्र२— ना॰ [सं॰] १. विद्यालयमहाविद्यालय आदिको पढाइ हुने समय वा कार्यावधि; शैक्षिक वर्ष । २. सभा, संस्था आदिको केही समयसम्म नियमित रूपले तथा निरन्तर हुने बैठक वा अधिवेशन । ३. तेह्र दिनदेखि सय दिनभित्रमा समाप्त गरिने एक यज्ञ; होम । ४. महात्मा, साधु वा असमर्थ गरिबहरूलाई नियमित रूपले भोजन दिइनेबाँडिने ठाउँ; सदावर्त; दानपुण्य । ५. आश्रय लिइने ठाउँ; घर; गृह । — न्यायालय— ना॰ कुनै निश्चित अवधिभित्र हत्या आदिको अभियोगबारे विचार गर्ने न्यायसभा वा अदालत ।
सत्रान्त— ना॰ [सं॰] चलिरहेको सत्रको आखिरी समय; सत्रको समाप्ति । — परीक्षा— ना॰ सत्र वा शैक्षिक वर्षको अन्तमा लिइने परीक्षा; सत्रको आखिरी जाँच ।
सत्रावसान— ना॰ [सं॰] कुनै सरकारको विधायिका अङ्गको हिउँदे वा वर्षे अधिवेशनको समाप्ति; सत्रान्त ।
सत्सङ्ग— ना॰ [सं॰] १. ज्ञानी–गुणीहरूसँग सहवास वा सज्जनहरूको सङ्गत । २. धर्म वा अध्यात्मज्ञानसम्बन्धी चर्चा, व्याख्या आदि हुने समाज । > सत्सङ्गति— ना॰ सत्सङ्गत ।
सत्सङ्गी— वि॰ १. सज्जनको सङ्गतमा रहने; सत्सङ्गमा लाग्ने । २. धार्मिक वा आध्यात्मिक ज्ञानको समाजमा रहने ।
सद्— अव्य॰ [सं॰] स्वरवर्ण, वर्गका तृतीय, चतुर्थ, पञ्चम, अन्तःस्थ र 'ह' वर्णका अगाडि आउँदा बन्ने 'सत्' शब्दको रूप (जस्तो— सत्+इच्छा=सदिच्छा, सत्+गुण=सद्गुण, सत्+धर्म=सद्धर्म इ॰) ।
सदन— ना॰ [सं॰] १. बस्ने ठाउँ; निवास; भवन; गृह; घर । २. यज्ञमण्डप; मन्दिर । ३. कुनै विषयको विचारविमर्श गर्ने र नियमविधान बनाउने व्यक्तिहरूको सभा वा सो सभा बस्ने ठाउँ । ४. कुनै देशको संविधानअनुसार रहने लोकसभा र महासभा वा प्रतिनिधिसभा र राजसभा । — नेता— ना॰ १. सभामुख । २. प्रतिनिधि सभाका अध्यक्ष ।
सदय— वि॰ [सं॰] दया भएको; दयालु ।
सदर— ना॰ [अ॰ सद्रे १. प्रशासन; व्यापार आदिको प्रमुख स्थल वा जिल्ला, अञ्चल आदिको मुख्य मुकाम; केन्द्र । २. देशको केन्द्रीय स्थल; राजधानी । ३. स्रेस्ता विषयमा खास ठाउँ । ४. पेस गरिएको टिप्पणी, प्रस्ताव, राय आदिमा सम्बन्धित प्रमुख व्यक्तिले जनाउने समर्थन वा स्वीकृति । वि॰ ५. प्रधान; मुख्य; उचित । ~ अमिनी गोस्वारा— ना॰ राणाशासनमा राजधानीमा रहेको साधक, रिपोट आदि हेर्ने अड्डा । — बदर— ना॰ १. सदर वा बदर गर्ने काम; मन्जुरी र नामन्जुरी । २. स्याहा ढपोटहरूमा खास ठाउँ । ~ मुकाम— ना॰ जिल्ला, अञ्चल, विकासक्षेत्र आदिको मुख्य कार्यालय रहेको ठाउँ वा प्रशासनिक प्रमुख स्थान । — स्याहा— ना॰ स्थिर रूपमा जम्मा हुने सरकारी रकम; सञ्चित कोष । > सदरिया— वि॰ १. सदरमा बस्ने; सदरको; सहरिया । २. राजधानीमा रहने । ३. राम्रो रहनसहनमा पुगेको; सभ्य; शिष्ट ।
सदस्य— ना॰ [सं॰] १. कुनै सङ्घसंस्था, सभा आदिमा नियमानुसार अधिकारपूर्ण रूपमा रहेको व्यक्ति; सभासद्; पार्षद । २. यज्ञकार्यमा ब्रह्मा वा सहायक ऋत्विक्; याजक । — ता— ना॰ सदस्यको पद, अधिकार, काम वा स्थिति ।
सदा— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. पहिलेदेखि अहिलेसम्म; हिजो, आज, भोलि सबै दिन; सधैँ; नित्य । २. एकनाससित; लगातार; निरन्तर ।
सदाचरण— ना॰ [सं॰] असल वा उत्तम आचरण; राम्रो चालचलन ।
सदाचार— ना॰ [सं॰] शास्त्रले बताएअनुसारको वा व्यवहारमा गर्नुपर्ने राम्रो आचरण; असल चालचलन; सद्व्यवहार । >
सदाचारिता— ना॰ सदाचारमा रहने चाल; सदाचारी बन्नका निम्ति गरिने कार्य । सदाचारी— वि॰ सदाचारमा रहने; असल चालचलन वा आचरण भएको ।
सदाबर्त— ना॰ [सं॰ सदाव्रते १. साधु, गरिबगुरुवा, अतिथि आदिलाई सधैँ भोजन वितरण हुने ठाउँ; सत्र । २. साधु, गरिबगुरुवा आदिलाई दिइने अन्न, वस्त्र, सिधा आदिको दान । > सदाबर्ती— वि॰ सदाबर्तको; सदाबर्तसम्बन्धी; सधैँ दान भइरहने ।
सदाबहार— वि॰ [सं॰ सदा+ फा॰ बहारे १. वसन्त ऋतुमा जस्तै सधैँ हराभरा रहने (रूख, बोट आदि) । २. सधैँ प्रसन्न मुद्रामा रहने । ~ वन— ना॰ सधैँ हरिलोभरिलो भइरहने वन ।
सदाशय— वि॰ [सं॰] १. असल विचार लिने; भलादमी । ना॰ २. राम्रो आशय; उत्तम विचार । > सदाशयी— वि॰ १. सदाशयले युक्त । २. सदाशयसम्बन्धी । — ता— ना॰ सदाशय हुनाको भाव, गुण वा अवस्था ।
सदाशिव— ना॰ [सं॰] १. शिवको एक नाम; महादेव । वि॰ २. सधैँ कल्याण गर्ने; कल्याणस्वरूपको ।
सदासर्वदा— क्रि॰ वि॰ [सं॰] सदाकाल; सधैँभरि ।
सदिच्छा— ना॰ [सं॰] असल वा हितकारी इच्छाग् मङ्गलमय कामना ।
सदी— ना॰ [अ॰] सय वर्षको समूह; शताब्दी ।
सदुपदेश— ना॰ [सं॰] १. राम्रो उपदेश; उत्तम वा हितकारी शिक्षा । २. असल परामर्श; भलो सल्लाह ।
सदुपयोग— ना॰ [सं॰] कुनै विषयवस्तुलाई राम्रो किसिमले व्यवहारमा ल्याउने वा लगाउने काम; उचित उपयोग । (उदा॰— विद्यार्थीले पुस्तकको सदुपयोग गर्नुपर्छ॰ > सदुपयोगी— वि॰ सदुपयोग हुने; राम्ररी उपयोगमा आउन सक्ने ।
सदृश— वि॰ [सं॰] उस्तै देखिने; एकनासे; समान; तुल्य ।
सदेह— वि॰ [सं॰] १. देह वा शरीर भएको; देहयुक्त । क्रि॰ वि॰ २. शरीरका साथ; सशरीर ।
सदैव— क्रि॰ वि॰ [सं॰] कुनै समय पनि नछुटाईकन; सधैँ नै ।
सद्गत— ना॰ [सं॰ सद्गति] १. मृतकको सद्गति वा मुक्तिका निमित्त लास जलाउने, काजक्रिया गर्ने आदि काम; दाहसंस्कार अन्त्येष्टिक्रिया । २. तीर्थस्थलमा भएको मरण । ३. उत्तम गति; मोक्ष; मुक्ति ।
सद्गति— ना॰ [सं॰] १. पुराणअनुसार, मरेपछि उत्तम लोकमा पुग्ने काम; असल अवस्था; उत्तम गति । २. मोक्ष हुने काम; मुक्ति; मृत्यु ।
सद्गुण— ना॰ [सं॰] १. असल, राम्रो गुण । वि॰ २. गुणवान्; सद्गुणी । > सद्गुणी— वि॰ असल वा उत्तम गुण भएको; गुणवान् ।
सद्गुरु— ना॰ [सं॰] १. नैतिक ज्ञान वा अध्यात्मविद्या सिकाउने गुरु; धर्मगुरु । २. आचारनिष्ठा भएका गुरु; असल गुरु । ३. परमात्मा; ईश्वर ।
सद्दे— वि॰ [सं॰ सद्यःे १. नबिग्रिएको वा नयाँ; जस्ताको तस्तो । २. टुटफुट नभएको; सग्लो; सिङ्गो । ३. मिसोट नभएको; साँचो; सकली । ४. बिरामी नभएको; तन्दुरुस्त; निरोगी । ५. दोष वा बिराम नभएको; निर्दोष । — किर्ते— ना॰ असली र नकली; साँचो र जाली (व्यवहार, कामकारबाई, प्रमाण आदि) । ~ जातक— ना॰ जन्मँदा नमरेको; सग्लो जन्म भएको बालक ।
सद्धर्म— ना॰ [सं॰] १. लोकहितकारी धर्म; असल धर्म; सज्जनको धर्म । २. बौद्ध धर्म । > सद्धर्मी— वि॰ सद्धर्ममा बस्ने; सद्धर्म अँगालेको ।
सद्बुद्धि— ना॰ [सं॰] असल, राम्रो बुद्धि; सत्कार्यमा लाग्ने समझ ।
सद्भाव— ना॰ [सं॰] १. असल भाव वा विचार; स्नेह र हितपूर्ण स्वच्छ विचार । २. मैत्री भावना; मेलमिलाप । > सद्भावना— ना॰ असल वा राम्रो भावना; सद्भाव; शुभकामना । सद्भावी— वि॰ १. सद्भावले युक्त; सद्भावना राख्ने । २. सदाशयी ।
सद्मी— ना॰ [सं॰ शतबीजे १. मार्ग कृष्ण चतुर्दशीका दिन पाशुपत क्षेत्रमा छरिने विभिन्न किसिमका (सयौँ॰ बीज र फलफूल आदिको सम्मिश्रण; सद्बिउ । वि॰ २. नाना थरीका वस्तुहरू मिलेको ।
सद्यः— क्रि॰ वि॰ [सं॰] भर्खरै; भक्खरै; अहिले नै; तुरुन्तै; आलै (जस्तो, सद्यःस्नान = भर्खरको नुहाइ, सद्यःप्रसूता = आलै सुत्केरी आदि॰ ।
सद्वृत्ति— ना॰ [सं॰] १. असल चालचलन; राम्रो चरित्र; सदाचार; सद्व्यवहार ।
सद्व्रत— ना॰ [सं॰] १. असल व्रत; उत्तम नियमनिष्ठा; सदाचार । वि॰ २. सद्व्रती । > सद्व्रती— वि॰ सद्व्रत ग्रहण गरेको; उत्तम व्रत लिएको; सदाचारी ।
सद्धर्मी— वि॰ [सं॰] १. एउटै धर्म मान्ने; समान धर्म भएको; उही मत वा सम्प्रदायको ।
सधवा— वि॰ [सं॰] १. पति जीवित भएकी; पोइ बाँचिरहेकी; सौभाग्यवती; सधुवा । ना॰ २. त्यस्ती स्त्री ।
सधाइ— ना॰ [रू साध् (+आइ॰] १. साध्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ सधाउ+आइ] २. सधाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया; आदेश वा आज्ञा लिने काम । [ > ] सधाइनु— क॰ क्रि॰ १. सधाउने काम गरिनु । २. साध्न लाइनु । ~ सिकाइ— ना॰ सधाउने र सिकाउने काम; शारीरिक तथा व्यावहारिक शिक्षा ।
सधाउ–नु— स॰ क्रि॰ [साध्+आउ+नु] १. कुनै काममा तालिम गर्नु वा शिक्षा दिई त्यसैअनुसार काम गर्ने बनाउनु । २. शिल्प आदि कार्यमा हात बसाउनु । ३. घोडा, हात्ती, गोरु आदि पशुलाई आफूले चाहेअनुसार हिँड्ने वा काम गर्ने पार्नु । ४. कुनै काममा लाग्न जीउलाई बानी पार्नु; सुधार्नु । ५. पुरानो वा बिग्रेको वस्तुलाई नयाँ वा काम लाग्ने बनाउनु; सच्याउनु । ६. लगानीमा गएको वा डुबेको धन उठाउनु ।
सधान— वि॰ [साध्+आन्] १. काममा लागेको वा लगाइएको; कायम भएको । २. साध्ने काम; सधाइ ।
सधिनु— अ॰ क्रि॰ [साध्+इ+नु] सधाउने काम हुनु; साधिनु ।
सधुक्कडी— वि॰ [साधु+अक्कडी] सन्तसाधुका ढाँचाको वा उनीहरूले बोल्ने (भाषा, बोली इत्यादि॰ ~ भाषा— ना॰ विभिन्न भाषाको मिश्रणले गर्दा कुनै भाषाको मूल रूपभन्दा भिन्न भएको, साधुहरूले बोल्ने भाषा ।
सधुवा/सधुवी— ना॰ [सं॰] सधवा ।
सधूम— वि॰ [सं॰] धूवाँसहितको; धूवाँयुक्त; धूवाँ उठेको ।
सधैँ— वि॰ [सदा+नै] सदा; नित्य; लगातार । (उदा॰— सधैँ खाने गरे विष पनि पच्छ॰ । सधैँको स्याहार चोर आउँदा बिस्याहार— उखान । — भरि— क्रि॰ वि॰ अटुट रूपले; सदाकाल ।
सन्— ना॰ [अ॰] इस्वी साल वा वर्ष; अङ्ग्रेजी संवत् ।
सन— ना॰ [सं॰ शणे खण्डाकार पात हुने र पहेँला, सेता वा नीला फूल फुल्ने एक जातको लङ्गुरे बोट वा त्यसैका बोक्रा कुहाएर निकालिने राम्रो टल्कने पाट ।
सनई— ना॰ [फा॰ शहनाई] विवाह, व्रतबन्ध आदि मङ्गल कार्य वा मुहूर्तमा फुकेर बजाइने सातवटा प्वाल भएको प्रसिद्ध बाजा; पञ्चैबाजा वा नौमती बाजाको मुख्य स्वरबाजा; सनही ।
सनक१— ना॰ [सं॰ स्वनके १. रिसको आवेग; झोक । २. मनको एकोहोरो ताना; धुन । (उदा॰— सनक चढाएर मात्र हुँदैन, बुद्धि पनि खियाउनुपर्छ॰ ।
सनक२— ना॰ [सं॰] ब्रह्माका सनकादि चार मानसपुत्रमध्ये एक । श्र सनकादि— ना॰ ब्रह्माका चार मानसपुत्रको नाम (क्रमशः सनक, सनन्दन, सनातन र सनत्कुमार॰ ।
सनकी— वि॰ [सनक+ई] सनक चढेको; सन्की ।
सनक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ सनक्+क] १. एक्कासि मानसिक आवेग उठ्ने चालले; सन्कने गरेर । २. सबै एकै खेप पिइसक्ने गरी ।
सनद— ना॰ [अ॰] कुनै कामको निकासापुकासा वा बन्दोबस्तका बारेमा दिइने सरकारी आज्ञापत्र; राजाज्ञाको प्रमाण; रुक्का । ~ पत्र— ना॰ सनदको कागत वा पुर्जी; राजाज्ञाको प्रमाणपत्र । ~ पुर्जी— ना॰ राणाशासन–कालमा प्राइममिनिस्टर वा मुख्तियारको छाप लागेको आडरपुर्जी वा बडापत्र । ~ सवाल— ना॰ सनद र सवाल ।
सनपाट— ना॰ [सन+पाट] सनका बोक्राबाट बनाइएको पाट ।
सनसन— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ सन्+अ (बि॰)] १. दूध, पानी आदि छिटोछिटो पिउने गरी । २. बाण, गोली आदि चल्दा शब्द निस्केझैँ गरेर । ३. हावा चल्दा शब्द आएझैँ गरी । > सनसनती— क्रि॰ वि॰ अझ छिटो सनसन हुने गरी । सनसनाहट— ना॰ सनसन हुने चाल वा शब्द । सनसनी— क्रि॰ वि॰ सनसनती ।
सनाही१— ना॰ [फा॰ शहनाई] हे॰ सनई ।
सनही२— ना॰ मलको रूपमा प्रयोग गरिने धानका जातको एक थरी झार ।
सनाई— ना॰ [रू सने छिनछिनेको जस्तो बोट र पात रेचक हुने पाटविशेष; सानो जातको सन । ~ पत्ती— ना॰ पेट खलास गर्न प्रयोग गरिने, सुके पनि हरियै रहने एक प्रकारको पात ।
सनाखत— ना॰ [फा॰ शनाख्ते १. अड्डाखानामा सम्बन्धित व्यक्तिका सामुन्ने यो काम वा कुरो मैले गरेको हुँ भन्ने बेहोरा लेखी प्रमाणस्वरूप गरिने सहीछाप; भिडाउने वा चिनाउने काम । २. पोलिएको व्यक्ति, अनिश्चित वा बेवारिस लास आदि चिन्न लाउने काम । ~ कागत— ना॰ चोरी, डाँका, खून आदि मुद्दामा दोपाया, चौपाया, धनमाल, वस्तुहरू उजुरवाला जुन मानिसलाई चिनाउनुपर्छ धेरैमा एकैनासका राखी मिलाई यही हो भनी किटानसाथ चिनाएर गरिने कागत ।
सनातन— वि॰ [सं॰] १. धेरै अघिदेखि चलिआएको; परापूर्वदेखिको; प्राचीन । २. कहिल्यै नाश नहुने; अविनाशी; शाश्वत; नित्य । ना॰ ३. धेरै पहिलेदेखि चल्दै आएको व्यवहार । ४. अनादिकालग् परापूर्व । ५. शिव, विष्णु, ब्रह्मा, लक्ष्मी, दुर्गा र सरस्वतीका निम्ति प्रयोग हुने नाम । — ता— ना॰ सनातनको चाल वा स्थिति । ~ धर्म— ना॰ १. आर्यहरूमा प्राचीन समयदेखि चलिआएको मानवीय धर्म । २. वेद, पुराण, तन्त्र, मूर्तिपूजा आदिबारा समर्थित अचेल चलेको हिन्दू धर्म । ~ धर्म सेवा
समिति— ना॰ सनातन धर्मको महत्त्व र उपयोगिताको प्रचार गरी मानवकल्याणमा संलग्न रहने उद्देश्यले नेपालमा चलेको एक संस्था । > सनातनी— वि॰ १. सनातनदेखिको; सनातनसम्बन्धी; प्राचीन । २. सनातन धर्मको अनुयायी; सनातन धर्म अँगाल्ने ।
सनिसर— ना॰ [सं॰ शनिश्चरे शनिश्चर; सन्सर ।
सनासो— ना॰ [सं॰ सन्देशे कसौँडी, तसला आदि च्याप्न प्रयोग हुने, गँगटाको पन्जाजस्तो मुख र घुमेको बिँड भएको फलामे साधन; बाहुली ।
सनेस— ना॰ [सं॰ सन्देशे १. एउटा कुरो भनेझैँ गरी अर्को कुरो जनाउने काम; छनक; सुइँको । २. छोटकरी समाचार; सन्देश । ३. कोसेली; उपहार ।
सन्क–नु— अ॰ क्रि॰ [सनक+नु] १. सनक वा रिस चढ्नु; उत्तेजित हुनु । २. बतासे कुरा गर्न थाल्नु; सिल्लीजस्तो हुनु । > सन्काइ— ना॰ सन्कने वा सन्काउने क्रियाप्रक्रिया । सन्काइनु— क॰ क्रि॰ सन्काउने काम गरिनु । सन्काउनु— स॰ क्रि॰ १. आँखाले सङ्केत गर्नु वा सूचना दिनु । २. तरल पदार्थ छिटोछिटो पिउनु । प्रे॰ क्रि॰ ३. उत्तेजित पार्नु; झोक चलाउनु । ४. बौलाहा बनाउनु । सन्कासन्की— ना॰ परस्परमा सन्कने काम; रन्कारन्की ।
(उदा॰— कुरा गर्दागर्दै तिनीहरू सन्कासन्की पो गर्न थाले॰ ।
सन्काहा— वि॰ १. सन्कने बानी भएको; सन्की । २. अर्द्धसिल्ली ।
सन्की— वि॰ सन्कने स्वभावको; सन्काहा । सन्को— ना॰ १. सन्कने चाल; सन्कने काम; सनक । २. एकै सासमा पिइसकिने घुट्को; पियाइको खेप ।
सन्च— ना॰ [रू सन्चो] सन्चो; सुबिस्ता । (उदा॰— नानीलाई सन्च आमालाई हाइसन्च॰ ।
सन्चो— ना॰ [सं॰ स्वास्थ्ये १. रोग, पीडा आदिको निवारण; आरोग्य; सन्च । २. आपत्, झन्झट, बाधा आदि केही नरहने स्थिति; सुबिस्ता; आनन्द । ~ बिसन्चो— ना॰ स्वस्थता र अस्वस्थता; नीरोगित्व र बिमारी ।
सन्छेप— ना॰ [सं॰ सङ्क्षेपे १. छोटकरी भनाइ वा लेखाइ; सङ्क्षेप । २. इसारा; सङ्केत ।
सन्जना— ना॰ जालीझैँ बन्ने गरी मसिनु पारेर काटिएको मूला आदिको चाना; भुजुरी ।
सन्जाप— ना॰ [फा॰ सन्जाफो भोटो, दौरा, सुरुवाल आदिको छेउमा सिएर गाँसिने कपडाको धर्सो; सेप्टी; मोहोजी; मञ्जी ।
सन्जे— ना॰ [सं॰ सन्ध्यो १. सन्ध्या; साँझ । २. साँझमा जपिने मन्त्र; गायत्रीजप । ~ काल— ना॰ साँझको वेला; सन्ध्याकाल; सायङ्काल । (उदा॰— सन्जेकालमा रोए अलच्छिन लाग्छ रे॰ ।
सन्जोग— ना॰ [सं॰ संयोगे आकस्मिक तारतम्य; संयोग; भवितव्य । श्र सन्जोगे— ना॰ भान्सामा चाहिने नुन, मसला आदि हाल्ने काठ वा टिनको खण्डेदार भाँडो; पञ्चपाला ।
सन्झ्याल— ना॰ [नेवा॰ सँझ्याले गारो बाहिर निस्केको पुरानो छाँटको कलात्मक बुट्टे झ्याल ।
सन्टरी— ना॰ [अङ्॰ सेन्ट्री] १. पालो बस्ने व्यक्ति; पहरेदार; पाले; सन्तरी । २. पहरा; पालो; चपट ।
सन्ठ— वि॰ [सं॰ शठे १. जीउ मात्र देख्नाको तर बुद्धि नभएको; स्वाँठ; मूर्ख; लन्ठ । २. उच्छृङ्खल; उत्ताउलो । > सन्ठिनु— अ॰ क्रि॰ १. स्वाँठ हुनु; धूर्त बन्नु । २. लन्ठिनु ।
सन्ठी— ना॰ [सं॰ शुण्ठी] सनको पाट निकालिसकेपछिको झिँजा; सन ताछेको लट्ठी ।
सन्ड/सन्डो— वि॰ [सं॰ षण्ढे १. मोटोघाटो वा बलियोबाङ्गो भईकन मूर्ख; भुसतिघ्रे र मूढ । २. मीठामसिना कुराले आफ्नो काम पट्याउन जान्ने । ३. चाप्लुसी गर्न र धुत्न सिपालु; धूर्त चालको बाठो । । ४. लाज, इज्जत केही नभएको । > सन्ड्याइ— ना॰ सन्ड्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । सन्ड्याइनु— क॰ क्रि॰ सन्ड्याउने काम गरिनु । सन्ड्याउनु— स॰ क्रि॰ सन्ड भएर अरूलाई झुक्यानमा पार्नु; धुत्नु; ठग्नु ।
सन्ड्यु— ना॰ मसिना कीरा जाँदा चोपमा टाँसिने, मसिनै पात र हाँगा भएको एक जातको बुटी ।
सन्त— ना॰ [सं॰] १. व्यवहार र विषयमा नअल्झी धर्म वा पुण्य कार्यमा लागेको पुरुष; सज्जन व्यक्ति; साधु; सन्न्यासी । २. अँजुली; अञ्जली । वि॰ ३. शान्त स्वभावको; विनम्र ।
सन्तति— ना॰ [सं॰] १. सन्तान; छोराछोरी, नातिनातिना आदि । २. वंश; कुल; परिवार । ३. वंश वा कुलको विस्तार । ~ निरोध— ना॰ सन्ताननिरोध; गर्भनिरोध ।
सन्तधारा— ना॰ [सं॰] नेपाली कविताको उत्तरप्राथमिक कालमा मूलतः निर्गुण भक्तिधाराको प्रवाह ल्याउने जोसमनी सन्तसम्प्रदाय तथा त्यसै सम्प्रदायमा फस्टाउँदै गएको काव्यपरम्परा ।
सन्तप्त— वि॰ [सं॰] १. धेरै तातेको; खूब गर्मी भएको । २. मनमा ठूलो पीर परेको; चिन्ताले रन्थनिएको । ३. कामले थाकेको; श्रान्त । सन्त महन्त— ना॰ सन्त र महन्त; साधु; सन्न्यासी ।
सन्तरी— ना॰ [अङ्॰ सेन्ट्री] हे॰ सन्टरी ।
सन्ताउन्न— ना॰ [प्रा॰ सत्तरवन्ने १. छपन्नपछिको सङ्ख्या वा गन्ती; ५७–को अङ्क । वि॰ २. पचास र सात जोड्दा हुने सङ्ख्याको । > सन्ताउन्नौ”— वि॰ सन्ताउन्न सङ्ख्यामा पर्ने; सन्ताउन्न सङ्ख्याको ।
सन्तान— ना॰ [सं॰] १. छोराछोरी; बालबच्चा; सन्तति । २. परिवार; खलक; वंश; कुल । ३. अवच्छिन्न क्रम; शृङ्खला । ४. इन्द्रको स्वर्गमा रहेका पाँच देवतामध्ये एक । ~ दरसन्तान— ना॰ अघिदेखि पछिसम्मका सन्तान; वंशपरम्परा । (उदा॰— यो जग्गा तिम्रा सन्तानदरसन्तानले भोग गर्नू भनी दानपत्रमा उल्लेख छ, ~ निग्रह/निरोध— ना॰ बढी सन्तानको जन्म रोक्नलाई इन्द्रियनिग्रह वा अन्य वैज्ञानिक साधनबारा गर्भधारण हुन नदिने काम; सन्ततिनिरोध ।
सन्तानब्बे— ना॰ [प्रा॰ सत्तनवई] १. छयानब्बेपछिको सङ्ख्या वा गन्ती; (७–को अङ्क । वि॰ २. नब्बे र सात जोड्दा हुने सङ्ख्याको । > सन्तानब्बेऔँ/सन्तानब्बेयौँ— वि॰ सन्तानब्बे सङ्ख्यामा पर्ने; सन्तानब्बे सङ्ख्याको ।
सन्तानवान्— वि॰ [सं॰] सन्तान भएको; छोराछोरी भएको ।
सन्तानी— ना॰ [सन्तान+ई] १. चाँडोचाँडो र धेरै बेत बियाउने क्रिया वा अवस्था । वि॰ २. चाँडचाँडो र धेरै बेत बियाउने (गाई, बाख्रो आदि॰ ।
सन्तानोत्पादन— ना॰ [सं॰] जैविक वस्तुहरूले आफूजस्तै अन्य जैविक वस्तुलाई बढाउने जीवनरसको मौलिक गुण वा प्रक्रिया; सन्तान जन्माउने काम ।
सन्ताप— ना॰ [सं॰] १. कुनै कारणले मन चसचस भइरहने दुःख; मानसिक पीडा; मनको पीर; । २. प्रकाश, तेज आदिको चर्को ताप; राप; आँच; दाह; उष्णता । ३. पश्चात्ताप; जलन । >
सन्तापित— वि॰ १. धेरै सन्ताप दिइएको; सन्तप्त; उत्पीडित । २. निकै तताइएको । सन्तापी— वि॰ सन्ताप दिने; सन्तप्त पार्ने ।
सन्तुलक— वि॰ [सं॰] सन्तुलन गर्ने वा सन्तुलनमा ल्याउने; सन्तुलनकर्ता ।
सन्तुलन— ना॰ [सं॰] १. दुई वा त्यसभन्दा बढी वस्तुलाई समान रूपमा ल्याउने वा समान परिमाण तथा स्थितिमा राख्ने काम । २. दुवै पक्षलाई बरोबरी पारी मिलाउने काम । — कर्ता— वि॰ सन्तुलन गर्ने; मिलाउने वा बराबरी पार्ने; सन्तुलक ।
सन्तुलिका— ना॰ [सं॰] १. दुवै पक्षलाई बराबरी पार्ने वस्तु वा रेखा । २. तराजुका दुवै पातालाई बराबरी पार्ने सुइरो । कसैसँग लेनदेन गर्दा दामासाहीको हिसाबले बराबरी पार्ने मापदण्ड ।
सन्तुलित— वि॰ [सं॰] आवश्यकताअनुसार चाहिँदो मात्रामा ठीकसँग मिलाइएको; सन्तुलन गरिएको । ~ आहार— ना॰ सन्तुलित भोजन । ~ भोजन— ना॰ शरीरलाई चाहिने सबै वस्तु ठिक्क परिमाणमा भएको खाना; आवश्यक पोषणतत्त्वले युक्त भोजन ।
सन्तुष्ट— वि॰ [सं॰] १. सन्तोष प्राप्त गरेको; चित्त बुझेको; प्रसन्न । २. अघाएको; तृप्त । > सन्तुष्टि— ना॰ १. सन्तुष्ट हुने काम; प्रसन्नता । २. अघाउँजी हुने स्थिति; तृप्ति । सन्तुष्टीकरण— ना॰ १. सन्तुष्ट पार्ने वा तुल्याउने काम; चित्तबुझाइ । २. तृप्त पार्ने काम ।
सन्तृप्त— वि॰ [सं॰] तृप्त भएको; चाहिँदो मात्रामा पुगेको । ~ वायु— ना॰ पूर्ण रूपले जलवाष्प ग्रहण गरिसकेको वायु । ~ विलयन— ना॰ पूर्ण रूपले कुनै वस्तुमा मिल्ने काम ।
सन्तोक— ना॰ [सं॰ सन्तोषे सन्तोष । > सन्तोकी— वि॰ सन्तोक गर्ने; सन्तोषी ।
सन्तोष— ना॰ [सं॰] १. आफ्नो वर्तमान अवस्था वा आफूसँग भएका वस्तुबाट हुने आनन्दको अनुभव; सन्तुष्टि; सन्तोक । २. अघाउने काम; अघाइ; तृप्ति । ३. प्रसन्नता; आनन्द; हर्ष; खुसी । श्र सन्तोषी— वि॰ १. जो भएकोमा चित्त बुझाउने वा खुसी हुने; सन्तोष गर्ने स्वभावको; सन्तुष्ट । २. कलझगडा नगर्ने; शान्त ।
सन्त्रस्त— वि॰ [सं॰] साह्रै आत्तिएको; धेरै हडबडाएको; डराएको; तर्सेको । (उदा॰— युद्धको विभीषिकाले आजको मानवसमाज सन्त्रस्त छ॰ ।
सन्त्रास— ना॰ [सं॰] हडबडाएको अवस्था; व्याकुलता; डर; छटपटी ।
(उदा॰— अचेल किन हो प्रत्येक मान्छेमा सन्त्रास पैदा भएको छ॰ ।
सन्था— ना॰ [सं॰ संस्थाने एक खेपमा पढाइने वा पढिने पाठ; गुरुले दिएको एक दिनको पाठ ।
सन्दर्भ— ना॰ [सं॰] १. कुनै लेख; रचना, पुस्तक आदिको विषय– प्रसङ्ग । २. लेख, कुरो, वर्णन आदिको क्रम वा सिलसिला । ३. मिलाएर गाँस्ने वा टाँक्ने काम । ४. साहित्यिक कृति वा रचना; लेख, निबन्ध आदि । ५. कुनै गूढ कुरा प्रस्ट पार्ने ग्रन्थ । ६. फैलाउने काम; विस्तार । ७. सम्मिश्रण; सङ्ग्रह । ~ कृति— ना॰ कुनै रचना वा ग्रन्थ तयार पार्दा प्रयोग गरिएका पुस्तक आदि । ~ गाँठी— ना॰ खास सन्दर्भ वा प्रसङ्गलाई ठम्याउन सघाउ पुथ्याउने उक्त सन्दर्भमा प्रयुक्त शब्द वा शब्दावली । ~ ग्रन्थ
सूची— ना॰ खास लेखकबारा लिखित खास पुस्तक, लेख वा अन्य सामग्रीका पुछारमा दिइएको, लेखकबारा उपयोगमा ल्याइएको ग्रन्थ, लेख, पत्रपत्रिका आदिको सूची; सन्दर्भमा आएका ग्रन्थहरूको विवरण । ~ विवरण— ना॰ सन्दर्भको बेहोरा । ~ सामग्री— ना॰ सन्दर्भका रूपमा प्रयुक्त पुस्तक, पत्रिका आदि साधन । ~ सूची— ना॰ सन्दर्भका रूपमा प्रयुक्त पुस्तकहरूको सूची वा विवरण > सन्दर्भिका— ना॰ लेखक तथा अन्य स्रोत खुल्ने गरी दिइएको खास विषयसँग सम्बन्धित ग्रन्थ तथा अन्य लिखित सामग्रीहरूको विवरण वा विवरणपुस्तिका ।
सन्दर्शन— ना॰ [सं॰] १. राम्ररी हेर्ने वा देख्ने काम; अवलोकन । २. एक टकको हेराइ; नियालाइ । ३. विचार गर्ने काम; पर्यवेक्षण ।
सन्दिग्ध— ना॰ [सं॰] १. सन्देह भएको; शङ्का लागेको; शङ्कास्पद । २. ठेगाना नभएको; अनिश्चित । (जस्तो— सन्दिग्ध कथन वा कुरा, सन्दिग्ध सूची, सन्दिग्ध वातावरण इ॰) । ना॰ ३. अस्पष्ट कथन; अपूर्ण वार्ता । — ता— ना॰ १. सन्दिग्ध हुने काम वा स्थिति; अस्पष्टता । २. यस्तो हो कि उस्तो हो भनेर सन्देह हुँदा वा वक्तव्य, कुरा आदि अनिश्चित हुँदा हुने अर्थदोष । ~ प्राधान्य— ना॰ वाच्यार्थ वा व्यङ्ग्यार्थ कुन प्रधान हो भन्ने कुरामा सन्देह हुँदा हुने एक गुणीभूत व्यङ्ग्य ।
सन्दीपन— वि॰ [सं॰] १. बाल्ने काम; प्रज्वलित गर्ने काम । २. उद्दीप्त पार्ने काम; उद्दीपन । ३. कामदेवका पाँच बाणमध्ये एक ।
सन्दीप्त— वि॰ [सं॰] १. खूब राम्ररी बलेको; प्रज्वलित । २. उक्साइएको; उत्तेजित; उद्दीप्त ।
सन्दुक/सन्दुस— ना॰ [अ॰ सन्दूके धनमाल; लत्ताकपडा राखिने काठ, फलाम आदिको बाकस; सन्दुस । > सन्दुके— वि॰ सन्दुकको; सन्दुकका ढाँचाको ।
सन्देश— ना॰ [सं॰] १. कसैले अरूलाई लेखी वा भनी पठाएको कुरो; समाचार; खबर; सनेस । २. पालन गर्नुपर्ने कुनै आज्ञा; आदेश । ३. कोसेली; सौगात । ~ प्रेषक— ना॰ १. एक ठाउँबाट अर्को ठाउँसम्म सन्देश पठाउने यन्त्र; ट्रान्समिटर; ध्वनियन्त्र । २. सन्देश पठाउने व्यक्ति । ~ प्रेषण— ना॰ तार, बेतार आदिबारा सन्देश पठाउने वा जाने काम । ~ वाहक— ना॰ सन्देश लैजाने वा पुथ्याउने व्यक्ति ।
सन्देसा— ना॰ [सं॰ सन्देशे ताजा वा मौलिक खबर; समाचार; सन्देश ।
सन्देह— ना॰ [सं॰] १. कुनै विषय वा कुराको हो कि होइनको अवस्था; दोधार; संशय; शङ्का । २. अन्योलको वातावरण; भ्रान्ति; भ्रम । ३. उपमेयमा उपमानको चमत्कारले संशय हुँदा पर्ने एक अर्थालङ्कार । — वाद— ना॰ वस्तुस्थिति र तथ्यहरूको अध्ययनबारा वास्तविक स्वरूपको मूल्याङ्कन नगरी अधूरो वा अधकल्चो छोड्ने र जानीजानी कुरा बङ्ग्याएर भिन्न रूपमा प्रचार गरी सन्देह फैलाउने विचार वा सिद्धान्त । — वादी— वि॰ १. सन्देहवादमा लाग्ने; सन्देहवादको अनुयायी । २. सन्देह गर्ने; शङ्का लिने । > सन्देहात्मक— वि॰ सन्देहले भरिएको; सन्देहपूर्ण; शङ्का हुने; सन्दिग्ध । सन्देहास्पद— वि॰ सन्देहात्मक; सन्दिग्ध ।
सन्धान— ना॰ [सं॰] १. जोर्ने वा मिलाउने काम; सम्बन्ध, मेल । २. मिसाइने वस्तु, काम वा कुरो; मिसावट; मिश्रण । ३. खोज्ने, पत्ता लाउने काम; खोजी; अन्वेषण । ४. हतियार आदिको ताकिने वा हिर्काइने साधन (काँड, घुयेँत्रो, मट्याङ्ग्रो, गोली आदि) । ५. खान रुचि जगाउने चखिलो स्वादिलो वस्तु; अचार । ६. जोर्नी; सन्धि । ७. एकाग्रता । ८. स्वर आदिको साधन । (. आसव झिक्ने काम ।
सन्धि— ना॰ [सं॰] १. परस्परमा मिल्ने काम; मेलमिलाप; मित्रता; मैत्री । २. दुई वस्तुका माझको खाली ठाउँ; अन्तर । ३. दुई वा त्यसभन्दा बढी वस्तु वा अवयव जोडिएको ठाउँ; जोर्नी; गाँस । ४. मर्मस्थल; जननेन्द्रिय आदि । ५. परस्परको विरोध हटाई मेलमिलापसँग रहन तथा सहयोगी हुन दुई राष्ट्र वा समूहका बीचमा गरिएको मैत्रीपूर्ण वाचा–बन्धन; सम्झौता । ६. एक अवस्था वा युगको समाप्ति भई अर्को अवस्था वा युगको प्रारम्भ हुने समय । ७. व्याकरणमा नियमले उच्चारण गरिने ठाउँका अघिल्लो शब्दको अन्त्य वर्ण र पछिल्लो शब्दको आदि वर्ण केही परिवर्तित भई एकरूप भएर मिल्ने काम वा नियम । ८. नाटकमा प्रधान कुरासँग सम्बन्धित कथाको पाँच अवान्तर सम्बन्ध (मुख, प्रतिमुख, गर्भ, विमर्श, र निर्वहण॰ । (. चोरले घरमा घुस्नका निम्ति खनेको सुरुब वा प्वाल; सेँध । ~ पत्र— ना॰ दुई देशका बीचमा रक्षा, वाणिज्य, संस्कृति आदि विषयमा मेलमिलापको वार्ता टुङ्गिएपछि लेखिने त्यससम्बन्धी सर्तसहितको कागत । ~ बन्धन— ना॰ स्नायु; शिरा । ~ बाथ— ना॰ शरीरका जोर्नीजोर्नीमा हुने बाथको रोग । ~ भङ्ग— ना॰ १. सन्धिमा लेखिएका सर्तअनुसार कामकारबाई नभएको वा नहुने स्थिति; सन्धिपत्रको उल्लङ्घन वा टुटाइ । २. वैद्यशास्त्रका अनुसार, हातगोडा आदिको जोर्नीको हाड भाँचिनेफुट्ने क्रिया वा अवस्था । ~ विच्छेद— ना॰ १. परस्परमा भएको सन्धि वा सम्झौता टुट्ने वा टुटाउने काम; सन्धिभङ्ग । २. व्याकरणका अनुसार सन्धि भएका शब्दहरूलाई टुक््रयाई पूर्वरूप देखाउने काम । (जस्तो— शिक्षालय=शिक्षा+आलय, गणेश=गण+ईश॰ — सर्पन— ना॰ नजिकका घरलाई साँध र त्यसको छेउछाउमा रहेको जग्गाजमिन, बाटोघाटो, तागोतगारो, पानीपँधेरो, वन–जङ्गल आदिबाट हुने असजिलो अवस्था वा ती कुनै वा सबै नभई नहुने मर्का । — स्थल— ना॰ १. शरीरको जोर्नी वा मर्मस्थल । २. केन्द्रीय भाग; बीचको ठाउँ । > सन्धेय— वि॰ सन्धि गर्न योग्य; खोज्न लायक । सन्ध्यक्षर— ना॰ सन्धि भई बन्ने ऐ, औ स्वरवर्ण ।
सन्ध्या— ना॰ [सं॰] १. अघिल्लो एक घडी र पछिल्लो एक घडी मिली बनेको दिन र रातका बीचको समय; साँझ । २. साँझमा उपासना गरिने देवी (प्रातःसन्ध्या, मध्याह्नसन्ध्या र सायं–सन्ध्या) । ३. सन्ध्यादेवीको उपासनामा जपिने मन्त्र; गायत्रीजप; सन्जे । ४. ब्रह्माकी पत्नीको नाम । ५. दुई युगका बीचको समय; सन्धिकाल । ~ काल— ना॰ सन्ध्याको समय; साँझको बेला; सन्जेकाल । > सन्ध्योपासना— ना॰ १. सन्ध्याका समयमा गरिने उपासना (गायत्रीको जप, पाठपूजा आदि) । २. गुरुबाट पाएका मन्त्रको बिहानबेलुकी गरिने जप ।
सन्न— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ सन्+न] १. रिसाउने, तात्ने वा सन्कनेजस्तै गरी । २. गोली, बाण आदि वेगसित आउने किसिमले । ३.तरल पदार्थ आदि नरोकिईकन एक खेप पिएर वा खाएर । ४. घबराउने कुरो सुन्दा मन र मस्तिष्क झस्कने छँाटसित ।
सन्नति— ना॰ [सं॰] १. अभिवादन; सादर प्रणाम । २. विनम्रता । ३. मोडदार पर्वतको तलतिर मोडिएको खण्ड ।
सन्नद्ध— वि॰ [सं॰] १. ठीकठाक भएको; तयार; कटिबद्ध । २. कसेर बाँधेको; मस्काएको । ३. साथमा गाँसिएको; संलग्न । ४. कुनै पनि वस्तुले युक्त । ५. शस्त्रास्त्रबारा पूर्णतः सुसज्जित; युद्धका निम्ति तयार भएको । ६. समीपवर्ती; नजिकको ।
सन्नाटा— ना॰ [सं॰ सन्नष्टे १. चारैतिर कुनै किसिमको आवाज नहुने वा चकमन्न रहने स्थिति; शून्यता; नीरवता । वि॰ २. कुनै शब्द वा हलचल केही नभएको; सुनसान; एकलास ।
सन्निकट— वि॰ [सं॰] अत्यन्त समीपको; निकै नजिकको ।
सन्निपात— ना॰ [सं॰] १. वात, पित्त र कफ बिग्रँदा हुने एक कडा रोग; विषमज्वर; त्रिदोष । २. ठूलो सन्ताप; ठक्कर । ३. एकै खेप ओइरने काम; कामको थुप्रो ।
सन्निविष्ट— वि॰ [सं॰] १. एकबाजि हटाइएको विषय वा अन्य विषयलाई समावेश गरिएको; नयाँ प्रवेश गराइएको । २. झिकिएका शब्द वा वाक्यका स्थानमा अरू शब्द, वाक्य आदि राखिएको । ३. साथमा रहेको; मिलेको ।
सन्निवेश— ना॰ [सं॰] १. घुस्ने वा पस्ने काम; प्रवेश । २. साथमा रहने, जुट्ने तथा बसाउने काम; सामीप्य । ३. संलग्नता; गाभिने काम । ४. सहरनजिकको मनोरञ्जन गर्ने, खेल्ने मैदान ।
सन्निहित— वि॰ [सं॰] १. कुनै वस्तुसँगसँगै मिलेको वा गाभिएको । २. नजिकै राखिएको; समीपस्थ । ३. अडेको, टिकेको वा सुरक्षित रहेको ।
सन्नी— ना॰ [सं॰ सन्धि] १. पुरुष वा स्त्रीजातिको मर्मस्थान । २. शरीरमा जोर्नी परेको ठाउँ; सन्धि ।
सन्न्यस्त— वि॰ [सं॰] १. सन्न्यास लिएको; सन्न्यासी भएको । २. व्यावहारिक कुरा सबै बिसाएको; घरव्यवहार त्यागेको । (उदा॰— अचेल उहाँ राजनीतिबाट सन्न्यस्त हुनुहुन्छ) ।
सन्न्यास— ना॰ [सं॰] १. सांसारिक विषयबाट विरक्त भई निष्काम अवस्थामा रहने एक आश्रम (हिन्दूका चार आश्रममध्ये एक) । २. सांसारिक विषयभोग वा प्रपञ्चबाट विरक्त भई लिइने एक धर्म; योगधर्म; वैराग्य । ३. स्वेच्छाले कुनै कुरा छोड्ने, त्याग्ने वा त्यसबाट बेग्लै रहने काम; परित्याग । > सन्न्यासी— वि॰ १. सन्न्यास लिएको; घरबार, परिवार त्यागेको । ना॰ २. सन्न्यास धर्म ग्रहण गरेको व्यक्ति; जोगी । ३. सन्न्यास जीवनबाट गृहस्थ जीवनमा फर्केका व्यक्तिबाट जन्मेको पुरुष सन्तान । स्त्री॰ सन्न्यासिनी ।
सन्मान— ना॰ [सं॰ सम्माने मानमर्यादा; आदरभाउ; सम्मान ।
सन्मार्ग— ना॰ [सं॰] कर्तव्यका निम्ति हिँड्नु वा लाग्नुपर्ने असल, राम्रो बाटो । (उदा॰— छोरो सन्मार्गमा लागिदिए बाबुलाई आनन्द हुन्छ॰ ।
सन्सर— ना॰ [सं॰ शनिश्चरे शनिश्चर; सनिसर (उदा॰— सन्सरको छुट्टी, मङ्गलको भेट, कि आउला जरो कि दुख्ला पेट — उखान॰ ।
सन्सार— ना॰ [सं॰ संसारे संसार; जगत् । > सन्सारी— वि॰ सन्सारको; संसारी ।
सुनुवार— ना ॰[सु॰] सुनु वार; जाति । सुनुवार — वि॰ राजा किरात जेतेगसुतीको परीवारक नाम; सुनुवारी ।