नेपाली शब्दसमूह ५६ व
व— देवनागरी वर्णमालाको उनन्तीसौँ, व्यञ्जन कण्ठोष्ठ्य; घोष, अल्पप्राण, अर्धस्वर व्यञ्जन; तलथोप्ली व ।
वंश— ना॰ [सं॰] १. बाँस । २. ढाडको हाड; मेरुदण्ड । ३. नाकको डाँडी । ४. परिवार; कुल; खलक; खानदान । ५. सन्तति; सन्तान; लहरो । ~ कर्पूर— ना॰ वंशलोचन । — धर— ना॰ १. वंशलाई जोगाइराख्ने पुरुष; कुलको रक्षा गर्ने पुरुष; वंशको रक्षक । २. सन्तान । ~ परम्परा— ना॰ कुनै वंशको अक्षुण्ण रूपमा चल्दै आएको परम्परा वा क्रम । ~ लोचन— ना॰ पोथी बाँसको गुदीमा जम्ने र औषधीका रूपमा प्रयोग हुने चिनीजस्तो पदार्थ । (मेघ गर्जने अवस्थामा स्वाती नक्षत्र परेका बेला बाँसभित्र पानी जमेपछि वंशलोचन बन्छ भन्ने लोकविश्वास छ॰ । ~ वृक्ष— ना॰ १. कुनै वंशका मूल पुरुषदेखि लिएर त्यस वंशका वर्तमान कालसम्मका मानिसहरूको शाखासन्ततिको क्रम लेखिएको तालिका । २. बाँसको बोट । — स्थ— ना॰ प्रत्येक चरणमा बाह्र अक्षर हुने, जगण, तगण, जगण र रगणले एक पाउ बन्ने र पाँच अक्षरमा यति हुने एक वार्णिक छन्द । श्र वंशागत— वि॰ वंशमा परम्पराका रूपमा चलेर आएको; वंशपरम्पराबाट प्राप्त । वंशाणु— ना॰ वंशानुगत गुणहरू सार्ने अति सूक्ष्म वस्तु; जीवमा वंशानुगत रूपमा रहने अणु । वंशानुक्रम— ना॰ वंशपरम्परा । वंशावली— ना॰ १. कुनै वंशमा जन्मेका मानिसहरूको मूल पुरुषदेखि वर्तमान कालसम्मका शाखासन्तानको क्रमानुसार बनाइएको नामको तालिका । २. वंशको वृत्तान्त; पुर्ख्यौली ।
वंशी— ना॰ [सं॰] १. बाँसुरी । २. रगत बग्ने नसा । ३. वंशलोचन । ४. कुनै नाम शब्दको पछिल्तिर लागी त्यस वंशमा पैदा भएको भन्ने अर्थ बुझाई विशेषण बन्ने शब्द । (जस्तै— रघुवंशी, शाहवंशी आदि॰ । वि॰ ५. वंशसम्बन्धी; वंशको; वंशीय । — धर— ना॰ १. कृष्ण । वि॰ २. बाँसुरी लिएर हिँड्ने; हातमा बाँसुरी लिएको । > वंशीय— वि॰ १. बंसियार । २. कुनै नाम शब्दको पछिल्तिर जोडिने र त्यस वंशमा पैदा भएको भन्ने अर्थ बुझाई विशेषण बन्ने शब्द; वंशी (जस्तै— सूर्यवंशीय, चन्द्रवंशीय आदि॰ । वंशोद्भव— वि॰ कुनै वंशमा पैदा भएको; कुनै कुलमा जन्मेको; वंशोत्पन्न । वंश्य— वि॰ १. वंशीय । ना॰ २. वंशको व्यक्ति । ३. पूर्वज; पुर्खा । ४. सन्तान ।
वकार— ना॰ [सं॰] 'वरू' अक्षर; अन्तःस्थ वर्गको चौथो वर्ण ।
वकालत— ना॰ [अ॰] १. अदालतबाट निर्णय गरिने मुद्दामामिलामा कसैको प्रतिनिधि भई साधिकार रूपले बहस वा पैरबी गर्ने काम; वकिलको काम । २. कुनै कुरामा प्रमाण वा तथ्यसहित गरिने जिरह । — नामा— ना॰ आफ्नो प्रतिनिधि भई अदालतमा मुद्दाको बहस वा पैरबी गर्न कसैलाई दिइनेलिइने अधिकारपत्र वा मन्जुरनामा ।
वकिल— ना॰ [अ॰ वकीले १. कसैको प्रतिनिधि भएर अदालतमा गई वकालत गर्न अधिकार पाएको व्यक्ति; कानुनव्यवसायी । २. राजदूत वा राजप्रतिनिधि । > वकिली— ना॰ वकिलको काम वा व्यवसाय ।
वकुल— ना॰ [सं॰] हे॰ बकुल ।
वक्तव्य— ना॰ [सं॰] १. कुनै विषयवस्तुका बारेमा स्पष्टतापूर्वक भनिएको कुरो; वक्तृता; कथन । वि॰ २. भन्नुपर्ने वा भन्न उचित; कथनीय ।
वक्ता— ना॰ [सं॰] १. कथापुराण आदि भन्ने व्यक्ति; वाचक । २. भाषण दिने वा बोल्ने व्यक्ति । वि॰ ३. भन्ने वा बोल्ने; भाषण दिने ।
वक्तृता/वक्तृत्व— ना॰ [सं॰] १. भाषण गर्ने खुबी वा चतुथ्याइँ; वाक्कौशल । २. प्रवचन; भाषण ।
वक्र— वि॰ [सं॰] १. टेढो; बाङ्गो । २. कुप्रिएको; कुप्रो । ३. विपरीत गतिमा चलेको (ग्रह, दृष्टि आदि) । ~ गति— ना॰ १. टेढो चाल; उल्टो वा बाङ्गो गति । २. मङ्गलग्रह । वि॰ ३. उल्टो गति वा क्रियाकलाप भएको । — गामी— वि॰ टेढो चाल चल्ने; वक्रगतिमा जाने वा चल्ने । — ता— ना॰ १. वक्र हुनाको भाव वा स्थिति; बाङ्गोपन; टेढोपन । २. बेइमानी । —
तुण्ड— ना॰ १. गणेश । २. सुगा । ~ दृष्टि— ना॰ १. रिस जनाउने हेराइ; टेढो नजर; कुदृष्टि । २. टेढो आँखो ।
वक्रोक्ति— ना॰ [सं॰] १. श्लिष्ट शब्दबारा गरिने उपहास वा व्यङ्ग्य । २. काव्यमा काकु वा श्लेषबारा भिन्न अर्थ गर्दा पर्ने एक अर्थालङ्कार । ~ प्राधान्यवाद— ना॰ शब्द र अर्थ दुवैमा कुरो घुमाएर चमत्कार देखाइनुलाई काव्यको आत्मा मान्ने सिद्धान्त । — वाद— ना॰ काव्यशास्त्रका आचार्य कुन्तकबारा प्रतिपादित उक्तिवैचियभय नै काव्यको आत्मा हो भनी मान्ने एक काव्यसिद्धान्त । — वादी— वक्रोक्तिवादको समर्थक वा अनुयायी ।
वक्ष— ना॰ [सं॰] छाती । — स्थल— ना॰ छाती; वक्ष । (उदा॰— तिम्रो शीतल वक्षस्थलमा, यो कविको शैशवकाल बित्यो — सिद्धिचरण॰ । > वक्षोज/वक्षोरुह— ना॰ कुच; स्तन ।
वगला— ना॰ [सं॰] बगलामुखी । — मुखी— दस महाविद्यामध्ये एक ।
वङ्ग— ना [सं॰] १. कपासको ढिँडी; रुवो । २. राबधातु । ३. बङ्गलादेश । ४. भारतमा पर्ने एक क्षेत्र; पश्चिम बङ्गाल ।
वचन— ना॰ [सं॰] १. मानिसका मुखबाट निस्कने वा उच्चरित हुने कुनै पनि सार्थक शब्द; बोली; वाणी; भनाइ; कथन । व २. पक्कापक्की गरिने कुरो; कबुल; प्रतिज्ञा । ३. शास्त्रमा बताइएको विधिविधानसम्बन्धी कुरो वा सूत्र । ४. कुनै कामका निम्ति कसैलाई गरिने आज्ञा; आदेश । ५. व्याकरणमा शब्दका रूपबाट एक वा एकभन्दा धेरै बुझाउने विधान वा त्यस्तो सङ्ख्या (जस्तो— एकवचन, बहुवचन आदि॰रू ~ पत्र— ना॰ सरकारले जनतासँग ऋण लिएर अमुक व्यक्तिबाट यति ऋण लिइएको छ र त्यसको ब्याज यस हिसाबले दिनुपर्छ भनी लेखिएको पत्र; ऋणपत्र । — बद्ध— वि॰ आफूहरूमा मात्र सीमित कुनै काम गर्न वा नगर्न प्रतिज्ञा गरेको; वचन दिएको; कबुलमा बाँधिएको । — बद्धता— ना॰ वचनबद्ध हुने भाव वा स्थिति; वचन दिने वा कबुलमा बाँधिने काम । ~ लाउनु— टु॰ चित्त दुख्ने गरी भन्नु । (उदा॰— यसरी मुटु छेड्ने वचन नलाऊ न ।)
वजन— ना॰ [अ॰] १. कुनै बोझको परिमाण वा तौल; वस्तुको भार; गह्रुँगोपन । २. कुनै विषयको महत्त्व वा विशेषता; गहकिलोपन । — दार— वि॰ वजन भएको; गह्रौँ । २. गहकिलो; महत्त्वपूर्ण । > वजनी— वि॰ वजनदार ।
वजिर— ना॰ [अ॰ वजीरे १. मन्त्री; अमात्य । २. हे॰ बजिर ।
वज्र— ना॰ [सं॰] १. इन्द्रको मुख्य हतियार । २. औधी साह्रो वस्तु । ३. चट्याब; चट्को । ४. सुर्की र चून मिलाएर बनाइएको जमेपछि साह्रो हुने लेदो वस्तु । — काय— ना॰ १. वज्रजस्तो दृढ वा बलियो शरीर । वि॰ २. त्यस्तो शरीर भएको । — दन्ती— ना॰ १. मौलसिरी २. एक किसिमको दन्तमञ्जन । — धात्वीश्वरी— ना॰ १. बौद्ध धर्मका अनुसार पञ्चतारामध्ये एक । २. वैरोचनकी पत्नीको नाम; शक्ति । ३. समन्तभद्रकी माता वा आमा । — पाणि— ना॰ १. इन्द्र । २. बौद्ध धर्ममा पञ्चबोधिसत्त्वमध्ये एक । ३. अक्षोभ्य वा लोचनाका छोराको नाम । वि॰ ४. हातमा वज्र लिने । — पात— ना॰ १. वज्र वा चट्याब पर्ने काम । २. एक्कासि आइलागेको कुनै विपद् । ~ भैरव— ना॰ भैरवको एक नाम । — मणि— ना॰ हीरा । —
यान— ना॰ बौद्ध धर्मको एक तान्त्रिक सम्प्रदाय वा महायानको एक शाखा । — यानी— वि॰ वज्रयानमा विश्वास राख्ने; वज्रयान– सम्बन्धी । ~ योगिनी— ना॰ तन्त्रप्रसिद्ध एक देवी; चार योगिनीमध्ये एक । — लेप— ना॰ १. भित्ता, पर्खाल आदिमा लगाइने वज्र वा शिलालेख, मूर्ति आदिमा लगाइने कडा पालिसविशेष । वि॰ २. खुबै बलियो; पक्का । ~ वाराही— ना॰ तन्त्रप्रसिद्ध एक वाराही देवी; नेपालका चार वाराहीमध्ये एक वाराही । ~ सत्त्व— ना॰ एक बुद्ध । — सूची— ना॰ टुप्पामा हीरा जडिएको वा अन्य कुनै छेड्नेकाट्ने तीखो सुइरो । ~ हृदय— वि॰ कठोर वा साह्रो हृदय भएको; निर्दयी । > वज्राचार्य— ना॰ १. बौद्धमार्गीहरूमा विशेष संस्कार गरेपछि प्राप्त हुने एक उपाधि । २. एक तान्त्रिक बौद्ध आचार्य । वज्रासन— ना॰ पßासनमा बसेर पैतालामाथि दुवै हत्केला उत्ताना पारी गरिने एक आसन ।
वञ्चक— वि॰ [सं॰] १. ठग्ने स्वभाव वा प्रवृत्तिको; ठग; धूर्त । ना॰ २. स्याल ।
वञ्चन/वञ्चना— [सं॰] ना॰ १. कसैलाई ठग्ने काम; ठगी । २. धोकामा पार्ने चाल; छल । > वञ्चनीय— वि॰ १. ठग्न उचित; वञ्च्य । २. परित्याग गर्न योग्य; त्याग्नुपर्ने; त्याज्य ।
वञ्चित— वि॰ [सं॰] १. झुक्याइएको वा ठगिएको । २. धोका दिइएको; जिल्ल्याइएको ।
वञ्च्य— वि॰ [सं॰] वञ्चनीय ।
वट— ना॰ [सं॰] १. बरको बोट । २. टिकिया; गोली; चक्की । ३. डोरो । — पत्री— ना॰ बाटुला ठूलठूला पात, राता फूल र रातै जरा हुने, हिमालमा पाइने एक जातको पाषाणभेद । > वटिका— ना॰ १. सानो गोली; चक्की; बरी । २. फुरौला । ३. पच्चीस, पासा आदि खेलको गोटी । वटी— ना॰ १. गोली; चक्की; बरी । २. डोरी । ३. फुरौला ।
वटु— ना॰ [सं॰] बालक; केटो । २. ब्रह्मचारी । > वटुक— ना॰ १. एकादश रुद्रमध्ये एक रुद्र; एक भैरव । २. बालक; वटु । ३. ब्रह्मचारी ।
वडवा— ना॰ [सं॰] १. घोडी । २. अश्विनी नामकी अप्सरा । ३. कमारी; दासी । ४. वेश्या; रन्डी । > वडवाग्नि— ना॰ वडवानल ।
वडवानल— ना॰ समुद्रभित्र रहने आगो; वडवाग्नि ।
वडा— ना॰ [अङ् वार्डे जनसङ्ख्या, घर, क्षेत्र आदिका आधारमा छुट्ट्याइएको नगर, गाउँ आदिको इलाका वा विभाग ।
वणिक्— ना॰ [सं॰] १. बनियाँ; बेपारी । २. ज्योतिषशास्त्रको एक करण । ~ वृत्ति— ना॰ वणिक्को व्यवसाय वा काम; व्यापार; वाणिज्य ।
वत्— प्रत्य॰ [सं॰] नामशब्दका पछाडि गाँसिएर समानता, युक्तता, सम्पन्नता आदि अर्थबोध गराउने प्रत्यय वा आबद्ध रूप (जस्तै— मातृवत्, मित्रवत्, हिमवत् इ॰) ।
वतन— ना॰ [अ॰] १. जन्मेको वा बसेको ठाउँ (घर, गाउँ वा टोल,जिल्ला, देश आदि) । २. घरबार भएको वा डेरा गरेर बसेको ठाउँ; ठेगाना ।
वत्स— ना॰ [सं॰] १. मानिसको बालक । २. गाईको बाछो । ३. सन्तान; शिशु । ४. छोरो वा आफूभन्दा सानो उमेरको व्यक्तिलाई स्नेहपूर्वक बोलाइने शब्द । ५. गोत्रप्रवर्तक एक ऋषिको नाम । ~ गोत्र— ना॰ वत्स ऋषिको कुल वा वंशको परिचयात्मक नाम; नेपालमा लम्साल, दाहाल, रूपाखेती, राणा र कुँवर थर हुनेहरूको गोत्र । — नाभ— ना॰ सिमालीका जस्ता पात र बाछाको नाभिजस्तो जरो हुने एक प्रकारको विष–बुटी ।
वत्सर— ना॰ [सं॰] वर्ष; साल ।
वत्सल— वि॰ [सं॰] १. सन्तानमाथि प्रेम भएको । २. सबै केटाकेटीलाई छोराछोरीजस्तै माया गर्ने । ना॰ ३. साहित्यमा दस रस मान्दा सन्तानप्रति आमाबाबुको स्नेहवर्णनका रूपमा उत्पन्न हुने एक रस । ४. छोराछोरीप्रति आमाबाबुको प्रेमभाव; स्नेह ।
वद— वि॰ [सं॰] बोल्ने; कुरा गर्ने (प्रायः शब्दका पछाडि प्रयुक्त,
जस्तै— प्रियंवद, सत्यंवद॰ ।
वदन— ना॰ सं॰ १. अनुहार; चेहरा; मुख । (उदा॰— उनको वदन फूलजस्तै कोमल छ रू) । २. अघिल्लो हिस्सा वा भाग; मुहुडा । ३. कुनै कुरा भन्ने क्रिया वा भाव; बोल्ने काम; कथन ।
वदी— ना॰ [सं॰ वदि] कृष्णपक्ष; सुदीको विपर्याय शब्द (जस्तो— सुदी–वदी॰ ।
वध— ना॰ [सं॰] कसैलाई मार्ने वा कुट्ने काम; हत्या; हिंसा । श्र वधक— वि॰ १. वध गर्ने; मार्ने; हत्यारा । २. ब्याधा । — भूमि— ना॰ अपराधीलाई प्राणदण्ड दिने ठाउँ; वध गर्ने वा मार्ने ठाउँ ।
वधिक— वि॰ १. वध गर्ने; मार्ने । ना॰ २. कस्तूरी ।
वधू— ना॰ [सं॰] १. भर्खर बिहा गरिएकी स्त्री; नवविवाहिता स्त्री; दुलही; बेहुली । २. भाइ, छोरा, भतिजा आदिकी पत्नी; बुहारी । ~ गृह प्रवेश— ना॰ घरमा नवविवाहिता दुलहीलाई पहिलो पल्ट प्रवेश गराउने विधि वा मुहूर्त ।
वध्य— वि॰ [सं॰] १. मार्न लायक; मार्नुपर्ने । २. प्राणदण्ड दिन उचित । — चिह्न— ना॰ प्राणदण्ड दिइने अपराधीलाई लगाइने चिनु । — भूमि— ना॰ प्राणदण्ड दिने स्थान; वधभूमि ।
वन— ना॰ [सं॰] १. थुप्रै रूख तथा बोटबिरुवाहरू उम्रेर बाक्लो भएको क्षेत्र; जङ्गल; झाडी; बन । २. बगैँचा । ३. दशनामी सन्न्यासीहरूले पाएको एक उपाधि । ~ उद्योग— ना॰ वनको संरक्षण तथा संवर्धन गरी प्राकृतिक सम्पदा बढाउने उद्योग । ~ उपखण्ड— ना॰ वनको खण्डभित्रको खण्ड । ~ उपोदकी— ना॰ वनमा हुने एक जातको पवै; बनपवै । ~ कदली— ना॰ बनकेरा । — करी— ना॰ जङ्गली हात्ती । ~ कुक्कुट— ना॰ बनकुखुरो; लुइँचे । ~ कुञ्जर— ना॰ जङ्गली हात्ती; वनकरी । ~ कुसुम— ना॰ जङ्गलमा फुल्ने एक जातको कुसुम फूल; बनैयाँ कुसुम । ~ क्षेत्र— ना॰ वनको साँधसिमाना छुट्ट्याइएको वा बन्देज गरिएको निर्धारित क्षेत्र । — खण्ड— ना॰ टुक्राटुक्रीमा विभाजित वन; सानो जङ्गल । — गढ— ना॰ वनको किल्ला । ~ चम्पक— ना॰ बनचाँप; काठेचाँप । — चर— ना॰ १. वनमा बस्ने वा घुम्ने प्राणी; जङ्गली प्राणी । २. बनकर; बाँदर । ३.जन्तु; पशु । — चारी— वि॰ वनमा बस्ने वा घुम्ने (प्राणी) । —
ज— वि॰ वनमा उत्पन्न हुने; जङ्गली; बनैयाँ । ~ जन्तु— ना॰ वनमा हुने वा बस्ने जन्तु वा प्राणी; जङ्गली जनावर । ~ तुलसी— ना॰ बाबरी । ~ दमना— ना॰ हिमालयमा पाइने एक जातको दमना । — दुर्ग— ना॰ राष्ट्ररक्षाका लागि वनलाई नै किल्लाका रूपमा प्रयोग गरिने स्थान । ~ देवता— ना॰ वनका अधिष्ठात्री देवता । स्त्री॰ वनदेवी । ~ नाशन— ना॰ कुनै क्षेत्रलाई जङ्गलले रहित पार्ने वा आवादी बसाउन जङ्गल फाँड्ने काम । — पथ— ना॰ १. जङ्गलको बाटो; वनको बीचबाट जानुपर्ने बाटो । २. डढेलो आदिबाट जोगाउन र यातायातको सुविधासमेतका लागि वनलाई खण्डखण्ड गरी छुट्ट्याएर बनाइएको बाटो । ~ भूमि— ना॰ वनले ढाकिएको जमिन; वनस्थली । ~ भोज— ना॰ बनभात; बनभतेर । ~ महोत्सव— ना॰ वनको संरक्षण तथा संवर्धन गर्ने उद्देश्यले अनेक थरी बोटबिरुवा लगाई गरिने उत्सव । ~ मानुष— ना॰ बनमान्छे । ~ रक्षक— ना॰ वनजङ्गलको सुरक्षा गर्ने वा वनलाई विनाश हुनबाट जोगाउने व्यक्ति; वनपाल; बनपाले । ~ रोपण— ना॰ पाखामैदानमा वन वा जङ्गल लगाउने काम । — माला— ना॰ १. जङ्गली फूल वा फूलपातहरू उनेर बनाइएको माला । २. तुलसी, कुन्द, मन्दार, पारिजात र कमल— यी पाँचथरी फूल उनेर गाँसिएको माला । — माली— वि॰ १. वनमाला पहिरने । ना॰ २. कृष्ण । ३. लहराहरूबाट स्वागतबार आदि सजाइने र फलबाट विस्फोटक वस्तु तयार पार्न काम लिन सकिने एक जातको लहरो । ~ वाटिका— ना॰ वन र वाटिका; वनउपवन । —
वास— ना॰ १. वनको वास वा वनमा बस्ने काम । २. धार्मिक दृष्टिले सजाय भोग्न वा निराधार भई गरिने वनको बसाइ । —
वासी— वि॰ वनमा बस्ने; जङ्गलनिवासी । ~ विज्ञान— ना॰ वनजङ्गलको विषय वा वृक्षरोपण आदिसम्बन्धी विज्ञान वा शास्त्र । ~ व्यवसाय— ना॰ वनजङ्गल बढाउने र रूखपात, काठ, जडीबुटी आदि वनपैदावारको बिक्रीवितरण गरिने काम । ~ संरक्षक— ना॰ वनरक्षक । ~ संरक्षण— ना॰ वनजङ्गलको संरक्षण गर्ने वा वनलाई क्षय हुनबाट बचाउने काम । ~ सम्पदा— ना॰ वनजङ्गल र वन्य जन्तु तथा पक्षीका रूपमा रहेको राष्ट्रिय धन । ~ सरोजिनी— ना॰ कपासको बोट । ~ सहचर— ना॰ रातो फूल फुल्ने खालको सहचर बुटी । ~ साधन— ना॰ वनबाट प्राप्त हुने सबै सामग्री । — स्थली— ना॰ जङ्गलभित्रको सानो जमिन; वनभूमि ।
वनस्पति— ना॰ [सं॰] प्रायः फूल नफुलीकनै फल लाग्ने खालको रूखविशेष; बोटबिरुवा, लता आदि । ~ घिउ— ना॰ नरिवल, बदाम, ज्यापु आदिको तेल प्रशोधन गरेर बनाइएको एक प्रकारको घिउ; घाँसे घिउ; डाल्डा । ~ जगत्— ना॰ बोटबिरुवा, झारपात आदि सम्पूर्ण वनस्पतिको समूह । ~ नस्लसुधार— ना॰ कुनै वनस्पतिको अङ्ग काटेर सोही जातिको अर्को स्थानमा वा अर्कै वनस्पतिको अङ्गसँग कृत्रिम तरिकाले जोडेर साधारण अवस्थाबाट विशेष अवस्थामा फेर्ने काम । ~ विज्ञान— ना॰ बोटबिरुवा आदिको जाति, अङ्ग आदि सहित सम्पूर्ण वनस्पतिको अध्ययन तथा विवेचना गरिने विज्ञान ।
वनान्त— ना॰ [सं॰] १. वनको सीमान्त भाग । २. वनको भूमि ।
वनान्तर— ना॰ [सं॰] १. वनको भित्री भाग । २. अर्को वन ।
वनिका— ना॰ [सं॰] १. आइमाई; स्त्री । २. प्रेमिका; मायालु । ३. पत्नी ।
वनिता— ना॰ [सं॰] आइमाई; स्त्री ।
वनीकरण— ना॰ [सं॰] वनजङ्गल धेरै बनाएर जमिन घना पार्ने काम ।
वनेचर— ना॰ [सं॰] १. वनमान्छे; वनचर । २. ऋषि; मुनि । ३. राक्षस ।
वनौषधि/वनौषधी— ना॰ [सं॰] वनजङ्गलको औषधी वा जडीबुटी ।
वन्दन/वन्दना— ना॰ [सं॰] १.हात जोडेर गरिने स्तुति वा प्रार्थना; श्लोक वा मन्त्रका पाठसहितको पूजा । २. प्रणाम; ढोग । श्र वन्दनीय— वि॰ वन्दना गर्न योग्य; पूजनीय ।
वन्दित— वि॰ [सं॰] १. वन्दना गरिएको; नमस्कार गरिएको । २. कैद गरिएको; थुनिएको । > वन्दिता— ना॰ १. वन्दना गर्ने व्यक्ति । २. सह्रनी गर्ने; प्रशंसक ।
वन्दी— ना॰ [सं॰] १. स्तुतिपाठ वा वन्दना गर्ने व्यक्ति वा जाति; चारण । २. बन्दी । — जन— ना॰ राजदरबारमा स्तुतिगान गर्ने प्राचीन एक जाति वा वर्ग ।
वन्द्य— ना॰ [सं॰] वन्दना गर्न योग्य; वन्दनीय; पुज्नुपर्ने ।
वन्य— वि॰ [सं॰] वनमा उम्रने, हुने वा पाइने; वनसम्बन्धी; बनैया; जङ्गली । ~ उत्पादन— ना॰ वनमा पैदा हुने वा हुर्कने वस्तु; वनपैदावार । ~ जन्तु— ना॰ जङ्गली जनावरहरूको समूह; वनजङ्गलमा हुर्केबढेका र संरक्षणयोग्य जन्तु । ~ जन्तु आरक्ष— ना॰ जङ्गली जनावरहरूको सुरक्षा र व्यवस्था गर्न छुट्ट्याइएको केही विशेष क्षेत्र । — वृत्ति— ना॰ जङ्गलमा उत्पन्न हुने वस्तु बेचेर जीविका चलाउने काम । ~ श्री— ना॰ वनको शोभा वा सम्पत्ति । ~ स्रोत— ना॰ वन वा वन्य उत्पादनबाट राष्ट्रलाई हुने आम्दानीको मुहान ।
वपी— ना॰ [सं॰] सानो जलाशय; कुवा; पनेरो ।
वपु— ना॰ [सं॰] शरीर; देह; तन । > वपुष्मान्— वि॰ शरीरधारी; देही ।
वप्र— ना॰ [सं॰] १. माटाको थुप्रो; ढिस्कुरो; ढिस्को । २. पर्खाल । ३. गडतीर । — क्रीडा— ना॰ हात्ती, साँढे आदिले सिँगौरी खेल्ने काम ।
वफा— ना॰ [फा॰] १. आफूले दिएको कुनै वचन पूरा गर्ने काम । २. कर्तव्यपालन; कर्तव्य । — दार— वि॰ १. आफ्नो वचन पूरा गर्ने; कर्तव्यपरायण । ना॰ २. राजभक्त; स्वामिभक्त । — दारी— ना॰ बफादार हुने काम; कर्तव्यपरायणता ।
वमन— ना॰ [सं॰] छाद्ने काम; बान्ता; उल्टी ।
वमित— वि॰ [सं॰] वमन गरिएको; छादिएको; उल्टी भएको ।
वयःसन्धि— ना॰ [सं॰] बाल्यकाल र तरुण अवस्थाका बीचको अवस्था ।
वयःस्थ— वि॰ [सं॰] तन्नेरी; तरुनो; जवान । २. बलिष्ठ; बलियो । ३. प्रौढ । ना॰ ४. वयमिल्दो साथी; दौँतरी ।
वय— ना॰ [सं॰] १. जीवनको बितेको समय; उमेर; अवस्था । २. यौवन; जवानी ।
वयस्— ना॰ [सं॰] बितेको जीवनकाल; आयु ।
वयस्क— वि॰ [सं॰] १. वयप्राप्त; उमेर पुगेको । २. कुनै देशको संविधानअनुसार व्यवहारमा मानिने उमेर पूरा भएको; बालिग । ~ मताधिकार— ना॰ उमेर पुगेका सबै नागरिकले विनाभेदभाव मत दिन र प्रतिनिधि छान्न पाउने अधिकार; बालिग मताधिकार ।
वयोवृद्ध— वि॰ [सं॰] बुढ्याइँमा पुगेको; उमेर ढल्केको; सबैले मान्ने वृद्ध ।
वर१— ना॰ [सं॰] १. देवता,गुरुजन आदिसँग मागिने र उनीहरू प्रसन्न भएर दिने फल वा मनोरथसिद्धिको आशिष । २. कन्यासँग विवाह गर्न पक्का भएको केटो; दुलहा; बेहुलो । ३. शब्दका पछाडि गाँसिएर श्रेष्ठताको भाव बुझाउने शब्द
(जस्तै— गुरुवर, कविवर, प्रियवर, मान्यवर इ॰) । ४. उत्तम; श्रेष्ठ; गतिलो ।
वर२— प॰ स॰ कुनै काम सकेर अर्को काम गर्न अह्राउँदा क्रियापदमा बित्व झैँ भएर जोरिने शब्द (उदा॰— तिमी घरैमा बसवर, खाऊवर र केटाकेटीको विचार गरवर॰ ।
वर३— क्रि॰ वि॰ [सं॰ अवरे आफूतिर; आफ्ना छेउमा; नजिक । — को— वि॰ आफ्ना छेउ वा नजिकको; आफन्त; नाताकुटुम्बभित्र पर्ने । (उदा॰— यत्रो कार्यमा वरकोलाई छोडेर परको बोलाउनु पनि त भएन॰ ।
वरण— ना॰ [सं॰] १. कुनै मङ्गलकार्य गर्दा जजमानले पुरोहितलाई आसन, वस्त्र आदि दिई टीका लगाउने काम । २. विवाहमा दुलहालाई गरिने आदरपूर्ण स्वागतसत्कार । ३. कन्याले वर रोज्ने वा स्वीकार गर्ने काम । ४. रोजाइ; छनोट; मनोनयन । ~
स्वतन्त्रता/स्वातन्यभय— ना॰ कसैलाई आफूखुसी वरण गर्ने वा छान्नचुन्न पाउने अधिकार ।
वरणी— ना॰ [सं॰ वरणे विवाहमा जन्ती आइपुग्नेबित्तिकै घरमा नलगी दुलहीका बाबुले दुलहालाई षोडशोपचारले गर्ने पूजाविशेष ।
वरणीय— वि॰ [सं॰] वरण गर्न योग्य; रोज्न वा छान्न लायक । २. ग्रहण गर्न योग्य; लिनुपर्ने ।
वरत्र— क्रि॰ वि॰ [वर+ सं॰ अत्रे यस लोकमा; यस लोकका निम्ति; यस जगत्मा । (उदा॰— परत्रको मृगतृष्णामा वरत्र बिगार्नु ठीक हुँदैन॰ ।
वरद— वि॰ [सं॰] वर दिने; वरदाता; आशीर्वाद दिने ।
वरदान— ना॰ [सं॰] देवता वा गुरुजन आदिले प्रसन्न भएर अभीष्टसिद्धिका निम्ति दिने आशीर्वाद; इच्छित वस्तुको प्राप्ति; वर ।
वरदायक— वि॰ [सं॰] वर दिने; वरदाता ।
वरन्— संयो॰ [सं॰ वरम्] त्यसो भन्दा; बरु; तर ।
वरपक्ष— ना॰ [सं॰] बिहेबटुलोमा दुलहातर्फका निम्तालु वा दुलहासँगै जाने मानिस; बरियाँत; जन्ती ।
वरपर— क्रि॰ वि॰ [वर+पर] १. नजिकपुँडो; चारैतिर; यताउति । ना॰ २. छरछिमेक ।
वरपीपल— ना॰ [वर+पीपल] १. वर र पीपलको रूख । २. पुण्यसञ्चयका निम्ति छहारी नभएका बाटाका छेउछाउमा रोपिने विष्णुलक्ष्मीका औतार मानिएका प्रसिद्ध दुई जातका रूख । (विष्णुलक्ष्मी सम्झेर प्रतिष्ठा गर्दा वरपीपलको बिहे गरिदिने नेपालीहरूको धार्मिक चलन छ॰ ।
वरमाला— ना॰ [सं॰] स्वयंवरमा वा विवाहका समयमा दुलहालाई दुलहीले लगाइदिने माला ।
वरयात्रा— ना॰ [सं॰] उत्सवपूर्वक वरलाई साथमा लिएर जाने व्यक्तिहरूको लर्को; बरियाँत; जन्त । > वरयात्री— ना॰ जन्तीमा जाने व्यक्तिहरूको समूह; बरियाँत ।
वरवर्णिनी— ना॰ [सं॰] स्वयंवर गर्नका निम्ति तयार भएकी कन्या ।
वराङ्ग— ना॰ [सं॰] १. माथ; शिर । २. सुन्दर शरीर । >
वराङ्गना— ना॰ सुन्दर स्त्री; राम्री आइमाई । वराङ्गी— वि॰ सुन्दर शरीर भएकी स्त्री; राम्री कन्न्या ।
वरात— ना॰हे॰ बनात ।
वरापरी— ना॰ [रू वरपरे आवश्यक खर्चबर्च; भइपरी आउने खर्च । (उदा॰— बिहान–बेलुकीको छाक त जिनतिन चलेको छ, वरापरीले पो माथ्यो॰ ।
वराभय— ना॰ [सं॰] 'चाहिएको कुरा भन र निर्भर रहू' भन्ने भाव बुझाउने शब्द; वर र अभय । — पाणि— वि॰ १. वरमुद्रा र अभयमुद्रा धारण गरेका; वराभयमुद्रामा रहेका । ना॰ २. विष्णु । ३. बुद्ध ।
वराह— ना॰ [सं॰] १. सुँगुर; बनेल । २. विष्णुका दस अवतारमध्ये तेस्रो अवतार । ३. अठार पुराणमध्ये वराहअवतारको माहात्म्य वर्णन गरिएको एक पुराण । ~ अवतार— ना॰ विष्णुका दस अवतारमा तेस्रो अवतार । ~ कल्प— ना॰ विष्णुले वराहको अवतार धारण गरेको समय । ~ क्षेत्र— नेपालको सुनसरी जिल्लामा पर्ने, सप्तकोसी र कोकाहा नदीको सङ्गममा रहेको वराह भगवान्को मन्दिरसहितको एक प्रसिद्ध तीर्थस्थल । ~ मिहिर— विक्रमादित्यका नवरत्नमध्ये एक तथा ज्योतिषशास्त्रका प्रख्यात आचार्य ।
वरि— ना॰ यो॰ [वर+इ] १. वरतिर; वर । (उदा॰— तिम्रै घरवरि भेटुँला नि त॰ । ना॰ २. जोत्न लागेका गोरुलाई एक मेसोबाट फर्काउन हलीले प्रयोग गर्ने शब्द; होर्रा वा तलीको अर्को रूप । — परि— क्रि॰ वि॰ वरपर; यताउति; चारैतिर ।
वरिष्ठ— वि॰ [सं॰] १. सबैभन्दा उम्दा; सर्वोत्तम; श्रेष्ठतम । २. अति ठूलो; उच्च कोटिको । ~ अधिवक्ता— ना॰ सर्वोच्च अदालतमा बहस गर्ने अधिकार भएको उच्च तहको वकिल ।
वरी— प॰ स॰ कुनै काम सकेर अर्को काम भएको वा थाल्ने कुरा जनाउन पूर्वकालिक क्रियामा गाँसिने एक रूप । (उदा॰— नानी खेलीवरी घर आइसक्यो । तिमी खाईवरी छिटै आऊ॰ ।
वरीयता— ना॰ [सं॰] १. अधिक श्रेष्ठता; धेरै उम्दापन । २. विशेष मान्यता ।
वरुण— ना॰ [सं॰] १. समुद्रका अधिष्ठातृ देवता वा जलका अधिपति; पश्चिम दिशाका दिक्पाल मानिएका एक वैदिक देवता । २. आयतनको हिसाबले तेस्रो ग्रह; नेपच्युन । ३. पानी । ४. अन्तरिक्ष । ५. सूर्य; आदित्य (प्रायः मित्रका साथ जोडिएर,
जस्तो— मित्रावरुण॰ । > वरुणालय— ना॰ समुद्र; सागर ।
वरेण्य— वि॰ [सं॰] १. वरण गर्न उचित वा योग्य; पूज्यतम । २. सबैभन्दा उत्तम; श्रेष्ठतम; प्रधान; मुख्य । (उदा॰— श्री राजन्यवरेण्य मित्रवर ए वीरत्वका सागर — बदरीनाथ भट्टराई, 'चिठी'॰ ।
वर्क–नु— अ॰ क्रि॰ [फर्कनुको सादृश्यमो १. हिँड्नु; जानु । २. वरतिर आउनु; फिर्किनु । ~ फर्कनु— अ॰ क्रि॰ १. घरि वर आउनु र घरि पर जानु; ओहोरदोहोर गर्नु । २. वल्टनु–पल्टनु; ओर्कनु–फर्कनु । > वर्काइ— ना॰ वर्कने क्रिया वा प्रक्रिया । वर्काइ
फर्काइ— ना॰ वर्किने–फर्किने क्रिया वा प्रक्रिया । वर्काइनु— क॰ क्रि॰ १. फर्काइनु । २. पल्टाइनु । वर्काइनु फर्काइनु— क॰ क्रि॰ वर्कनफर्कन लाइनु । वर्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. वर्कन लाउनु; फर्काउनु । २. पल्टाउनु । वर्काउनु फर्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ वर्कनफर्कन लाउनु । वर्किनु— अ॰ क्रि॰ १. वरतिर आइनु । २. वर्कनु । वर्किनु फर्किनु— अ॰ क्रि॰ वर्कीफर्की हिँडिनु; वर्कने– फर्कने होइनु । वर्की फर्की— क्रि॰ वि॰ वर्कनेफर्कने गरेर; ओहरदोहर ।
वर्ग— ना॰ [सं॰] १. समान दृष्टिका कुनै जाति, पेसा, वर्ण, श्रेणी, स्तर, आकारप्रकार आदिको समूह; समान धर्म, संस्कृति, भाषा आदि हुने मानिसहरूको समूह वा जमात; दल; श्रेणी; दर्जा; विभाग । २. एकै स्थानबाट उच्चारण हुने वर्णहरूको समुदाय ।
(जस्तो— कण्ठबाट क, ख, ग, घ, वर्त्सबाट च, छ, ज, झ आदि) । ४. गणितमा दुई समान अङ्क वा सङ्ख्याले गुन्ने रीति वा त्यसरी निकालिएको गुणनफल । ~ किलो मिटर— ना॰ एक किलोमिटर लम्बाइ र एक किलोमिटर चौडाइ भएको क्षेत्रफल । ~ बन्ब— ना॰ वर्गसङ्घर्ष । ~ निरपेक्ष— वि॰ कुनै एक वर्गलाई मात्र प्रधानता नदिइने (राजनीति वा सिद्धान्त) । —
फल— ना॰ दुई समान राशिको गुणनफल । — भेद— ना॰ जाति, रङ्ग आदिका आधारमा वर्ग छुट्ट्याउने वा भेदभाव गर्ने काम । ~ माइल— ना॰ एक माइल लम्बाइ र एक माइल चौडाइ भएको क्षेत्रफल । ~ मिटर— ना॰ एक मिटर लम्बाइचौडाइ भएको क्षेत्रफल । — मिल— ना॰ वर्गमाइल । — मूल— ना॰ त्यो राशि जसले वर्गफललाई भाग दिँदा वर्गाङ्क निक्लन्छ । (जस्तो— २५ को वर्गमूल ५ हो) । ~ विभाजन— ना॰ वर्ग छुट्ट्याउने वा बाँड्ने काम । ~ विभेद— ना॰ वर्ग अलग्ग्याउने काम; वर्गभेद । —
विहीन— ना॰ वर्ग वा वर्गको भेदभाव नभएको । ~ सङ्घर्ष— ना॰ १. समाजका पीडित र पीडक वर्गबीच हुने सङ्घर्ष । २. समाजका शोषक र शोषितका बीच हुने युद्ध । ~ समन्वय— ना॰ समाजका विभिन्न वर्गका बीच समानताको भाव राख्ने समान सहुलियत प्रदान गर्ने काम; विभिन्न वर्गका बीचको मेलमिलाप । ~ स्वार्थ— ना॰ विभिन्न आधारमा बनेका वर्गहरूको आपसी स्वार्थ; वर्गीय स्वार्थ ।
वर्गाकार— ना॰ [सं॰] चारचार कुना परेको आकार । ~ वृक्षारोपण— ना॰ चारचार कुना पर्ने गरी खण्डखण्ड पारेर रूख रोप्ने प्रविधि ।
वर्गाङ्क— ना॰ [सं॰] वर्गफल ।
वर्गीकरण— ना॰ [सं॰] विभिन्न वर्गमा विभाजन गर्ने काम; वर्गअनुसार छुट्ट्याउने काम; वर्गवर्गको बँडाइ । ~ मञ्जूषा— ना॰ हुलाकमा वडा वा क्षेत्रअनुसार चिठीपत्र छाँटेर राखिने विशेष प्रकारको खन्डे दराज (सर्टिबकेस॰ ।
वर्गीकृत— वि॰ [सं॰] वर्गमा विभाजन गरिएको; वर्ग छुट्ट्याइएको ।
वर्गीय— वि॰ [सं॰] कुनै वर्गसित सम्बन्धित; वर्गको; वर्गमा रहेको । ~ सङ्गठन— ना॰ विभिन्न वर्गका बीच आआफ्नो हितसंरक्षणका निम्ति वैधानिक रूपमा स्थापित वा निर्मित सङ्गठन । (जस्तै— महिला सङ्गठन, युवक सङ्गठन, किसान सङ्गठन, मजदुर सङ्गठन, भूतपूर्व सैनिक सङ्गठन, विद्यार्थी सङ्गठन आदि॰ ।
वर्च— ना॰ [सं॰] १. बल; शक्ति । २. प्रकाश; कान्ति; तेज; चम्काइ । ३. आकृति; रूप । > वर्चस्व— ना॰ आधिपत्य; अधिकार; नियन्त्रण । श्र वर्चस्वान्— वि॰ १. तेजस्वी; वर्चस्वी । २. शक्तिशाली ।
वर्चस्विता— ना॰ वर्चस्वी हुनाको भाव, गुण वा अवस्था । वर्चस्वी— वि॰ १. तेजयुक्त; तेजस्वी । २. शक्तिशाली; पराक्रमी । ना॰ ३. तेजस्वी व्यक्ति । ४. चन्द्रमा ।
वर्जक— वि॰ [सं॰] १. परित्याग गर्ने; त्याग्ने वा छोड्ने । २. मनाही गर्ने; निषेधक ।
वर्जन— ना॰ [सं॰] १. छोड्ने काम; त्याग; तिलाञ्जलि । २. निषेध; मनाही; अपवाद । ३. नेतृत्वका अनुसार मानवसमाजको कुनै वर्गमा यो काम गर्नु हुँदैन भनेर मानिएको तर त्यसलाई निषेध गर्न कुनै लिखित आधार नभएको काम । > वर्जनीय— वि॰ १. छोड्न योग्य; त्याज्य । २. निषेध वा मनाही गर्नुपर्ने ।
वर्जित— वि॰ [सं॰] १. छोडिएको; अलग्ग्याइएको । २. बहिष्कृत; निषेधित । ३. वञ्चित; रहित ।
वर्ज्य— वि॰ [सं॰] वर्जनीय; छोड्न वा त्याग्न योग्य ।
वर्ण— ना॰ [सं॰] १. दृष्टिमा आउने रूप वा आकृति; सौन्दर्य; वेशभूषा । २. पदार्थमा हुने रातो, सेतो, कालो, पहेँलो आदि रूपभेद; रङ्ग । ३. हिन्दूधर्मअनुसार मनुष्यजातिका चार श्रेणी (ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य र शूद्र) । ४. रँगाउने पदार्थ; रोगन । ५. अ–देखि ज्ञ–सम्मका ध्वनिको प्रतीकचिह्न; टुक्य्राउन नसकिने ध्वनिको एकाइसूचक लिपि । ६. स्थायी, आरोही, अवरोही र सञ्चारी गरी चार प्रकारका भेद हुने गायनको प्रत्यक्ष विधि वा प्रक्रिया । > वर्णक— ना॰ १. आफ्नो स्वाभाविक रूप छिपाउन तथा बनावटी रूप निकाल्नका निम्ति लगाइने रब र पहिरन । २. अभिनेता, गुप्तचर आदिको पहिरन वा रूपसज्जा । ३. मुखावरण; नकाब; बुर्का । ४. स्तुतिगायक; चारण; भाट । ~
तूलिका— ना॰ चित्र लेख्ने बुरुस; क¨ची । ~ धर्म— ना॰ वर्णअनुसारको पेसा, कर्तव्य वा स्वभाव र आचरण ।
वर्णन— ना॰ [सं॰] १. क्रमबद्ध रूपमा आएको वा विस्तारपूर्वकको कथन; बेलीविस्तार; बखान । २. कुनै कुराकानी वा घटना आदिको बेहोरा राम्ररी थाहा हुने गरी गरिएको बयान; विवरण । ३. प्रशंसा; तारिफ । > वर्णनातीत— वि॰ वर्णन वा बखान गर्न नसकिने; बेलीविस्तार लाउन कठिन; अवर्णनीय ।
वर्णनात्मक— वि॰ [सं॰] १. वर्णन बेसी भएको; वर्णनसहितको; वर्णनयुक्त; वर्णनमय । २. वर्णनका पद्धतिबारा तयार गरिने वा भएको (वर्णनात्मक व्याकरण, वर्णनात्मक भाषाविज्ञान इ॰) । — ता— ना॰ वर्णनात्मक हुनाको भाव वा अवस्था ।
वर्णनीय— वि॰ [सं॰] १. वर्णन गर्नुपर्ने; वर्णन गर्न सकिने । २. प्रशंसनीय; सह्रनीलायक ।
वर्णपट— ना॰ [सं॰] १. केटाकेटी वा सिकारुहरूलाई अक्षर चिनाउनका निम्ति अकारादि क्रमले अक्षर छापिएको ठूलो पत्र; भित्ते वर्णमाला; साउँअक्षर लेखिएको काठको पाटी रू २. सूर्यको किरण वा कुनै सेतो किरणमा सात किसिमका रङ्ग देखिने पट । वर्ण परिचय— ना॰ [सं॰] १. अक्षरको ज्ञान । २. अक्षर चिनाउने पुस्तिका; वर्णमाला ।
वर्णभेद— ना॰ [सं॰] १. सनातन धर्मअनुसार ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य र शूद्र गरी चार वर्णमा लाइएको भाग । २. उच्चता, नीचता वा रबका दृष्टिले मनुष्यजातिमा गरिएको भिन्नता वा भेदभाव ।
वर्णमाला— ना॰ [सं॰] कुनै लिपिका साउँअक्षर क्रमैसँग लेखिएको पत्रसमूह; कखहरा पढाउने पुस्तक; वर्णपरिचय । वर्ण लोप— ना॰ [सं॰] शब्दमा हुने कुनै वर्णको लोप । (जस्तो— स्टेसन > टेसन, बाच्छो > बाछो इ॰) । वर्ण विकार— ना॰ [सं॰] शब्दको कुनै एक वर्ण अर्कै वर्णमा परिणत हुने काम, वर्णको विकार । (जस्तो— संस्कृतबाट नेपालीमा आउँदा काकको काग, ग्रामको गाउँ, चक्रको चक्का इ॰) । वर्ण विचार— ना॰ [सं॰] वर्णको स्वरूप, कोटि, उच्चारण, प्रयोग आदिको विवेचना वा व्याख्या गर्ने नियम वा विभाग । वर्ण विबेष— ना॰ [सं॰] काला, गोरा आदि वर्ण वा जातिका आधारमा सानोठूलो भनी भेदभाव गरिने प्रवृत्ति तथा हीनताजन्य भावना । वर्ण विन्यास— ना॰ [सं॰] वर्णको व्यवस्थित रखाइ; अक्षरविन्यास; हिज्जे; वर्तनी; खिप्ती । वर्ण विपर्यय— ना॰ शब्दका वर्णहरू अगाडिको पछाडि वा पछाडिको अगाडि हुने चाल; अक्षरहरूको उलटफेर । वर्ण विभाग— ना॰ [सं॰] १. हिन्दू धर्मका अनुसार छुट्ट्याइएका चार विभाग— ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य र शूद्र । २. मनुष्य जातिमा रबका आधारले छुट्ट्याइने वर्ण वा श्रेणी ।
वर्णवृत्त— ना॰ [सं॰] लघुगुरुको क्रम वा वर्णको सङ्ख्या मिलाई लेखिएको वाक्य; वार्णिक छन्दमा रचित पद्य । वर्ण व्यवस्था— ना॰ [सं॰] हिन्दू धर्मका अनुसार गरिएको वर्णसम्बन्धी व्यवस्था वा विभाजन । वर्ण सङ्कर— ना॰ [सं॰] दुई अलग जातिका आमाबाबुबाट जन्मेको सन्तान; ठिमाहा ।
वर्णागम— ना॰ [सं॰] शब्दका सन्धि आदि हुँदा अगाडि, पछाडि वा बीचमा कुनै अक्षर थपिने काम । (उदा॰— दि+आउँछ = दियाउँछ, दिलाउँछ –मा 'य' र 'ल' आगम इ॰) ।
वर्णात्मक— वि॰ [सं॰] वर्ण वा अक्षरमा लेखिने तथा लेखिएको (शब्द, पदावली आदि॰ ।
वर्णानुक्रम— ना॰ [सं॰] अकारादि क्रम मिलाई गरिएको क्रम; अक्षरादि क्रम; अक्षरको सिलसिला । > वर्णानुक्रमिक— वि॰ वर्णानुक्रममा रहेको वा मिलेको; अक्षरको सिलसिलामुताबिकको ।
वर्णाश्रम— ना॰ [सं॰] ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य र शूद्र चारै वर्णले पालन गर्नुपर्ने सनातन धर्मअनुसारका ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ र सन्न्यास आदि चार आश्रम । ~ धर्म— ना॰ वर्णाश्रममा रहेर पालन गरिने कर्तव्य तथा सोअनुसार प्राप्त गरिने धर्म ।
वर्णित— वि॰ [सं॰] १. वर्णन गरिएको; बयान गरिएको; भनिएको । २. चित्रण गरिएको; चित्रित । ३. प्रशंसा गरिएको ।
वर्णी— वि॰ [सं॰] १. कुनै एक वर्ग वा जातिको । २. शील, धर्म आदि भएको (ब्रह्मचारी॰ आदि ।
वर्ण्य— वि॰ [सं॰] १. वर्णन गर्न लायक; वर्णनीय । २. प्रस्तुत ।
वर्तन— ना॰ [सं॰] १. रहने वा टिक्ने काम; बसाइ । २. विद्यमान स्थिति; स्थिरता । ३. व्यवहार । ४. जीविका । ५. घुमाइ; चक्कर । श्र वर्तनी— ना॰ १. विद्यमानता; स्थिति । २. शब्दअन्तर्गत वर्णहरूको विन्यासमा हुने आवश्यक क्रमिकता र विशुद्धपन; हिज्जे । ३. जीवनवृत्ति; भत्ता । ४. निवृत्तिभरण; पेन्सन ।
वर्तमान— वि॰ [सं॰] १. अहिले भइरहेको वा चलिरहेको; समसामयिक । २. विद्यमान; उपस्थित; मौजुद । ना॰ ३. व्याकरणमा कुनै काम अहिले भइरहेको जनाउने काल । ~ काल— ना॰ व्याकरणमा वर्तमान समयलाई सूचित गर्ने अवस्था वा सोअनुसार चल्ने क्रियारूप । (जस्तो— जान्छु, जान्छौँ, जान्छस्, जान्छौ, जान्छन् इ॰) ।
वर्तिका— ना॰ [सं॰] १. बत्ती; सुत्लो । २. पेन्सिलको ढाँचाको लेख्ने साधन । ३. बट्टाई ।
वर्तित— वि॰ [सं॰] १. घुमाइएको; रिँगाइएको । २. बिताइएको ।
वर्ती— वि॰ [सं॰] रहेको; स्थित (अरू शब्दका पछाडि गाँसिएर प्रयोग हुने, जस्तै— दूरवर्ती, समीपवर्ती इ॰) ।
वर्तुल— वि॰ [सं॰] १. चक्रका आकारको; वृत्ताकार; बाटुलो; गोल । ना॰ २. गोलाकृति; वृत्त; परिधि; घेरो । > वर्तुलाकार— वि॰ वृत्ताकार; बाटुलो । वर्तुलाकृति— वि॰ वर्तुलाकार ।
वर्त्स— ना॰ माथ्लो दाँतका फेददेखि पछिल्तिर कठोर तालुसम्मको गरागरा परेको भाग ।
वत्र्स्य— वि॰ [सं॰] वर्त्सस्थानबाट उच्चरित हुने (ध्वनि॰ ।
वर्दी— ना॰ [अ॰] हे॰ वरदी; बर्दी ।
वर्द्ध— ना॰ [सं॰] बढ्ने काम; वृद्धि; बढाइ । > वर्द्धक— वि॰ १. वृद्धि गर्ने; बढाउने । वर्द्धन— ना॰ १. बढ्ने काम; वृद्धि; बढाइ । २. अभ्युदय; उन्नति । वर्द्धनी— ना॰ १. जलपात्र; कमण्डलु । २. मुर्दा लैजाने खट; शवयान । ३. कुचो । — मान— वि॰ १. बढ्ने खालको; वृद्धिशील । ना॰ २. जैन धर्मका प्रवर्तक तीर्थङ्कर । — मानक— वि॰ १. खुब बढ्ने खालको । ना॰ २. माटाको दियो; कपनी; पाला । वर्द्धयिता— वि॰ वृद्धि गर्ने; बढाउने । वर्द्धित— वि॰ १. वृद्धि भएको; बढेको । २. भरिएको ।
वर्ध— ना॰ [सं॰] वर्द्ध । > वर्धक— वि॰ वर्द्धक । वर्धन— ना॰ वृद्धि; वर्द्धन । वर्धनी— ना॰ वर्द्धनी । — मान— ना॰ वर्द्धमान । — मानक— ना॰ वर्द्धमानक । वर्धयिता— वि॰ वर्द्धयिता । वर्धित— वि॰ वर्द्धित ।
वर्मा— ना॰ [सं॰] क्षत्रियहरूको एक उपाधि वा थर ।
वर्य— वि॰ [सं॰] १. वरण गर्न योग्य; रोज्नुपर्ने; छान्नुजस्तो । २. मनपर्दो । ३. उत्तम; श्रेष्ठ; गतिलो ।
वर्ष— ना॰ [सं॰] १. दुई अयन, छ ऋतु र बाह्र महिना हुने, कालको एक प्रसिद्ध मान; संवत्सर; साल । २. कालगणनामा कुनै विशिष्ट चक्र वा अवधि पूरा हुन लाग्ने समय (जस्तै— चान्द्रवर्ष, सौरवर्ष, आर्थिक वर्ष इ॰) । ३. कुनै मासको निश्चित तिथिदेखि फेरि त्यही मासको आउने तिथिका बीचको समय । ४. कुनै महाबीपको प्रधान भाग वा विभाग (जस्तै— भारतवर्ष, इलावर्ष आदि) । ५. जन्मदेखि वर्तमानसम्मको समय; उमेर; आयु । ६. झरी; वृष्टि । ७. > वर्षण— ना॰ १. बर्सने काम; बर्साइ; वर्षा । २. असिना । ~ प्रवेश— ना॰ १. नयाँ वर्षमा प्रवेश गर्ने काम । २. जन्मोत्सवको दिन; जन्मदिन । ३. नयाँ वर्षमा प्रवेश गर्दा रहेका ग्रहहरूको स्थिति लेखिएको पत्र । — फल— ना॰ जन्मलग्न वा वर्षकुण्डलीका आधारमा हुने वर्षभरिको शुभाशुभ फल । — बन्दी— ना॰ हे॰ बर्षौँदी । ~ वृद्धि— ना॰ नयाँ वर्षमा प्रवेश गर्ने काम; उमेरको बढती; जन्मदिन ।
वर्षा— ना॰ [सं॰] १. पानी पर्ने काम; पानीको बर्साइ; वृष्टि; झरी । २. छ ऋतुमध्ये साउन र भदौ हुने एक ऋतु; बर्साद । ३. पानीपराइका छाँटले कुनै वस्तु धेरै परिमाणमा ओइरने काम । ~ काल— ना॰ पानी बर्सने समय; वर्षा ऋतु; बर्साद । > वर्षाङ्ग— ना॰ महिना; मास । वर्षानुवर्षी— वि॰ प्रतिवर्ष हुने; सालैपिच्छे हुने । ~ मापक— ना॰ कुनै निश्चित अवधिभित्र कति वर्षा भयो भन्ने तथ्य निकाल्ने यन्त्र । वर्षाम्बु— ना॰ परेको पानी; वर्षाको पानी; झरीको पानी । वर्षाशन— ना॰ बाह्र महिनाको सिधा वा मानाचामल; बर्खासन । वर्षित— वि॰ १. वृष्टि भएको; बर्सेको । ना॰ २. वृष्टि; वर्षा ।
वर्षी— वि॰ [सं॰] वर्षको; सालको; वर्षीय । — को— वि॰ एक वर्ष उमेर पुगेको; वर्ष दिनको; बर्खीको । (उदा॰— छोरी पाँच लागी, छोरो वर्षीको भयो॰ । स्त्री॰ वर्षीकी ।
वर्षीय— वि॰ [सं॰] वर्षको; सालको ।
वर्षे१— वि॰ [वर्ष+ए] हे॰ बर्से१ ।
वर्षे२— वि॰ [वर्षा+ए] हे॰ बर्से२ ।
वलक— ना॰ [ने॰] मोहीले तल्सिब वा जग्गाधनीलाई रीत– नियमअनुसार बुझाउने कोसेलीपात अथवा दस्तुर; ओलक । —
पात— ना॰ वलक आदि दस्तुर; कोसेलीपात रू
वलभी— ना॰ [सं॰] १. छानो, माच आदिको बलो । २. घरको माथिल्लो तलाको कोठा ।
वलय— ना॰ [सं॰] १. कङ्कण; बालो; चुरो । २. मण्डल; घेरा । श्र वलयित— वि॰ १. घेरिएको; वेष्टित । २. चक्कर खाएको; घुमेको ।
वली— ना॰ [रू ओली] ओली; किसिम; प्रकार; थरी (जस्तै— अनेकवली, नानावली॰रू वली अहद— ना॰ [फा॰] युवराजाधिराज पदवी पाएको, राजाको जेठो छोरो; वलेट ।
वलेट— ना॰ [फा॰ वलीअहदे राजतन्त्रात्मक मुलुकमा राजाको उत्तराधिकारी; युवराजाधिराज ।
वल्क— ना॰ [सं॰] १. रूखको बोक्रो; बल्कल । २. माछाको कत्लो । — द्रुम— ना॰ भोजपत्रको रूख ।
वल्कल— ना॰ [सं॰] १. रूखको बोक्रो । २. रूखको बोक्राबारा बनेको पोसाक । > वल्कली— वि॰ वल्कल भएको; वल्कल धारण गर्ने ।
वल्तिर— क्रि॰ वि॰ [वर+तिर] यतापट्टि; वरतिर । विप॰ पल्तिर ।
वल्मीक— ना॰ [सं॰] धमिराको गोलो; दिउल ।
वल्लभ— वि॰ [सं॰] १. मनपर्ने; प्यारो; प्रिय । २. पति; स्वामी । ३. मालिक । > वल्लभाचार्य— ना॰ इस्वीको पन्ध्राँै शताब्दीमा भएका, वैष्णव सम्प्रदायका प्रवर्तक एक प्रसिद्ध आचार्य ।
वल्लरी— ना॰ [सं॰] १. लहरो; लता । २. मञ्जरी ।
वल्लव— ना॰ [सं॰] १. गोठालो; गोप । २. पकाउने मानिस; भान्से ।
वल्लि— ना॰ [सं॰] १. लहरो; लता । २. पृथ्वी ।
वल्ली— ना॰ [सं॰] लहरो; लता ।
वल्लो— वि॰ [वर+ल्लो] कुनै दुई वस्तुमध्ये वरतिरको; नजिकको; वरको ।
वव— ना॰ [सं॰] पञ्चाङ्गमा पर्ने एघार करणमध्ये एक ।
वश— ना॰ [सं॰] १. अधीन; ऐँच; काबु । २. स्वामित्वपूर्ण अधिकार; कब्जा । ३. अरूलाई प्रभावमा पार्ने शक्ति; हैकम । ४.अरू शब्दका पछाडि जोरिएर कारणले, गर्दा आदि अर्थ जनाउने शब्द । (जस्तै— कार्यवश, विधिवश, संयोगवश इ॰) । — कर— वि॰ वशमा राख्ने; ऐँचमा ल्याउने । — वर्ती— वि॰ कसैको वशमा रहेको वा परेको; अधीनस्थ । > वशात्— क्रि॰ वि॰ वशबारा वा वशले गर्दा (जोडिएर प्रयुक्त, जस्तै— दैववशात्, भाग्यवशात् इ॰) ।
वशिष्ठ— ना॰ [सं॰] १. सप्तर्षिहरूमा प्रमुख मानिएका, मन्त्रद्रष्टा वैदिक ऋषि । २. पुराणअनुसार ब्रह्माजीका मानसपुत्र । ३. भरबाजका समसामयिक र दिवोदासका पुत्र । सुदासका पुरोहित । ४. मित्रावरुण नामका देवता र उर्वशी नामकी अप्सराका पुत्र । ५. व्याघ्रपदका बाबु, उपमन्यु ऋषिका बाजे र सिन्धुप्रदका बूढाबाजे । ६. सूर्यवंशी राजाहरूका कुलपुरोहित तथा रामचन्द्र र हरिश्चन्द्रका गुरु । ७. ब्राह्मणोचित प्रतिष्ठा तथा आदर्शका प्रतिनिधि मुनि । ८. गोत्रप्रवर्तक एक ऋषि । (विश्वामित्रले वसिष्ठ ऋषिसँग समता राख्न प्रशस्त प्रयत्न गरेकाले त्यससम्बन्धी थुप्रै उपाख्यान प्रचलित छन्) । ~ गोत्र— ना॰ वसिष्ठ ऋषिको नाममा चलेको उनको कुल वा वंशको परिचयात्मक नाम; नेपालमा भट्टराई, दवाडी, थानसिबे भँडारी, सिजापती, चालिसे, सोती, मुडभरी, सुयल मगर, सुयल थापा र सुयल घर्तीहरूको गोत्र ।
वशीकरण— ना॰ [सं॰] कसैलाई टुनामुना आदि गरी वशमा पार्ने काम; सम्मोहन; टुनामोहनी ।
वशीकृत— वि॰ [सं॰] वशमा पारिएको; वशीभूत; सम्मोहित ।
वशीभूत— वि॰ [सं॰] वशमा परेको; अधीनमा भएको ।
वश्य— वि॰ [सं॰] १. वशमा राख्नुपर्ने वा राख्न सकिने; वशमा राखिएको; अधीन तुल्याइएको । ना॰ दास; कमारो ।
वषट्— ना॰ [सं॰] कुनै देवतालाई यज्ञमा आहुति दिँदा उच्चारण गरिने शब्द (इन्द्राय वषट्, पूषणे वषट् आदि॰ ।
वसती— ना॰ [सं॰] १. रहने वा टिक्ने काम । २. वासस्थान; आवास; घर । ३. डेरा । ४. आधार; आश्रय । ५. शिविर । ६. बस्ती ।
वसन— ना॰ [सं॰] १. कपडा; वस्त्र; परिधान । २. ढाक्ने वस्तु वा उपकरण । ३. लुगा ।
वसन्त— ना॰ [सं॰] १. छ ऋतुमध्ये एक र पहिलो ऋतु (चैत र वैशाख महिना॰; ऋतुराज । ~ काल— ना॰ वसन्तको याम; वसन्तऋतु । — तिलका— ना॰ चौध अक्षरको पाउ, प्रत्येक चरणमा क्रमशः तगण, भगण, दुई जगण र आखिरमा दुई गुरु हुने अनि छ र आठ अक्षरमा यति भएको एक छन्द । ~
पञ्चमी— ना॰ माघ शुक्ल पञ्चमी; श्रीपञ्चमी । ~ पुष्प— ना॰ वसन्त ऋतुमा फुल्ने फूलविशेष । ~ श्रवण— ना॰ वसन्तपञ्चमीका दिन काठमाडौँको हनुमानढोकामा विशेष समारोहका साथ कवि जयदेवबारा लिखित 'गीतगोविन्द' काव्यको कुनै भाग सुन्ने काम ।
वसन्ती— ना॰ [सं॰] १. पाकेका कागतीको बोक्राजस्तो हल्का वा फिक्का पहेँलो रब । वि॰ २. त्यस रबको ।
वसन्तोत्सव— ना॰ [सं॰] वसन्तपञ्चमीका दिन वा त्यसको भोलिपल्ट मनाइने एक उत्सव वा चाड; मदनोत्सव ।
वसा— ना॰ [सं॰] १. प्राणीको शरीरमा हुने सेतो चिल्लो पदार्थ; बोसो ।
वसियत— ना॰ [अ॰ वसीयते मृत्युउप्रान्त आफ्नो श्रीसम्पत्ति यस प्रकारले उपयोग गर्नू भनी दिइने स्वैच्छिक निर्देशन वा स्वीकृति; शेषपछिका लागि व्यवस्था वा आदेश गरिएको बकस । — नामा— ना॰ आफ्नो मृत्युउप्रान्त आफ्ना अधिकारमा रहेको चल–अचल सम्पत्ति यस प्रकारले उपयोग गरियोस् भनी मृत्युभन्दा पहिला नै लेखिदिने कागतपत्र; वसियतका सर्त लेखिएको शेषपछिको बकसपत्र वा बन्डाचुन्डाको लिखत ।
वसिष्ठ— ना॰ [सं॰] हे॰ वशिष्ठ ।
वसु— ना॰ [सं॰] १. आप वा अह, धु्रव, सोम, धर वा धव, अनिल, अनल, प्रत्यूष र प्रभास— यी आठ वैदिक देवताको समूह । २. उक्तअनुसार आठलाई जनाउने सङ्ख्या । ३. मणि; रत्न । ४. वस्तु; द्रव्य । ५. सुन । ६. पानी । — देव— ना॰ कृष्णका बाबु र शूरसेनका छोराको नाम ।
वसुधा— ना॰ [सं॰] वसुन्धरा; पृथ्वी; धरती । > वसुधाधिप— ना॰ राजा ।
वसुन्धरा— ना॰ [सं॰] १. धरती; पृथ्वी (रत्नगर्भा वसुन्धरा) । १. एक देवीको नाम ।
वसुल— ना॰ [अ॰ वुसुले हे॰ असुल । > वसुली— ना॰ असुली ।
वस्ताज/वस्ताद— ना॰ [फा॰ उस्तादे १. गानबजानमा दक्ष व्यक्ति; सङ्गीतज्ञ । वि॰ २. निपुण; सिपालु; पोख्त । > वस्ताजी/वस्तादी— ना॰ १. वस्ताजको कला वा काम । २. निपुणता; कुशलता । वि॰ ३. वस्ताजका ढाँचाको; वस्ताजजस्तो ।
वस्ति— ना॰ [सं॰] १. नाइटादेखि उँधो रहेको पेटको भाग; तल्लो पेट । २. मूत्राशय । ३. रहने वा बस्ने काम; बसोबास; बस्ती । ~ कर्म— ना॰ पेटको मल सफा पार्न गुदबारबाट पिचकारी लगाउने काम; डुस । — कोश— ना॰ मूत्राशय ।
वस्तु— ना॰ [सं॰] १. कुनै पनि भौतिक अस्तित्व भएको पदार्थ; विद्यमान चीज । २. धनसम्पत्ति; द्रव्य । ३. कुनै नाटक वा काव्यको कथानक वा मूलभूत अंश । ४. कुनै चित्र आदिको रेखाचित्र वा मूल आधार । ५. कुनै मुख्य कुरो वा सारतत्त्व । ६. उत्खनन वा अन्वेषण गर्दा पाइएका पुरातात्त्विक वस्तुको छोटकरी नाम । — भाउ— ना॰ गाईभैँसी आदि घरपाला पशु; पशुधन; चौपाया ।
वस्तुगत— वि॰ [सं॰] वस्तुलाई प्रमुखता दिइएको; वस्तुपक्षमा गएको । ~ अधिकार— ना॰ कुनै पनि व्यक्तिलाई वस्तुको आधारमा वा वस्तुका साथै प्राप्त हुने अधिकार । ~ प्रश्न— ना॰ कुनै कुरा वा वस्तुको यथार्थ ज्ञानका आधारमा ठीक उत्तर दिइने छोटकरी प्रश्न । वस्तु जगत्— ना॰ [सं॰] ज्ञानेन्द्रियबाट अनुभव गर्न सकिने तथा पदार्थले बनेको जगत् वा त्यसको आकारयुक्त रूप । वस्तु ज्ञान— ना॰ [सं॰] १. वस्तुको यथार्थ ज्ञान वा परिचय । २. तत्त्वयुक्त कुराको बोध; तत्त्वज्ञान ।
वस्तुतः— क्रि॰ वि॰ [सं॰] वास्तवमा; साँच्चै भनूँ भने; यथार्थतः । वस्तु निर्देश— ना॰ [सं॰] १. नाटकको प्रारम्भमा कथाको सङ्केत गरी प्रस्तुत गरिने मङ्गलाचरण । २. कुनै कुरा ठीकसँग देखाउने काम । ३. सूचीपत्र; फेहरिस्त । वस्तु निष्ठ— वि॰ [सं॰] बाह्य तत्त्व वा भौतिक पदार्थसँग सम्बन्ध राख्ने; वाह्य तत्त्वका भौतिक पदार्थमा अडेको र स्वयं कर्ता वा कृतिको आत्मा वा चेतनासँग कुनै सम्बन्ध नभएको; आत्मनिष्ठको विपर्यय । — ता— ना॰ वस्तुनिष्ठ हुनाको भाव, विशेषता वा अवस्था ।
वस्तुपरक— वि॰ [सं॰] भाव वा विचारलाई उति महत्त्व नदिई बाहिरी वस्तुजगत्लाई बढी प्रश्रय दिएर लेखिने वा बनाइने (काव्य, शैली आदि) । — ता— वस्तुपरक हुनाको भाव, गुण वा अवस्था । वस्तु प्रेषणादेश— ना॰ [सं॰] विदेशबाट माल पठाउनका निम्ति दिइएको लिखित आदेश ।
वस्तुभाव— ना॰ [सं॰] वास्तविकता; यथार्थता ।
वस्तुभेद— ना॰ [सं॰] १. मीमांसाशास्त्रका अनुसार उही अवस्थामा एकै शब्दको दुई भिन्न अर्थ गर्ने काम । २. वस्तुमा रहने वास्तविक अन्तर ।
वस्तुवाद— ना॰ [सं॰] सांसारिक कुराकै सर्वोपरि प्रमुखता मान्ने वा दृश्य जगत् जस्तो छ त्यसको सत्ता पनि त्यस्तै मान्ने एक दार्शनिक सिद्धान्त । > वस्तुवादी— वि॰ वस्तुवादको सिद्धान्त मान्ने; वस्तुवादको अनुयायी । वस्तु विनिमय— ना॰ [सं॰] कुनै वस्तुसित अर्को वस्तु साट्ने काम; वस्तुहरूको साटफेर वा लेनदेन ।
वस्तुस्थिति— ना॰ [सं॰] कुनै घटना, विषय वा कुराको यथार्थ स्थिति; वास्तविक अवस्था ।
वस्तूत्प्रेक्षा— ना॰ [सं॰] काव्यमा उपमेय वस्तुमा उपमान वस्तुको कार्य वा गुणको कल्पना गर्दा पर्ने उत्प्रेक्षा अलङ्कारको एक भेद ।
वस्तूपमा— ना॰ [सं॰] उपमा अलङ्कारको एक भेद; धर्मलुप्तोपमा ।
वस्त्र— ना॰ [सं॰] १. पहिरने वस्तु; पहिरन; पोसाक । २. सिइएको वा नसिइएको कपडा; लुगा । ३. देवदेवीले पहिरिने वा देवदेवीलाई चढाइने कपडा वा पोसाक । ~ गृह— ना॰ पाल । — पूत— वि॰ कपडाले छानेको; कपडछान गरेको । ~ पाटी— ना॰ कागतका विभिन्न आकृतिका चित्रहरू काटेका टुक्रा टाँसेर बनाइएको, खस्रो कपडाले मोरिएको पाटी वा दृश्य साधनमध्येको शैक्षिक सामग्री । > वस्त्रागार— ना॰ १. कपडाहरू थन्क्याउने कोठा; पोसाकखाना । २. कपडाको पसल वा दोकान ।
वह— ना॰ [सं॰] १. वहन गर्ने वा लैजाने काम । २. सवारी यान; वाहन । ३. पवन; वायु; हावा । ४. नदी; नाला ।
वहन— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तु तानेर वा बोकेर एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा लैजाने काम; भारी बोक्ने काम । २. अभिभारा लिने वा आश्रय दिने काम । ३. प्रवाहित हुने काम; बगाइ । ४. सवारी; यान; गाडी । ५. डुङ्गा; नौका; नाउ । > वहनक— ना॰ भारी बोक्ने मानिस वा यान । वहनीय— वि॰ वहन गर्न वा बोक्न योग्य; अङ्भर लिनुपर्ने ।
वहाँ— क्रि॰ वि॰ [रू उहाँ] १. त्यस ठाउँमा; त्यहाँ । सर्व॰ उहाँ ।
वहिः— क्रि॰ वि॰ [सं॰] हे॰ बहिः । — शुल्क— ना॰ आयात गरिएका वस्तुमा लागेको कर ।
वहित्र— ना॰ [सं॰] १. जहाज; पोत । २. एक किसिमको रथ ।
वहीँ— क्रि॰ वि॰ [वहाँ+नै] १. त्यहाँ नै; त्यहीँ । सर्व॰ २. उहाँ नै ।
वह्नि— ना॰ [सं॰] १. आगो; अग्नि । २. पाचनशक्ति ।
वाः— वि॰ बो॰ [रू वाहे उदेक, आश्चर्य, फुर्ती, घमन्ड, स्याबासी, प्रशंसा आदि बुझाउँदा प्रयोग हुने शब्द । (उदा॰— वाः अरूलाई हेप्न कहाँ पाइन्छ ; वाः तिमीले खूब गरेछौ॰ ।
वा— [सं॰] १. विकल्पबोधक शब्द; अथवा; या (उदा॰— बजारमा गएपछि दूध वा दही जे खोजेपनि पाइन्छ) । २. कि (उदा॰— तिमी घर जान्छौ वा यहीँ बस्छौ <॰ ।
वाइँ— ना॰ [अ॰ मू॰] १. भैँसी वा पाडो कराएको शब्द; आइँ । रुवाइ फुट्ता निस्कने आवाज । — वाइँ— ना॰ १. बारबार वाइँ गर्ने चाल । क्रि॰ वि॰ २. लगातार वाइँ शब्दका साथमा ।
वाइपर— ना॰ [अङ्] विशेषतः चालकले सवारी हाँक्न सुविधा हुने गरी गाडीको अगाडिपट्टि रहेको ऐनाको धूलो वा पानी पुछ्ने, यन्त्रचालित सुइरोजस्तो बुरुसे साधन ।
वाइबा— वि॰ [भो॰ ब॰] स्पष्ट उच्चारण गर्न नसक्ने वा बोली राम्ररी नफुटेको; वायवाय गर्ने; लठ्यौरो; लठेब्रो । २. तामाब जातिको एक थर ।
वाक्— ना॰ [सं॰] १. लबज; शब्द । २. वचन; बोली । ३. भाषा; वाणी । ४. सरस्वती ।
वाक्–नु— अ॰ क्रि॰ [वाक्क+नु] बान्ता गर्न आँटेर वाक्कवाक्क हुनु; छाद्न खोज्नु ।
वाकवाक— क्रि॰ वि॰ [वाक्(बि॰)] १. फोहोर, घिन, दिगमिग, रोग आदिले बान्ता हुन खोज्ने गरी; वाकवाकी । ना॰ २. बान्ता हुन खोज्ने स्थिति; वमन हुने चेष्टा । > वाकवाकती— क्रि॰ वि॰ १. अझ बेसी वाकवाक हुन खोजेझैँ गरी । ना॰ २. बान्ता हुन खोज्ने ढाँचा वा चेष्टा; वाकवाक । वाकवाकी— क्रि॰ वि॰ वाकवाकती ।
वाकाइ— ना॰ [वाक्+आइ] वाक्ने क्रिया वा प्रक्रिया ।
वाकिफ— वि॰ [अ॰] कुनै कामकुरामा निपुण; जानिफकार; ज्ञाता ।
वाकिनु— अ॰ क्रि॰ [वाक्+इ+नु] वाक्ने काम होइनु ।
वाक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ वाक्+क] १. वमन गर्न खोज्ने किसिमले । ना॰ २. वमन; उल्टी । ३. कुनै व्यक्ति, वस्तु वा कामबाट मन विरक्तिने स्थिति; बेमन; सिकसिको; घृणा । —
ब्याक्क— ना॰ १. एकनासको वमन । वि॰ २. वाक्क भएको ।
वाक्कलह— ना॰ [सं॰] मुख–मुखको झगडा; मुखामुख; बाझाबाझ; भनावैरी ।
वाक्केली— ना॰ [सं॰] ख्यालठट्टा; हँसी–दिल्लगी ।
वाक्छल— ना॰ [सं॰] अर्कालाई धोका दिन भ्रामक शब्दको प्रयोग गर्ने काम; दोहोरो अर्थ लाग्ने शब्द वा वाक्यको प्रयोग गरी आफ्नो मतलब सिद्ध गर्ने छट्याइँ ।
वाक्पटु— वि॰ [सं॰] कुरा गर्न औधी सिपालु ।
वाक्पति— ना॰ [सं॰] १. कुराकानी गर्न वा भाषण दिन सिपालु व्यक्ति । २. वृहस्पति ।
वाक्पद्धति— ना॰ [सं॰] विशिष्ट तथा लाक्षणिक अर्थमा प्रयुक्त हुने सूत्ररूपका पदावली वा वाक्यांश; वाग्धारा; टुक्का (जस्तै— मुख लाग्नु, बाटो तताउनु, आँखा जुधाउनु, नाक काट्नु इ॰) ।
वाक्य— ना॰ [सं॰] १. संरचनाका दृष्टिले ध्वनि, रूप, पद, पदावली र वाक्यांशयुक्त तथा प्रकार्यका दृष्टिले शब्द नै मुख्य भएको; पूर्ण अर्थ वा भाव प्रकट गर्ने, भाषाको आधारभूत एकाइ; कुरा प्रस्ट पार्ने सार्थक शब्दहरूको समूह । २. आदेश; आज्ञा । ~
निर्माण— ना॰ क्रिया केन्द्रविन्दुका रूपमा रहने र सबै शब्दको परस्पर अर्थसम्बन्ध हुने भाषिक श्रेणीक्रम भएको भाषिका संरचनाको निर्माण; वाक्यको बनोट । ~ पद्धति— ना॰ वाक्यको संरचना गर्ने नियम वा तरिका । ~ रचना— ना॰ वाक्यनिर्माण । ~ विन्यास— ना॰ शब्दहरू यथास्थानमा रहने गरी वाक्य बनाउने काम; वाक्यरचना । ~ विस्तार— ना॰ हरेक वाक्यका उद्देश्य तथा विधेयमा अन्य उपयुक्त शब्दहरू थप्दै–बढाउँदै वाक्य लम्ब्याउने काम; वाक्यको फैलावट । ~ सङ्कोच— ना॰ अर्थमा कुनै परिवर्तन नगरीकनै वाक्यलाई छोट्ट्याउने काम । (उदा॰— उनी जति सक्छन् त्यति काम गर्छन् > उनी सकेजति काम गर्छन्) । ~ सिद्धि— ना॰ वाक्सिद्धि ।
वाक्यात्मक— वि॰ [सं॰] वाक्यको रूप लिएको; वाक्यले युक्त; वाक्यको रूप बनेको ।
वाक्यांश— ना॰ [सं॰] कुरा राम्ररी नटुङ्गिएको वा एक प्रकारको भाव मात्र प्रकट हुने पदहरूको समूह; पूरा वाक्यको एक अंश वा सानो वाक्य; टुक्रे वाक्य; खण्डवाक्य ।
वाक्युद्ध— ना॰ [सं॰] १. मुख–मुखको लडन्त वा झगडा; वाक्कलह; चर्काचर्की; बाझाबाझ; भनावैरी । २. वादविवाद; चर्को तर्क ।
वाक्सिद्धि— ना॰ [सं॰] अज्ञात वा अदृश्य कुरा पनि भन्न सक्ने र जे बोल्यो त्यही कुरा पुग्ने शक्ति; भनेको कुरा पुग्ने सिद्धि वा सामर्थ्य ।
वाक्स्वतन्त्रता— ना॰ [सं॰] प्रचलित ऐन–कानुन र संविधानअन्तर्गत रही कुनै कुरा बोल्ने वा विचार प्रकट गर्न पाउने अधिकार; भाषणस्वतन्त्रता ।
वाक्स्वातन्यभय— ना॰ [सं॰] वाक्स्वतन्त्रता ।
वागा— ना॰ [सं॰] बागडोर; लगाम ।
वागीश— ना॰ [सं॰] १. कवि । २. ब्रह्मा । ३. बृहस्पति । वि॰ ४. राम्रोमीठो बोल्ने ।
वागीश्वर— ना॰ [सं॰] १. कवि । २. बृहस्पति । ३. मञ्जुघोष । श्र वागीश्वरी— ना॰ वाणीकी देवी; सरस्वती ।
वाग्जाल— ना॰ [सं॰] १. कसैलाई अलमल्याउने वा छलछाममा पार्ने घुमाउरो भनाइ । २. भाव साधारण भएको र बेसरी शब्द थोपरिएको लम्बेचौडे कुरा ।
वाग्दण्ड— ना॰ [सं॰] १. कसैलाई वचनले सताउने काम; हप्कीदप्की; खप्की; भर्त्सना । २. वचन वा बोलीको नियन्त्रण; मुख सँभालेर बोल्ने काम ।
वाग्दत्ता— वि॰ [सं॰] कामकुरो छिनिएकी वा कसैसँग बिहे गर्न पक्का भइसकेकी केटी; वाग्दान गरिसकिएकी कन्या ।
वाग्दान— ना॰ [सं॰] १. विवाहका निम्ति कसैलाई छोरी दिएँ भनी विधिपूर्वक बोल्ने काम; केटीको काम–कुरो छिन्ने काम । २. वरणीमा दुलहालाई फल, द्रव्य आदिको भेटीसहित कन्या दिएको कुरा बोल्ने चलन वा विधि । ३. कसैलाई कुनै वस्तु नफर्किने गरी दिने वचन ।
वाग्देवी— ना॰ [सं॰] वाणीकी अधिष्ठात्री देवी; सरस्वती ।
वाग्दोष— ना॰ [सं॰] १. बोल्दा हुने त्रुटि वा बिराम; बोलीको दोष । २. वाक्यमा हुने व्याकरणसम्बन्धी भूल वा अशुद्धि । ३. तिरस्कार; निन्दा ।
वाग्मती— ना॰ [सं॰ वाग्वती] काठमाडौँ उपत्यकाको पूर्वोत्तरमा पर्ने वाग्बारबाट निस्केर बग्ने एक प्रसिद्ध नदी ।
वाग्मिता/वाग्मित्व— ना॰ [सं॰] १. विबत्ता; पाण्डित्य । १. बोल्ने वा भाषण दिने कौशल; प्रवचनपटुता ।
वाग्मी— वि॰ [सं॰] १. बोल्नमा वा भाषण दिनमा कुशल; प्रवचनपटु । २. विबान्; पण्डित । ३. बृहस्पति ।
वाग्वज्र— ना॰ [सं॰] १. दुख्ने गरी लाग्ने बोली; कटुवाणी । २. सराप्ने काम; श्राप; सराप ।
वाग्वाण— ना॰ [सं॰] बिझ्ने गरी भनिने बोली; वचनको प्रहार ।
वाग्विदग्ध— वि॰ [सं॰] १. बोल्न वा कुरा गर्न सिपालु; वाक्पटु । २. विबान्; पण्डित । — ता— ना॰ वाग्विदग्ध हुने स्थिति वा भाव; वाक्चातुर्य; पन्डित्याइँ ।
वाग्विलास— ना॰ [सं॰] मन बहलाउका निम्ति गरिने ठट्टा–मस्करी; हँसीठट्टा ।
वाग्वीर— वि॰ [सं॰] १. बोल्न सिपालु; वाक्पटु । २. भित्री आँट नभए पनि बाहिर कुराले हिम्मत देखाउने; फाइँफुट्टे ।
वाग्वैदग्ध्य— ना॰ [सं॰] तर्कपूर्ण कुराकानी गर्ने वा भाषण दिने सीप; वाक्चातुर्य; वाग्विदग्धता ।
वाब— ना॰ १. गुल्टिने, पल्टिने वा जिल्लिने काम; विफलता; असफलता । २. मर्ने काम; जिभ्रोटोकाइ । ~ खानु— टु॰ फेल हुनु; बिग्रनु । (उदा॰— त्यसले यसपल्ट पनि जाँचमा वाब खायो ।)
वाङ्ग्रा— ना॰ धान, कोदो आदिको हरियो बोट वा डाँठ; नलुवा; नल ।
वाङ्मधुर— वि॰ [सं॰] १. भन्दा कसैलाई नबिझ्ने (बोली) । २. मीठो बोलीवचन गर्ने; मधुरभाषी; मिष्ट भाषी ।
वाङ्मय— ना॰ [सं॰] १. गद्य वा पद्यमा लेखिएका शास्त्र तथा काव्य दुवै प्रकारका समस्त भाषाबद्ध रचनाहरूको समूह; ग्रन्थ । वि॰ २. शब्दहरूले युक्त वा वाणी र वचनसित सम्बन्धित । ३. वाक्यसम्बन्धी; वाक्यात्मक । > वाङ्मयी— ना॰ सरस्वती देवी ।
वाङ्लय— ना॰ [सं॰] वाक्यको लय; प्रस्तार ।
वाचक— वि॰ [सं॰] १. कुनै व्यक्ति वा वस्तुलाई निर्देश गर्ने वा जनाउने; वाची (जस्तै— व्यक्तिवाचक, नामवाचक, सङ्ख्यावाचक आदि) । २. मौखिक । ना॰ ३. सप्ताह, पुराण आदि भन्ने मुख्य पण्डित । ४. बाच्ने वा भन्ने व्यक्ति; पाठक । ५. पाठ गर्ने वा बाच्ने शैली; वाचनशक्ति । — धर्म लुप्तोपमा— ना॰ वाचक पद र साधारण धर्म लुप्त हुने उपमा अलङ्कारको एक भेद । ~ लुप्तोपमा— ना॰ वाचक पद लुप्त हुने उपमा अलङ्कारको एक भेद । > वाचकी— वि॰ १. वाचन गर्ने । २. पुराणका मुख्य पण्डित । वाचकोपमानलुप्तोपमा— ना॰ वाचक र उपमान लुप्त हुने उपमा अलङ्कारको एक भेद ।
वाचन— ना॰ [सं॰] १. बाच्ने, पाठ गर्ने वा पढेर सुनाउने काम; कथन । २. विधायिका सभा, बैठक आदिमा कुनै विधेयक, प्रस्ताव आदि उपस्थित गर्दा हुने आवृत्ति वा पाठ । ~ कक्ष— ना॰ वाचन गर्ने ठाउँ वा कोठो; वाचनालय । > वाचनालय— ना॰ जनसाधारणले पत्रपत्रिका आदि पढ्ने वा हेर्ने ठाउँ ।
वाचनिक— वि॰ [सं॰] १. वचनसित सम्बन्ध भएको; वचनको । २. शब्दमा अभिव्यक्त; मौखिक ।
वाचयिता— वि॰ [सं॰] पाठ गर्ने; बाच्ने; वाचक ।
वाचस्पति— ना॰ [सं॰] १. वाणीका स्वामी । २. राम्ररी बोल्न सक्ने व्यक्ति; सुवक्ता । ३. देवताका गुरु बृहस्पति । ४. ब्रह्मा ।
वाचा— ना॰ [सं॰] १. प्रायः सबैले सुन्ने गरी गरिने प्रतिज्ञा; कबुल; किरिया । २. वचन; बोली; वाणी । ३. धार्मिक ग्रन्थहरूको पाठ; सूत्र । ४. शब्द; ध्वनि । ~ पत्र— ना॰ प्रतिज्ञापत्र; कबुलियतनामा । — बद्ध— वि॰ वाचा वा कबुलमा बाँधिएको; वचनबद्ध । ~ बन्धन— ना॰ वाचा वा प्रतिज्ञामा बाँध्ने काम; वचनबद्ध गराउने काम ।
वाचाल— वि॰ [सं॰] १. बोल्नमा सिपालु; चतुरो; वाक्पटु । २. धेरै बोल्ने; बकबके ।
वाचिक— वि॰ [सं॰] १. मुखबाट प्रकट गरिने; मौखिक; बकितम् । २. वाचासम्बन्धी; वचनको । ना॰ ३. वाणीका माध्यमले अभिप्राय प्रकट गरिने एक अभिनय । ४. मौखिक समाचार ।
वाची— वि॰ [सं॰] व्यक्त गर्ने वा बुझाउने; बोधक; वाचक (जस्तै— नामवाची, विशेषणवाची, सङ्ख्यावाची इ॰) ।
वाच्य— ना॰ [सं॰] १. वाक्यमा कर्ता, कर्म र भावको काम बुझाउने वा कुनै एउटासँग सम्बन्ध राख्ने क्रियापद । (जस्तै— कर्तृवाच्य ः म किताब पढ्छु; कर्मवाच्य: (मबारा॰ भात खाइयो; भाववाच्य ः (हामी॰ आइनेछ इ॰) । २. अभिधाबारा व्यक्त हुने अर्थ । ३.
तिरस्कार; निन्दा । वि॰ ४. भन्न वा कहन योग्य । ५. शब्द वा
अभिधाबारा बोध हुने; अभिधेय (अर्थ॰ । > वाच्याघात— ना॰ बोल्दाखेरि उच्चारण अवयवमा लाग्ने ठक्कर । वाच्यार्थ— ना॰ कारक र क्रियाको सीधा सम्बन्ध रहने, शब्दको नियत वा निश्चित अर्थ; अभिधेयार्थ ।
वाजखाम— ना॰ [फा॰ वजा+खामी] १. कुनै कुराका निम्ति धैर्य गरेर बस्ने वा पर्खने काम; खामोस । २. अवकाश; अवधि; म्याद । ३. लख काट्ने काम; अन्दाज; अड्कल ।
वाजपेय— ना॰ [सं॰] समाजमा उच्चतम स्थानको प्राप्तिका लागि गरिने सात श्रौत यज्ञमध्ये पाँचौँ यज्ञ ।
वाजबी— वि॰ [अ॰ वाजिबी] १. न्यायसङ्गत; सुहाउँदो; मुनासिब; उचित । २. लायक; योग्य ।
वाजसनेय— ना॰ [सं॰] शुक्लयजुर्वेदको एक शाखा । > वाजसनेयी— वि॰ १. वाजसनेय शाखाको अनुयायी । २. शुक्ल यजुर्वेदका प्रवर्तक तथा प्रणेता याज्ञवल्क्य मुनि ।
वाजिब— वि॰ [अ॰] चित्तबुझ्दो; मुनासिब; वाजबी । > वाजिबी— वि॰ वाजिब ।
वाजी— ना॰ १. बाज चरो । २. घोडा । ३. शुक्लयजुर्वेदी । —
कर— वि॰ १. शक्ति बढाउने; वीर्य वा शक्तिवर्द्धक । २. कामोद्दीपक । — करण— ना॰ औषधीबारा मानिसको शक्ति तथा वीर्य बढाउने काम वा त्यस्तो आयुर्वेदीय प्रयोग ।
वाञ्छक— वि॰ [सं॰] वाञ्छा वा इच्छा गर्ने; इच्छुक ।
वाञ्छन/वाञ्छना— ना॰ [सं॰] इच्छा गर्ने काम; अभिलाषा; वाञ्छा ।
वाञ्छनीय— वि॰ [सं॰] १. अभिलाषालायकको; इच्छा गर्न योग्य । २. चाहिने खालको; आवश्यक; जरुरी । ~ योग्यता— ना॰ कुनै पद वा कामका निम्ति चाहिने योग्यता (शिक्षा, कार्यकुशलता आदि॰ ।
वाञ्छा— ना॰ [सं॰] कुनै आवश्यक कुराका निम्ति गरिने चाहना; इच्छा; अभिलाषा ।
वाञ्छित— वि॰ [सं॰] इच्छा गरिएको; चिताइएको; चाहिने ।
वाट१— ना॰ [सं॰] १. बाटोग्मार्ग । २. बाग; बगैँचा । ३. घेरो ।
वाट२— ना॰ [अङ्] बिजुलीबाट शक्ति पैदा हुने परिमाणको अंश वा एकाइ ।
वाटर— ना॰ [अङ्] पानी; जल । ~ प्रुफ— वि॰ भित्र पानी नछिर्ने वा पानीले असर नपार्ने (घडी आदि) । ~ मार्क— ना॰ उज्यालो तर्फ फर्काएर हेर्दा देखिने नोट, कागत आदिमा लागेको सेतो छाप वा चिह्न ।
वाटिका— ना॰ [सं॰] १. उद्यान; बगैँचा । (जस्तो— अशोकवाटिका; पुष्पवाटिका इ॰) । २. ससानो फलफूलबारी ।
वाड— ना॰ [अङ् वार्डे पाइक र जनसङ्ख्या वा घरधुरीका आधारमा छुट्ट्याइएको गाउँ वा सहरको कुनै निश्चित क्षेत्र; वडा; वार्ड ।
वाण— ना॰ [सं॰] १. हे॰ बाण । २. वास्तु वा मूर्तिमा प्रयोग हुने पाँच अमलबराबरको नाप; पाँच अङ्गुल । ३. मात्राको पाँचगुनाबराबरको नाप । ४. तल, रुद्रानन, इन्द्रिय वा भूतबराबरको नाप ।
वाणिज्य— ना॰ [सं॰] मालसामानको खरिदबिक्री वा लेनदेन; व्यापार; बेपार । ~ दूत— ना॰ आफ्नो देशको व्यापारिक संरक्षण तथा संवर्द्धनका निम्ति अर्को देशमा पठाइएको वा राखिएको कुनै राष्ट्रको दूत । ~ बैङ्क— ना॰ वाणिज्य वा व्यापारसम्बन्धी काम गर्ने–गराउने तथा व्यापारव्यवसायमा सहायता गर्ने गरी स्थापित वा सङ्गठित बैङ्क । > वाणिज्यालय— ना॰ व्यापारको मुख्य स्थान; ठूलो दोकान वा पसल ।
वाणी— ना॰ [सं॰] १. मुखबाट निस्कने सार्थक शब्दसमूह वा वाक्य; बोली; भाषा । २. आदर्श वचन, ध्वनि वा आवाज ।
(जस्तो— अमरवाणी, महावाणी, भविष्यवाणी, आकाशवाणी इ॰) । ३. बोल्ने सामर्थ्य; वाक्शक्ति । ४. विद्याकी देवी; सरस्वती ।
वात— ना॰ [सं॰] १. वायुप्रकोप भई शरीरका सन्धिस्थानहरूमा पीडा हुने एक रोग; बाथ । २. शरीरमा रहने वायु । ३. हावा; वायु । — गुल्म— ना॰ शरीरमा विषाक्त वायुका कारणले उत्पन्न हुने एक रोग; बाथ । ~ ज्वर— ना॰ शरीरमा वायुप्रकोप हुँदा आउने जरो । ~ रोग— ना॰ वातको बिमारी ।
वाता— ना॰हे॰ बाता ।
वातानुकूलन— ना॰ [सं॰] हावा सफा गर्ने वा प्राणवायुको मात्रा बढाउने काम वा त्यस्तो वैज्ञानिक प्रक्रिया ।
वातानुकूलित— वि॰ [सं॰] चिसो र तातोलाई आफ्नो अनुक¨ल वा सहन सकिने र चाहिँदो सुहाउँदो पारिएको ।
वातायन— ना॰ [सं॰] १. घरभित्र हावा र उज्यालो पठाउन राखिएको झ्याल वा छानामा कोपुले आधा ढाक्ने गरी बनाइएको प्वाल । २. झ्याल । ३. बार्दली । ४. छाना; छत; पाली । ५. घोडा ।
वातावरण— ना॰ [सं॰] १. पृथ्वीको चारैतिर फिँजिएको हावा । २. प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपले प्रभाव पार्ने आसपासको अवस्था; परिस्थिति । — जन्य— वि॰ वातावरणको प्रभावले पैदा हुने । ~
विज्ञान— ना॰ जीवित वस्तुहरूको वातावरणसितको सम्बन्धमा अध्ययन गर्ने विज्ञान । > वातावरणीय— वि॰ वातावरणसित सम्बन्धित; वातावरणको (प्रभाव, स्वास्थ्य, अध्ययन आदि॰ ।
वातुल— वि॰ [सं॰] १. हावादार । २. बाथरोग लागेको; वातरोगले ग्रस्त । ३. छँटाएको; बौलाहा; पागल । ना॰ ४. आँधी । >
वातुलालय— ना॰ पागलखाना ।
वात्सल्य— ना॰ [सं॰] बाबुआमाको सन्तानका प्रति हुने स्नेह वा ममता । ~ भाजन— ना॰ छोराछोरीजस्तै प्रिय व्यक्ति; स्नेहपात्र । ~ रस— ना॰ साहित्यमा नवरसपछि पनि दसौँ रसका रूपमा मानिएको, स्थायी भाव वात्सल्य हुने एक रस ।
वात्स्यायान— ना॰ [सं॰] १. 'कामसूत्र'— नामक ग्रन्थका प्रणेता एक प्रसिद्ध ऋषि । २. न्यायसूत्रका भाष्यकार ।
वाद— ना॰ [सं॰] १. तत्त्वदर्शीहरूले निश्चित गरेको कुनै विशिष्ट कुराको मत वा सिद्धान्त (जस्तै— प्रगतिवाद, भौतिकवाद, समाजवाद इ॰) । २. सार कुरो पत्ता लगाउनका निम्ति गरिने तर्क; शास्त्रार्थ; विचार; बहस; विवाद । ३. कथन; वर्णन । ४. अदालतमा उपस्थित गरिएको अभियोग । ५. निरूपण ।
वादक— वि॰ [सं॰] १. वादविवाद गर्ने । २. बाजा बजाउने । ~ मण्डली— ना॰ वादकहरूको समूह वा डफ्फा ।
वादग्रस्त— वि॰ [सं॰] निरूपण वा निश्चय भइनसकेको; विवादास्पद ।
वादन— ना॰ [सं॰] १. बाजा बजाउने काम; बजाइ । २. वाद्ययन्त्र; बाजा । वाद प्रतिवाद— ना॰ [सं॰] कुनै विषयमा परस्परको बहस; वादविवाद; शास्त्रार्थ । वाद विवाद— ना॰ [सं॰] १. कुनै कुरा वा विषयको तत्त्वनिरूपणका निम्ति आफ्ना बुँदाको समर्थन र विपक्षीका बुँदाको खण्डनसाथ गरिने छलफल; तर्कवितर्क; विचारविमर्श; खण्डनमण्डन; वाक्प्रतियोगिता । २. भनाभन; बाझाबाझ । ~ प्रतियोगिता— ना॰ नियमअनुसार पक्षविपक्ष दुई समूहमा विभाजित भई कुनै विषयमा तर्कयुक्त रूपमा बोल्ने र बाजी जित्ने काम ।
वादव्यय— ना॰ [सं॰] देवानी मुद्दामा वादीले फिरादपत्रसाथ अदालतमा दाखिल गर्नुपर्ने सवालअनुसारको दस्तुर; कोर्टफी ।
वादा— ना॰ [अ॰ वअदे १. सरसापटी लिएको नगदी वा जिन्सी फर्काउने अवधि; म्याद । २. कुनै कुरा पूरा गर्ने कबुल; प्रतिज्ञा; करार ।
वादानुवाद— ना॰ [सं॰] १. कुनै विषयको उक्ति र उत्तर; दोषारोपण तथा त्यसको बचाउका निम्ति दिइने उत्तर । २. वादविवाद; शास्त्रार्थ ।
वादित्र— ना॰ [सं॰] बाजा; वाद्य ।
वादी१— ना॰ [सं॰] १. कसैका विरुद्ध अदालतमा मुद्दा दायर गर्ने व्यक्ति; उजुरवाला व्यक्ति । २. फिरादपत्र; नालिस । ३. रागमा मुख्य रूपले प्रयुक्त हुने स्वर । ४. बाजा बजाउने व्यक्ति; वाद्यवादक । वि॰ ५. कुनै वादमा लाग्ने वा सिद्धान्तविशेषको अनुयायी (जस्तै— अध्यात्मवादी, भौतिकवादी, समाजवादी इ॰) । ६. कुनै कुरा बोल्ने; भन्ने । ७. कलह वा झगडा गर्ने । ८. न्याय माग्न जाने । स्त्री॰ वादिनी ।
वादी२— वि॰ [सं॰] सर्दी गर्ने; वायुकारक ।
वाद्य— ना॰ [सं॰] १. रेटेर, फुकेर वा ठोकेर बजाइने सङ्गीतको सरस तथा मनोरञ्जक स्वर, ताल आदि निकालिने सामग्री; बाजा । २. कथन; भाषण । ~ गोष्ठी— ना॰ सङ्गीतका सुरिला स्वर निकाल्ने र मधुर ताल दिने नानाथरी बाजा वा ती बाजाहरूको वादनसम्बन्धी कार्यक्रमको भेला । ~ वादन— ना॰ बाजा बजाउने काम; बाजाबजाइ । ~ सङ्गीत— ना॰ बाजाहरूबाट उत्पन्न हुने स्वरयुक्त सङ्गीत ।
वाधक— वि॰हे॰ बाधक ।
वाधा— ना॰हे॰ बाधा । > वाधित— वि॰ बाधित ।
वान्— प॰ स॰ [सं॰] भएको, हुने आदि अर्थ जनाउने आबद्ध रूप
(जस्तो— गुणवान्, मूल्यवान्, रूपवान् इ॰) ।
वान१— ना॰ [सं॰] १. वनसम्बन्धी वनको । २. सुकाइएको । ३. बगेको । ना॰ ४. सुकाइएको वा सुकेको फल ।
वान२— प्रत्य॰ [फा॰ बाने शब्दका पछाडि गाँसिएर जोगाउने, देखाउने, चलाउने, हाँक्ने आदि अर्थ जनाउने रूप(जस्तै— गाडावान, दरवान, मेहरवान इ॰) ।
वानप्रस्थ— ना॰ [सं॰] १. वैदिक आर्यहरूले निर्धारण गरेका आश्रममध्ये तेस्रो आश्रम । २. त्यस आश्रममा प्रवेश गरेको व्यक्ति । > वानप्रस्थी— वि॰ वानप्रस्थमा रहेको; वानप्रस्थसम्बन्धी ।
वानप्रस्थ्य— ना॰ वानप्रस्थमा रहेको स्थिति वा अवस्था ।
वानर— ना॰ [सं॰] मानवजस्तै देखिने, रूखमा विचरण गर्ने प्रसिद्ध स्तनपायी प्राणी; बाँदर; कपि; मर्कट । ~ पुच्छे्र— ना॰ बाँदरपुच्छे्र । — सदृशानुगण— ना॰ १. वानरजस्ता प्राणीको समूह । २. अपुच्छख्यातचतुष्क र उत्थित नरवानर । ३. मानवगुणका दुई प्रवृत्तिमध्ये एक । > वानरानुगण— ना॰ १. नृतत्त्वको प्राथमिक वर्ग । २. निशाकपि अनुगण, क¨र्चमर्कट अनुगण र नरवानरानुगणको समूह । वानरी— वि॰ १. वानरसम्बन्धी; वानरको । ना॰ २. पोथी वानर; बाँदर्नी ।
वानस्पत्य— वि॰ [सं॰] १. वनस्पतिबाट तयार भएको; वनस्पति– सम्बन्धी । ना॰ २. फूल फुलेपछि फल लाग्ने जातका बोट– बिरुवा (आँप, दारिम, सुन्तला आदि) । ३. वनस्पतिको तत्त्व तथा त्यसको वृद्धि गर्ने उपाय आदिको विवेचना भएको शास्त्र; वनस्पतिशास्त्र ।
वान्त— वि॰ [सं॰] १. बान्ता गरेको; छादेको । २. उकेलेको; थुकेको । ना॰ ३. वमन; बान्ता; छाद ।
वापस— वि॰ [फा॰] फर्केर आएको; फिर्ता भएको । > वापसी— वि॰ १. फिर्ता आएको वा पठाइएको । ना॰ २. फिर्ता आउने काम; वापस हुने काम; प्रत्यावर्तन; फिर्ती ।
वापि— ना॰ [सं॰] वापी । > वापिका— ना॰ सानो खालको वापी ।
वापिस— ना॰ [रू वापसे वापस; फिर्ता ।
वापी— ना॰ [सं॰] १. ठूलो कुवा; पोखरी; तलाउ । २. भित्र पस्ने सिँढी भएको इनार; इनार ।
वाफवैरी— ना॰हे॰ बापवैरी ।
वाम— वि॰ [सं॰] १. बायाँ; देब्रे । २. प्रतिक¨ल; विपरीत; उल्टो । ३. टेढो; वक्र । ४. कठोर; निर्दय । ५. दुष्ट । ६. मनोहर; राम्रो । ना॰ ७ बायाँ हात । ८. बायाँपट्टिको अंश । (. कुच; स्तन । १०. कामदेव । — देव— ना॰ महादेव; शिव ।
वामन— वि॰ [सं॰] साह्रै होचो वा ठिँगुरिएको; बामपुड्के; बाउन्ने । ना॰ २. त्यस्तो मानिस । ३. दक्षिणदिशाको दिग्गज । ४. पुराणअनुसार विष्णुका दस अवतारमध्ये पाँचौँ अवतार । ५. अठार महापुराणमध्ये वामन अवतारको माहात्म्य वर्णन भएको एक पुराण ।
वामपक्ष— ना॰ [सं॰] वामपन्थ, वाममार्ग । > वामपक्षी— वि॰ वामपन्थी ।
वामपन्थ— ना॰ [सं॰] मार्क्सवादी राजनीतिक मत वा अभियान; वाममार्ग । > वामपन्थी— वि॰ वामपन्थको अनुयायी वा समर्थक; मार्क्सवादी चिन्तनका अनुयायी ।
वाममार्ग— ना॰ [सं॰] १. तान्त्रिक साधनाअनुसार तन्त्र, मन्त्र, अभिचार आदि कामका साथ मद्य, मांस आदिको सेवन गर्ने विधान भएको एक मार्ग वा मत । २. प्रचलित नीतिनियम र व्यवस्थाको उल्टो चल्ने वा पुरातन विचार र स्थितिको आमूल परिवर्तन शीघ्रतासाथ चाहने राजनीतिक मत; वामपन्थ । >
वाममार्गी— वि॰ १. वाममार्गको अनुसरण गर्ने । २. वामपन्थी ।
वामलोचना— ना॰ [सं॰] १. सुन्दर र आकर्षक आँखा भएकी स्त्री; सुनयनी नारी । वि॰ २. राम्रो आँखा भएकी (स्त्री॰ ।
वामा— ना॰ [सं॰] १. राम्री स्त्री; सुन्दरी नारी । २. दुर्गा; भवानी । ३. लक्ष्मी । ४. सरस्वती; शारदा ।
वामाक्षी— ना॰ [सं॰] राम्रा आँखा हुने स्त्री ।
वामागम— ना॰ [सं॰] वामाचार ।
वामाङ्गिनी/वामाङ्गी— ना॰ [सं॰] बायाँ अङ्ग मानिएकी विवाहिता नारी; पत्नी ।
वामाचार— ना॰ [सं॰] तान्त्रिक पद्धतिअनुसार मद्य, मांस, मत्स्य, मुद्रा, मैथुन —यी पाँच प्रकारका साधनबारा शक्तिको उपासना गर्ने धार्मिक सम्प्रदाय । > वामाचारी— वि॰ वामाचारको अनुयायी ।
वामावर्त— वि॰ [सं॰] १. बायाँतर्फबाट फन्को मारेको; देब्रेतिर हुँदै घुमेको । ना॰ २. बायाँतर्फबाट दाहिनेतिर रेखा घुमेको शङ्ख ।
वायरलेस— ना॰ [सं॰] बेतारको खबर; आकाशवाणी ।
वायवीय— वि॰ [सं॰] वायुसँग सम्बन्धित; वायुको । ~ पुराण— ना॰ व्यासबारा रचित अठार महापुराणहरूमध्ये एक पुराण; वायुपुराण ।
वायव्य— ना॰ [सं॰] १. दस दिशामध्ये एक दिशा; उत्तर र पश्चिम दिशाका बीचको कोण; वायव्यकोण । वि॰ २. वायुसम्बन्धी; वायवीय ।
वायस— ना॰ [सं॰] काग; कौवा ।
वायु— ना॰ [सं॰] १.पृथ्वीको चारैतिर ढाकेर रहेको, आँखाले नदेखिने भए पनि स्पर्शगुण भएको, प्राणीमात्रले सास फेर्न मिल्ने एक तत्त्व; पञ्चतत्त्वमध्ये एक; पवन; हावा । २. हावाका अधिष्ठाता देवता । ३. हृदयमा रहने प्राण, गुदामा रहने अपान, नाभिमा रहने समान, कण्ठमा रहने उदान र शरीरभर रहने व्यान नामका पाँच वायु । ४. हठयोगका अनुसार षट्चक्रको अभ्यास गर्दा प्रयोगमा आउने मानवशरीरमा भएको हावा । ५. मरेपछि काजक्रिया हुन नपाएको आत्मा; अगति परेको जीव; प्रेतात्मा; प्रेत । ६. प्रायः बालबच्चालाई लागोको रूपमा दुःख दिइरहने, झारफुक गरेर वा दोबाटामा पूजा गरेर पन्छाएपछि निको हुने, लोकरूढि भएको अमूर्त तत्त्व । — कोण— ना॰ पश्चिम र उत्तर दिशाको बीचको कुनो; वायव्यकोण । ~ गति— ना॰ हावाको जस्तो छिटो चाल; ज्यादै छिटो रफ्तारको उडान; अति छिटो हिँडाइ । ~ गति विज्ञान— ना॰ वायुको चाल नाप्ने वैज्ञानिक शास्त्र । ~ नाशक— वि॰ अपच भएर आन्द्रामा हुने पेशीसङ्कुचन वा वायुविकार भएमा सेवन गरिने (औषधी) । ~ पथ— ना॰ १. हवाईजहाजले उडान गर्ने बाटो; वायुमार्ग । २. हावा बग्ने बाटो; वायुको प्रवाहमार्ग । ~ पुराण— ना॰ व्यासबारा रचित अठार पुराणमध्ये वायुदेवताको वर्णन भएको एक पुराण । ~ प्रशोधन केन्द्र— ना॰ दूषित वायुलाई हटाएर स्वच्छ वायुको सञ्चार गराउने स्थल । ~ मण्डल— ना॰ १. आकाश । २. पृथ्वीको चारैतिर रहेको हावाको आवरण; वातावरण । ~ मण्डलीय चाप— ना॰ वायुमण्डलको स्वाभाविक वहनशीलताबाट पर्ने चाप; वायुमण्डलबाट हुने थिचाइ । ~ मण्डलीय विज्ञान— ना॰ वायुमण्डलको अध्ययनअनुसन्धान गर्ने र प्रयोगात्मक परीक्षण गर्ने शास्त्र; मौसमी शास्त्र । ~ मार्ग— ना॰ वायुपथ । ~ यान— ना॰ हावामा उड्ने वाहन; विमान; हवाईजहाज । — लेख— ना॰ आकाशमण्डलमा स्थित वायुको चाप देखाउने यन्त्र । ~ लोक— ना॰ वायुदेव बस्ने संसार; आकाश । — वाद— ना॰ इच्छाअनुकूल शारीरिक प्रयत्नबाट सञ्चालित वायु नै मुखका अङ्ग–अङ्गमा ठक्कर खाई वर्णका रूपमा परिणत हुन्छ भन्ने वैयाकरण मत । ~ विकार— ना॰ पेट, आन्द्रा आदिमा वायु वा ग्याँस भरिने रोग । ~ विडङ्ग— ना॰ ससाना सेता फूल र मरीचका जस्ता दाना फल्ने, आयुर्वेदमा कृमिनाशक औषधीका रूपमा लिइएको एक रूख वा त्यसकै फल; विडङ्ग । ~ विद्या— ना॰ मौसमी शास्त्र; वायुमण्डलीय विज्ञान । ~ वेग— ना॰ हावाको जस्तो छिटो चाल; वायुगति । — शूल— ना॰ हाडका जोर्नी, काखी, काप आदिमा वायुविकारबाट निस्कने गोला; वायुको खराबीबाट शरीरमा हुने कष्ट । ~ सेना— हवाईसेना; रकेट, मिसाइलबाट शत्रुको देशमा आक्रमण गर्ने फौज । — स्नायु— ना॰ हठयोगका अनुसार षट्चक्रको अभ्यास गर्दा कुण्डलिनीमा जम्मा हुने ईडा, पिङ्गला, सुषुम्णा आदि बहत्तर हजार नाडीको सङ्गमस्थल; स्नायुकेन्द्र ।
वार१— ना॰ [सं॰] १. प्रवेश गर्न नपाउने गरी लगाइएको रोक; रोकावट; प्रतिबन्ध । २. भवन वा हाताको भित्र–बाहिर गर्दा उघारिने र लगाइने खापा; बार । ३. ढक्कन; बिर्को । ४. सप्ताहका दिनका नामको अन्तमा लाग्ने कालावधिक सूचक शब्द । (जस्तो— आदित्यवार, सोमवार आदि॰; दिन; दिवस । ५. अवसर; मौका । ६. आफू रहेतर्फका नदीको किनार; वल्लो किनार; वारि । ७. पटकग्पल्ट; चोटि । ८. रास; थुप्रो; समुदाय । (. शिव; महादेव । १०. मदिराको भाँडो ।
वार२— प॰ स॰ [फा॰] १. शब्दका पछिल्तिर गाँसिएर समानता र तुल्यता वा कुनै काम गर्ने अर्थ बुझाउने प्रत्यय (जस्तो— छेकवार, रखवार, घटवार आदि॰ । ना॰ २. आक्रमण; हमला । ३. प्रहार; झटारो । > वारदात— ना॰ १. आकस्मिक दुर्घटना; भयावह स्थिति । २. हिंसापूर्ण घटना; मारपिट । ३. हुलदङ्गा ।
वारपार— ना॰ [वार+पार] १. नदी वा सडक आदिका दुवैतर्फका किनार; वारि र पारि । २. थालेका कामको सफल वा असफल परिणाम; कामकुराको टुङ्गो । क्रि॰ वि॰ ३. वल्लो किनारादेखि पल्लो किनारातक । ४. एकातिरबाट अर्कोतिरसम्म । ५. एक छेउदेखि अर्को छेउसम्म ।
वारब्यार— ना॰ [फा॰ वार+सं॰ व्यवहारे १. लेनदेनसँग सम्बन्धित व्यवहार; बरबेबहार । २. आवतजावत; मेलमिलाप ।
वारवनिता— ना॰ [सं॰] परपुरुषसँग अनैतिक सम्पर्क राख्ने स्त्री; वेश्या । वार वार— क्रि॰ वि॰ [सं॰] धेरै पल्ट; अनेक पटक; धेरै चोटि बारम्बार ।
वारस्त्री— ना॰ [सं॰] वेश्या ।
वाराङ्गना— ना॰ वारस्त्री; वेश्या ।
वाराणसी— ना॰ [सं॰] वरुणा र असी नदीका माझमा रहेको र गङ्गाका तटमा स्थित भारतको एक नगरी; बनारस; काशी । श्र वाराणसेय— वि॰ वाराणसीसँग सम्बन्धित; वाराणसीको । वारा सिङ्गोली— ना॰ साधारण उचाइका र कपूरका जस्ता वासनायुक्त पात हुने, झुप्पामा फूल फुल्ने, पश्चिम नेपालको पनि प्रायः हिमाली भेगमा पाइने एक रूख ।
वाराह— ना॰ [सं॰] १. वराह; बनेल । २. विष्णुका दस अवतारमध्ये तेस्रो अवतार । वि॰ ३. वराहसम्बन्धी; वराहको । ~ कन्द— ना॰ वनमा पाइने कन्दमूलविशेष (गिठो, भ्यागुर, वाराहीकन्द॰ । ~ कल्प— ना॰ तीस कल्पमध्ये एक कल्प; वर्तमान कल्प । ~
क्षेत्र— ना॰ सुनसरी जिल्लामा अवस्थित ऐतिहासिक तीर्थस्थल । ~ पुराण— अठार महापुराणमध्ये वराह अवतारको वर्णन गरिएको एक पुराण ।
वाराही— ना॰ [सं॰] १. पोथी बनेल; भुनी । २. वराहरूप लिने विष्णुको शक्ति । ३. पृथ्वी । ~ कन्द— ना॰ हे॰ वाराहकन्द ।
वारि१— ना॰ यो॰ [रू वरे १. नदी, सडक आदिको आफू भएतर्फको किनारमा; नदी आदिको वल्लो तीरमा । ना॰ २. आफू भएतिरको किनार; वल्लो नदीतट वा सडकको किनार ।
वारि२— ना॰ [सं॰] १. पानी; जल । २. वर्षा; झरी । — ज— ना॰ १. कमल । २. शङ्ख । वि॰ ३. पानीमा उत्पन्न हुने ।
वारित्त— वि॰ [सं॰] १. रोक लगाइएको; मनाही गरिएको; निषिद्ध । २. छेकिएको; रोकिएको । ~ साहित्य— ना॰ सार्वजनिक हितका दृष्टिले प्रकाशन गर्नगराउन वा पढ्नपढाउन मनाही गरिएको साहित्य; सरकारबाट प्रतिबन्धित साहित्य ।
वारिद— ना॰ [सं॰] पानी बर्साउने तत्त्व; जलद; बादल ।
वारिनिधि— ना॰ समुद्र ।
वारिपारि— ना॰ यो॰ [रू वार+पार] नदी वा सडक आदिको वल्लो र पल्लो किनारमा; वारि र पारि; वारपार ।
वारिस— ना॰ [अ॰] १. उत्तराधिकारी । २. मुद्दामामिलामा कुनै पक्षका तर्फबाट कार्य गर्ने अधिकृत व्यक्ति; प्रतिनिधि; वारेस । ३. मरेका मान्छेका नाउँमा रहेको चलअचल सम्पत्ति उपभोग गर्न पाउने व्यक्ति; हकदार । — नामा— ना॰ १. कुनै कामकुराको लागि वा मुद्दामामिलाको पैरबी गर्नाका लागि वारिस पठाउँदा प्रमाणस्वरूप लेखेर दिइने कागतपत्र वा लिखत; वारेसनामा; अख्तियारनामा । २. उत्तराधिकारपत्र । ~ पत्र— ना॰ वारिसनामा ।
वारी— प्रत्य॰ [फा॰ वार+ई] नाम शब्दका पछिल्तिर गाँसिएर आउने एक तद्धितप्रत्यय । (जस्तो— महिनावारी, मास्केवारी, फाँटवारी, रखवारी आदि॰ ।
वारुण— वि॰ [सं॰] १. वरुणसँग सम्बन्धित । ना॰ २. पानी; जल । ३.सिब्लिकानको रूख वा पात । ~ पदक— ना॰ २०२३ साल जेठ १० गते स्व॰ श्री ५ महेन्द्रबाट संस्थापित, अविच्छिन्न पन्ध्र वर्षसम्म वारुणयन्त्रमा काम गर्ने कर्मचारीलाई प्रदान गरिने पद । ~ यन्त्र— ना॰ भवन, कार्यालय आदिमा आगलागी हुँदा पानीको फोहरा फ्याँकेर सो आगो निभाउने यान्त्रिक उपकरण; दमकल ।
वारुणी— ना॰ [सं॰] १. वरुण देवताकी पत्नी । २. पश्चिम दिशा । ३. मदिरा; रक्सी । ४. दूबो । ५. शतभिषा नक्षत्रयुक्त, चैत्र कृष्ण त्रयोदशीका दिन पर्ने एक योग ।
वारेन्ट— ना॰ [अङ्] १. कुनै अपराधीलाई पक्रन सम्बन्धित अड्डा वा कार्यालयबाट मातहतका कर्मचारीलाई सुम्पिएको अधिकारपत्र । २. कुनै अपराधीका नाउँमा फौजदारी अड्डाबाट जारी गरिएको पक्राउपुर्जी; एक किसिमको समाह्वान वा समन । ३. कुनै व्यक्तिलाई तोकिएको रकम भुक्तान गर्न रुपियाँ झिक्नेबाट गरिएको आदेश । > वारेन्टी— ना॰ १. कुनै तथ्यको विवरण सत्य छ भन्ने प्रतिज्ञा । २. वारन्ट पाउने व्यक्ति ।
वारेस— ना॰ [अ॰ वारिसे हे॰ वारिस । — नामा— ना॰ वारिसनामा; मन्जुरीपत्र ।
वार्ड— ना॰ [अङ्] १. संरक्षण; रेखदेख । २. प्रशासनिक र विकास आदि काम गर्न सुविधा हुने गरी छुट्ट्याइएको भूभाग; सीमित इलाका । ३. छात्रावास, अस्पताल, जेल आदिको खण्ड वा विभाग । ~ समिति— ना॰ प्रशासन वा चुनाव आदिको सुविधाका दृष्टिले नगर वा गाउँको सानो एकाइ वार्डमा गठित वा निर्वाचित व्यक्तिहरूको समिति । > वार्डेन— ना॰ १. संरक्षक । २. छात्रावासको रेखदेख गर्न खटिएको अधिकारी ।
वार्णिक— वि॰ [सं॰] १. वर्ण वा अक्षरसँग सम्बन्धित; वर्णको । २. लेखक । ~ छन्द— ना॰ वर्ण वा अक्षरको लघुगुरु गणना गरिने शास्त्रीय छन्द; वर्णवृत्त ।
वार्ता— ना॰ [सं॰] १. दुई वा सोभन्दा बढी मानिसका बीच आपसमा गरिने कुराकानी; बातचित । २. वृत्तान्त; हालखबर; समाचार । ३. हल्ला; जनश्रुति । ४. विषय; प्रसङ्ग । ५. वर्ण– व्यवस्थाअनुसार वैश्यजातिले अँगाल्ने आजीविका; वैश्यवृत्ति; वैश्यकर्म । — लाप— ना॰ कुराकानी; वार्ता । ~ वाहक— ना॰ सन्देशवाहक; समाचार पुथ्याउने दूत ।
वार्त्तिक— ना॰ [सं॰] १. कुनै विषयवस्तुको उक्त, अनुक्त र दुरुक्तबारे अर्थ स्पष्ट गर्ने भाष्य वा पूरक शास्त्र । (पाणिनिको 'अष्टाध्यायी' व्याकरणमाथि कात्यायनले वार्तिक–ग्रन्थको रचना गरेका हुन्) । २. खेती गर्ने व्यक्ति; किसान । ३. व्यापारी; बनियाँ । ४. जासुस । वि॰ ५. वार्त्तासम्बन्धी; खेती वा उद्योगसँग सम्बन्धित ।
वार्द्धक— ना॰ [सं॰] १. बुढ्याइँ; बुढौली; वृद्धत्ता । २. वृद्धताका कारणले निर्धो भएको व्यक्ति । ३. वृद्धहरूको समुदाय वा मण्डली । श्र वार्द्धक्य— ना॰ १. वृद्ध हुनाको भाव वा स्थिति; वृद्धावस्था; बुढ्याइँ; बुढ्यौली । २. बढ्ती; वृद्धि ।
वार्षिक— वि॰ [सं॰] १. सालको कुनै विशिष्ट तिथि, गते वा पर्वसँग सम्बन्धित; वर्षवर्षको । २. हरेक साल हुने वा गरिने । श्र श्राद्ध— १. पितृको मृत्युतिथिमा प्रतिवर्ष गरिने एकोद्दिष्ट श्राद्ध । २. मृत व्यक्तिको वर्ष दिन पुगेपछि आशौचमुक्त हुन छोराहरूबाट गरिने वार्षिक श्राद्ध; बर्खी । ~ परीक्षा— ना॰ विद्यालयहरूबाट वार्षिक सत्रको अन्तमा हरेक वर्ष लिइने परीक्षा । ~ प्रतिवेदन— ना॰ सरकारी वा गैरसरकारी कार्यालय र संस्थाहरूले वर्ष दिनसम्म भएगरेको कामकुराको जाहेरी; हरेक सालको अन्तमा दिइने विवरण । ~ रिपोर्ट— ना॰ वार्षिक प्रतिवेदन । ~ विवरण— ना॰ वर्षभरि गरिएका कामकारवाईको बेहोरा वा नालीबेली । ~ सभा— ना॰ हरेक वर्ष निश्चित दिनमा गरिने बैठक । ~ हरहिसाब— ना॰ कुनै संस्था वा कार्यालय आदिको सालभरिको आम्दानीखर्चको हिसाबकिताब । > वार्षिकी— ना॰ १. हरेक साल नियमित रूपले गरिने वा गर्नुपर्ने काम । (कुनै स्मारक कार्य, श्राद्ध आदि) । २. बर्सेनि हुने कुनै प्रकाशन । वि॰ ३. वर्षा ऋतुको; वर्षा ऋतुसँग सम्बन्धित । वार्षिकोत्सव— ना॰ १. कुनै सङ्घसंस्था, विद्यालय आदिले स्थापित मिति पारेर प्रतिवर्ष गर्ने उत्सव । २. जन्मेको तिथि पारेर हरेक वर्ष गरिने उत्सव ।
वार्हस्पत्य— वि॰ [सं॰] १. वृहस्पतिसँग सम्बन्धित; वृहस्पतिको । ना॰ २. वृहस्पतिको नाउँमा गरिने यज्ञविशेष ।
वाल१— ना॰ [सं॰] पुच्छरको रौँ ।
वाल२— ना॰ [नेवा॰] बार बाँध्ने घोचो वा कीलो ।
वाल३— प्रत्य॰ [फा॰ वालो कुनै खास शब्दहरूसँग पछाडि गाँसिएर 'रहेको, भएको, काम गर्ने, युक्त' आदि अर्थ बुझाउने प्रत्यय; वाला । (जस्तो— खेतीवाल, जिम्मावाल आदि॰रू
वाल४— ना॰ [फा॰] एक जातको माछो ।
वालक— ना॰ [सं॰] १. ठूलो टाउको र साना पखेटा हुने एक जातको लामो माछो । २. हात्ती, घोडा आदि जनावरको पुच्छर ।
वालरस— ना॰ [अङ्॰] उत्तरी धु्रवमा पाइने, तेह्र फिट लम्बाइ र दुई टन वजनसम्म पुग्ने, तीन फिटजति लामा दाह्रा निस्केको, बाक्लो तर रौँ नभएको, गह्रागह्रा परेको छाला हुने स्तनपायी जन्तु; स्तनधारी समूहमा पर्ने एक जनावर । (इस्किमो भनिने, हिउँमा बस्ने मानिसले सिकार खेलेर यसको मासु खाने गर्छन्॰ ।
वालव— ना॰ [सं॰] ज्योतिषशास्त्रअनुसार एक करण ।
वाला— प्रत्य॰ [फा॰] कुनै खास, शब्दसँग जोडिएर भएको, रहेको वा कुनै काम गर्ने आदि अर्थ बुझाउने तद्धितप्रत्यय; वाल ।
(जस्तो— बहालवाला, हकवाला, साबिकवाला आदि॰ ।
वालाग्र— ना॰ [सं॰] वास्तुकला वा मूर्तिकलामा प्रयुक्त हुने रौँको टुप्पोबराबरको नापो; आठ रथधूलिबराबरको परिमाण ।
वालि— ना॰ [सं॰] रामायणग्रन्थका अनुसार किष्किन्धा देशका प्रसिद्ध वानरराज; वानरका राजा ।
वालुका— ना॰ [सं॰] १. प्रायः नदीका दुवै किनारमा पाइने, पानीले पखालिएको ढुङ्गा आदिको ससाना बालुवा; रेत । २. धूलो; चूर्ण ।
वाल्मीक/वाल्मीकि— ना॰ [सं॰] संस्कृत भाषाको आदि महाकाव्य 'रामायण'–ग्रन्थका रचनाकार प्रसिद्ध ऋषि; संस्कृत साहित्यका आदिकवि । > वाल्मीकीय— वि॰ वाल्मीकिसँग सम्बन्धित; वाल्मीकिले रचना गरेको ।
वाल्ल— क्रि॰ वि॰ १. काम–कुरो चाल नपाउँदा वा चिनजान नहुँदा जिल्लिएरग् बिलखबन्दमा परी; जिल्ल । २. रल्लिने चालमा; अलमल्ल ।
वाशिष्ठ— वि॰ [सं॰] वशिष्ठ ऋषिसँग सम्बन्धित; वशिष्ठको । श्र वाशिष्ठी— वि॰ १. वशिष्ठले रचना गरेको (कर्मकाण्डपद्धति॰; वशिष्ठसँग सम्बन्धित । ना॰ २. वशिष्ठले बनाएको कर्मकाण्डको एक शाखा ।
वाष्प— ना॰ [सं॰] तापको कडा असर परेर वा निर्धारित तापक्रमले आकाशमा उड्न सक्ने गरी बनेको पानीको बदलिँदो रूप; बाफ; बाष्प । ~ बिन्दु— पानी तताउँदा बाफ बन्न थाल्ने तापक्रमको नाप । > वाष्पीकरण— ना॰ तरल वस्तुलाई बाफका रूपमा परिणत गर्ने काम । वाष्पीभूत— वि॰ बाफका रूपमा परिणत भएको । वाष्पीय— वि॰ बाफसँग सम्बन्धित; बाफको ।
वास१— ना॰ [अङ्] १. चिनी वा स्टार्च भएको कन्दमूल । २. फलफूल, महुवा वा अन्न पानीसँग मिसाई, कुहाई रक्सी पार्न योग्य बनेको झोल ।
वास२— ना॰ [सं॰] १. बसोबास गर्ने किसिमले बनाइएको ओत; घर; गृह । २. बसोबास गर्ने काम; रहने काम; निवास । ३. लगाउने कपडा; वस्त्र; पोसाक । ४. रहेको ठाउँ; अवस्थल । ५. बास्ना; सुगन्ध । ६. गन्ध । ७. क्षणिक आवास; डेरा । — कुटी— ना॰ पाल । ~ गृह— ना॰ बस्ने घर ।
वासना— ना॰ [सं॰] १. सांसारिक वस्तुबाट उपलब्ध हुने सुखसुविधाको उपभोग; भोगविलास । २. इच्छा; चाहना; आकाङ्क्षा; कामना । ३. मानसिक अनुभूति; भावना । ४. संस्कारका रूपमा अवस्थित पूर्वजन्मको अभिलाषा; आनुवंशिक संस्कार । ५. अज्ञान; भ्रान्ति ।
वासन्तिक— वि॰ [सं॰] १. वसन्त ऋतुसँग सम्बन्धित; वासन्ती । ना॰ २. विदूषक; हास्यकलाकार । ३. अभिनेता; अभिनय गर्ने पात्र ।
वासन्ती— ना॰ १. वसन्त ऋतुमा हुर्कने र फुल्ने लहरा; माधवी लता । २. नेवारी फूल । ३. वसन्त ऋतुमा मनाइने उत्सव; वसन्तोत्सव । ४. दुर्गा; भवानी । वास बेसिन— ना॰ [अङ्] शौचालय र स्नानगृह आदिमा उभिएर धाराको पानीले हातमुख धुनका लागि भित्तामा जडान गर्न मिल्ने गरी बनाइएको चिनियाँ माटो आदिको भाँडो ।
वासर१— ना॰ [सं॰] वार; दिवस; दिन । २. आश्रयस्थल; घर ३. वरवधूको प्रथम शयनागार ।
वासर२— ना॰ [अङ्] स्टोभ, बल आदिमा हावा भर्न प्रयोग गरिने पम्पमा जडान गरिएको छाला वा रबरबाट निर्मित एक साधन ।
वासलात— ना॰ [अ॰ वासिलाते साबिकवालाले आफूले काम गरेको मितिसम्मको स्याहास्रेस्ता र आम्दानीखर्चको स्रेस्ताले ठहर भएबमोजिम मौज्दात, बाँकी, नगदीजिन्सी जो भएको सबै लेखिदिई हालवालालाई सुम्पिन तयार पारिने कागजात; सरुवा हुने कर्मचारीले बुझबुझारथ गरिँदा लेखिदिने कागज ।
वासव— ना॰ [सं॰] १. स्वर्गका राजा; इन्द्र । २. धनिष्ठा नक्षत्र । वि॰ ३. वसु देवतासँग सम्बन्धित । — दत्ता— ना॰ १. सुबन्धुको आफ्नै कल्पनामा आधारित प्रेमकथात्मक एक संस्कृत गद्यरचना (यस प्रेमाख्यान र त्यसकी नायिकाको 'कथासरित् सागर' मा पाइने वत्सराज उदयन र वासवदत्ताको प्रेमाख्यान तथा त्यसकी नायिकासँग कुनै सम्बन्ध छैन) । २. कतिपय कथामा वर्णित एक प्रसिद्ध गायिका । ३. राजा उदयनकी रानी । वास व्यवस्था— ना॰ [सं॰] बसोबास गर्ने प्रबन्ध; बस्ने ठाउँको बन्दोबस्त ।
वासस्थान— ना॰ [सं॰] बसाइको वास्तविक थलो; बसेको ठाउँ; आवासस्थल । २. घर; गृह । ३. आश्रयस्थान; थातथलो ।
वासित— वि॰ [सं॰] १. बास्ना आउने गरी तयार गरिएको; सुगन्धित । २. लुगापोसाकले सजाइएको; सज्जित । ३. खनजोत, गोडगाड गरिएको; आबादी (भूमि) । ४. नाम चलेको; प्रसिद्ध । ना॰ ५. चराचुरुङ्गीहरूको सामूहिक स्वर; कलरव ।
वासिल— वि॰ [अ॰] उठतीपुठती भएको; असुल गरिएको; उठाइएको (शुल्क, चन्दा आदि) । ~ बाँकी— ना॰ १. असुल भइसकेको र बाँकी रकमकलमको हरहिसाब । २. स्रेस्तामा लिनेदिने दुवै थरी बसेर हरहिसाब गरी सहीछाप गरेको ठाडो ढपोट । >
वासिलात— ना॰ १. असुलउपर भएको रकमकलम; उठाइएको शुल्क वा चन्दा । २. जो भएको सबै आम्दानीको जोड; कुल; आम्दानी । ३. तोकिएको ठाउँबाट उठ्तीपुठ्ती हुनुपर्ने रकमकलमको सूची ।
वासिष्ठ— वि॰ [सं॰] हे॰ वाशिष्ठ ।
वासी— वि॰ [सं॰] कुनै ठाउँ बुझाउने शब्दका पछिल्तिर गाँसिएर 'त्यहाँ रहने' वा 'बसोबास गर्ने' भन्ने अर्थ बुझाउने विशेषण
(जस्तो— नगरवासी, ग्रामवासी आदि॰ ।
वासुकि— ना॰ [सं॰] अष्टनागमध्येका एक नाग; प्रसिद्ध नागराज ।
वासुदेव— ना॰ [सं॰] वसुदेवका पुत्र; कृष्ण ।
वास्कट— ना॰ [अङ्॰ वेष्ट+कोट] १. कोट, इस्टकोट आदि तयार गर्दा प्रयोगमा ल्याइने एक जातको बाक्लो सूती कपडा । २. इस्टकोट ।
वास्तव— ना॰ [सं॰] १. वस्तुतथ्य; यथार्थ कुरा; साँचो भनाइ । वि॰ २. सत्य; यथार्थ; वास्तविक ।
वास्तविक— वि॰ [सं॰] १. वास्तवमा हुने; अस्तित्व वा तथ्यपूर्ण; जस्ताको तस्तो । २. काल्पनिक वा मिथ्याभन्दा भिन्न; सत्य; साँचो । — ता— ना॰ वास्तविक हुनाको भाव वा अवस्था; वस्तुतथ्यता; सत्यता ।
वास्ता— ना॰ [अ॰ वासिते १. मतलब; सरोकार; प्रयोजन । २. सम्बन्ध; चासो । — ब्यास्ता— ना॰ १. वास्ता आदि; चासो र खोज; खोजीनिधी । २. हेरविचार; हेरचाह ।
वास्तु— ना॰ [सं॰] १. घर बनाउन छुट्ट्याइएको भूमि; घडेरी । २. घर बनाउन उठाउँदै ल्याइने जग; घर ठडिने आधारस्तम्भ । ३. घर; वासस्थान; भवन; आवासगृह । ४. नयाँ घरमा प्रवेश गर्दा वा प्रवेश गरेपछि वास्तुदेवताका नाउँमा गरिने पूजाआजा; घरपैँचो । ५. भवननिर्माण गर्ने शिल्प वा कला । ६. भवन, प्रासाद, मन्दिर, घर आदिको सामूहिक नाम । ~ कर्म— ना॰ नयाँ घरमा सर्दा गरिने माङ्गलिक काम; घरपैँचो । ~ कला— ना॰ भवननिर्माण गर्ने शिल्प वा कालिगडी । — कार— ना॰ भवननिर्माणको पेसा अँगाल्ने व्यक्ति; इन्जिनियर । ~ देवता— ना॰ भवनका इष्ट देवता; गृहदेवता । ~ विज्ञान— ना॰ भवननिर्माणको प्रविधि; वास्तुविद्या । ~ विद्या— ना॰ भवन बनाउने शास्त्र; वास्तुकला; गृहनिर्माणको शास्त्र । ~ शान्ति— ना॰ नयाँ घरमा प्रवेश गर्दा गरिने शान्तिस्वस्ति आदि मङ्गलकार्य । ~ शास्त्र— ना॰ वास्तुविद्या ।
वास्ते— ना॰ यो॰ [अ॰ वासिते लागि; निम्ति; खातिर ।
वास्सा— ना॰हे॰ बास्सा ।
वाह१— वि॰ बो॰ [फा॰] १. राम्रो काम गर्नेलाई स्याबासी दिँदा वा तारिफ गर्दा प्रयोग गरिने शब्द; धन्य । २. खराब काम गर्नेलाई व्यङ्ग्यपूर्वक भनिने तिरस्कारसूचक शब्द ।
वाह२— वि॰ [सं॰] १. शब्दको पछाडि जोडिएर बोक्ने, लैजाने, ओसार्ने आदि अर्थ बुझाउने पद । (जस्तो— वारिवाह, जलवाह आदि॰ । ना॰ २. परिआएको बखत डोली, भारी आदि बोक्ने एक प्रकारको रकम । ३. लैजाने काम; ओसार्ने काम । ४. बोक्ने साधन; ओसार्ने वस्तु; यान । ५. मानिसलाई बोकी ओसार्ने हात्ती, घोडा, गोरु आदि पशु । > वाहक— वि॰ १. बोकेर पुथ्याउने; काँधमा वा पिठिउँमा बोकी हिँड्ने । २. रथ, गाडा आदि चलाउने; चालक; हँकुवा; ड्राइभर । ना॰ ३. भारी बोक्ने पेसा गरी जीविका गर्ने व्यक्ति; भरिया । ४. सबारी हाँक्ने व्यक्ति (सारथि, सबार, ड्राइभर इ॰) ।
वाहन— ना॰ [सं॰] १. मानिस चढेर हिँड्ने सजीव वा निर्जीव साधन; सामान ओसार्ने यान; सवारी; यान (घोडा, बग्गी, मोटर, हात्ती आदि) । २. बोकेर लग्ने काम; ओसार्ने काम । ३. भारी बोकेर लग्ने पशु वा अन्य साधन ।
वाहवाह— वि॰ बो॰ [फा॰] १. राम्रो काम गर्दा वा चित्तबुझ्दो काम देख्दा भनिने प्रशंसासूचक शब्द; धन्यधन्य । २. खराब वा निन्दनीय काम गर्नेलाई व्यङ्ग्यपूर्वक तिरस्कार गरेर भनिने शब्द । > वाहवाही— ना॰ वाहवाह भन्ने भाव वा किसिम; प्रशंसा; तारिफ ।
वाहान्चोट— ना॰हे॰ बान्चोट ।
वाहिनी— ना॰ [सं॰] १. देशको बाह्य शक्तिसँग आवश्यक परेमा युद्ध गर्नसमेत पछि नहट्ने सरकारी शक्ति; सेना; फौज । २. सेनाको एक विभाग । (यस विभागमा ८१ हात्ती, ८१ रथ, २४३ घोडचढी र ४०५ पैदल सैन्य रहन्छन्॰ । वि॰ ३. वाहित गर्ने; लग्ने; बगाउने (जस्तो— उत्तरवाहिनी, रक्तवाहिनी आदि॰ ।
वाहियात— वि॰ [फा॰] १. नचाहिँदो; अनावश्यक; फजुल । २. काम नलाग्ने; रद्दी; निकम्मा । क्रि॰ वि॰ ३. विनाकारण; निष्प्रयोजन; नाहक । > वाहियाती— वि॰ वाहियात ।
वाही— वि॰ [सं॰] १. मालमत्ता बोक्ने; ओसार्ने; वाहक । २. बग्ने; बगाउने; बहाउने ।
वाहु— ना॰ [सं॰] पाखुरा; बाहु ।