नेपाली शब्दसमूह ५२ र

मुखपृष्ठ

र१— देवनागरी वर्णमालाको सताइसौँ व्यञ्जनवर्ण; मूर्द्धन्य, अन्तःस्थ; सघोष, अल्पप्राण, प्रकम्पित व्यञ्जनध्वनि; लेख्य रूपमा सो ध्वनि वा वर्णको प्रतिनिधित्व गर्ने लिपिचिह्न; खाँबे र ।

र२— संयो॰ [सं॰ अपरे १. दुई समान पद, पदावली वा वाक्य जनाउनलाई जोड्ने शब्द; योजक शब्द; तथा; अनि । २. यसकारण (उदा॰— तिमीले बोलायौ र म आएँ॰ । क्रि॰ वि॰ ३. त्यसपछि; अनि (उदा॰— र मैले उसलाई निकै गाली गरेँ । निपा॰ ४. वाक्यान्तमा आई प्रश्नको आशय बुझाउने निपात (उदा॰ मैले भनेको थिएँ र <) ।

रँक्याइ— ना॰ [रू राँकि (+याइ॰] राँकिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] रँक्याइनु— क॰ क्रि॰ राँकिने तुल्याइनु । रँक्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ राँकिने तुल्याउनु । रँक्याहट— ना॰ रँक्याइ ।

रँग्–नु— स॰ क्रि॰ [रँग +नु] १. रब लगाउने काम गर्नु; रब भर्नु; रङ्नु; रँगाउनु । २. भएनभएका कुरा गरेर होलाई होइन र होइनलाई हो पार्नु ।

रँग— ना॰ [सं॰ रङ्गे हे॰ रब; रङ्ग ।

रँगरुट— ना॰ [अङ्॰ रिक्रुटे १. सेना, पुलिस आदि सुरक्षासेवामा भर्ना हुने नयाँ व्यक्ति; सैनिक वा पल्टनमा गएको मान्छे । २. जुनसुकै कामको अभ्यासमा लागेको व्यक्ति; सिकारु मान्छे ।

रँगाइ— ना॰ [रू रँग् -+ आइ॰] १. रँग्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ रँगाउ+आइ] २. रँगाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]

रँगाइनु— क॰ क्रि॰ रब लगाउने काम गरिनु; रब भरिनु ।

रँगाउनु— स॰ क्रि॰ रब लगाउने काम गर्नु; रङ्ग लाउनु; रब भर्नु वा पोत्नु; रङ्गीन तुल्याउनु; रबाउनु । रँगिनु— अ॰ क्रि॰ १. रब लाग्ने काम हुनु; रब चढ्नु; रब पोतिनु । २. मादक पदार्थले लट्ठ पर्नु; नशा लाग्नु । ३. अरू समाजमा मिल्नु; बोरिनु । ४. संसर्ग वा परिस्थितिबाट आफू पनि प्रभावित हुनु ।

रँगिलो— वि॰ [रँग+इलो] हे॰ रङ्गिलो ।

रँगेटो— ना॰ [रू रिँग+एटो] १. कामको चटारो; काम धेरै पर्नाले हुने झमेला । २. रिँगटा; रिबटा; चक्कर ।

रँगेल्–नु— स॰ क्रि॰ [रँगेलो+नु] १. अनेक किसिमका कामका झमेलामा फसाउनु; कामकाजमा अलमल्याउनु । २. पिरोल्नु; हुँडल्नु । ३. बिथोल्नु; भाँड्नु । > रँगेलाइ— ना॰ रँगेल्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । रँगेलाइनु— क॰ क्रि॰ रँगेल्ने काम गरिनु; रँगेलो बनाइनु । रँगेलाउनु— प्रे॰ क्रि॰ रँगेल्न लगाउनु; रँगेल्ने काम गराउनु । रँगेलाहट— ना॰ रँगेलाइ । रँगेलाहा— वि॰ रँगेल्ने खालको; रँगेलाइमा पार्ने । रँगेलिनु— अ॰ क्रि॰ १. रँगेल्ने काम हुनु; रुमलिनु । क॰ क्रि॰ २. रँगेल्ने काम गरिनु ।

रँगेलो— ना॰ [रँग+एलो] धेरै कामको अव्यवस्थित झमेला; अनेक कामकुराको बोझ; झैझमेला; चटारो; लठारो ।

रँगेल्याइ— ना॰ [रँगेलि+आइ] रँगेलिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।

रँधाइ— ना॰ [रू राँध् (+आइ॰] राँध्ने वा पकाउने क्रिया–प्रक्रिया । [ > ] रँधाइनु— क॰ क्रि॰ राँध्ने काम गराइनु । रँधाउनु— प्रे॰ क्रि॰ राँध्ने काम गराउनु; राँध्न लाउनु । रँधिनु— क॰ क्रि॰ राँध्ने काम गरिनु; राँधिनु ।

रइस— ना॰ [अ॰ रईसे १. सुखसयल गर्न पर्याप्त सम्पत्ति भएको व्यक्ति; साहूकार; सम्पन्न मान्छे; धनीमानी । २. ठूलोबडो मान्छे; बडाßी ।

रउँ— ना॰ [सं॰ रोमे शरीरमा उम्रने वस्तु; उमेर र जातिअनुसार कालो, सेतो, कैलो, सुनौलो आदि रबका मसिना केश; रौँ; भुत्ला ।

रउतेलो— ना॰ [राउत+एलो] १. रौतेलो; राजकुमार । २. ठकुरी; बाबुसाहेब ।

रउस— ना॰ [सं॰ रभस=वेगे रौस; उत्सुकता । > रउसे— वि॰ रउस गर्ने; रसिलो स्वभावको; रौसे ।

रकम— ना॰ [अ॰] १. धन; सम्पत्ति; पैसा । २. कागजी औपचारिकता मिलाउने काम; व्यवहारको बन्दोबस्त; स्याहास्रेस्ता । ३. प्रकार; भाँती; तरिका । ४. जग्गा, पसल, उद्योग, ठेक्कापट्टा आदिको दैदस्तुर; कर; शुल्क । ५. घरायसी कामका निमित्त जागिरदारले पाउने बिदा; कर्मचारीले पाउने घरबिदा । ६. राजस्वबापत लाग्ने कर; शुल्क । ७. विशेष अवसरमा सरकारले जनताबाट उठाउने श्रम; झार्लाङ्गी; झारा । ~ कलम— ना॰ १. रकमको छुट्टाछुट्टै उल्लेख भएको फाँटवारी; विभिन्न शीर्षकउपशीर्षकमा उल्लेख भएका रकमको विवरण; रकमको हरहिसाब । २. रैरकम । ~ बन्दोबस्त— ना॰ ठेक्कापट्टा, पोत आदि तोक्ने काम; रकम तोक्ने काम । ~ बन्दोबस्त अड्डा— ना॰ त्यस्तो काम गर्ने अड्डा । > रकमान्तर— ना॰ एक शीर्षकअन्तर्गत निकासा भएको रकमलाई अर्को शीर्षकमा सार्ने काम; रकमको उल्टापाल्टी ।

रकमी— वि॰ १. रकम–कलमका कुरामा ज्यादै सतर्क रहने; स्याहास्रेस्ताका सम्बन्धमा ज्यादै पोख्त । २. अड्डाअदालतको मरमामिलामा प्रशस्त अनुभवी ।

रकार— ना॰ [सं॰] 'र'अक्षर; अन्तस्थ वर्णको दोस्रो अक्षर; 'य'– भन्दा पछि र 'ल'–भन्दा अघिको एक व्यञ्जन; खाँबे र । >

रकारीभवन— ना॰ अन्य ध्वनिले परिवर्तन भई 'र' हुने काम; रेफीभवन (जस्तै— घोडा=घोरा, छडी=छरी, घडी=घरी आदि॰ ।

रकेट— ना॰ [अङ्॰] १. अन्तरिक्षमा प्रक्षेपण गरिने मानवरहित वा मानवसहित यान; उपग्रहका रूपमा छोडिने यान । २. युद्धमा वा अत्यन्त छिटो काममा प्रयोग हुने एक वायुयान । ३. युद्ध आदिमा हुर्थ्याएर प्रहार गरिने विस्फोटक क्षेप्यास्त्र । वि॰ ४. र छिटो; बेगिलो ।

रक्खे— ना॰ [सं॰ रक्षो हे॰ रक्षा; रच्छे । ~ माला— ना॰ हे॰ रक्षामाला ।

रक्त— ना॰ [सं॰] १. रुधिर; रगत । २. रातो रब; लाल रब । ३. तामो धातु । ४. रातो चन्दन; रातो रब देखिने चन्दन । ५. केशर; रातो केशर । ६. कमल; पङ्कज । ७. सिँदुर । वि॰ ८. रातो; लाल । (. हृदयमा कुनै विषय रङ्गिएको; अनुरक्त । ~ अल्पक— ना॰ रगतको चापलाई कम गराउने वस्तु; रक्तचापनियन्त्रक । ~ कमल— ना॰ रक्तपित्त । — कोष— ना॰ रगतमा रहने मसिना कोष; रक्तकण । ~ कोषिका— ना॰ रगतमा हुने एकदमै मसिना कणहरू; रक्तकोष । ~ चन्दन— ना॰ घोटेर निकाल्दा रातो रबको चन्दन आउने एक वृक्षविशेष; रातो चन्दन । — चाप— ना॰ शरीरमा सञ्चार हुने रगतको तीव्र वा अल्प चाप; रक्तसञ्चारको वेग वा गति । — चाप मापक— ना॰ रक्तचापको गतिलाई नाप्ने काममा प्रयोग हुने साधन; रक्तचाप नाप्ने यन्त्र । — दान— ना॰ अर्काको प्राणरक्षाका निम्ति रगत दिने काम । — द्रव— ना॰ रगतमा हुने एकदमै मसिना कण; रगतका तरल कण । — धातु— ना॰ १. गेरु । २. तामो । —

पला— ना॰ केराका पातका टुप्पाजस्तै देखिने पात हुने, टुप्पामा फुल्ने, आयुर्वेदले विषका रूपमा स्वीकार गरेको एक वनस्पति । — पात— ना॰ १. रगत गिर्ने वा गिराउने काम; रगतपच्छे । २. लडाइँ चर्कने वा चर्काउने काम; परस्परको काटमार । — पित्त— ना॰ मुख, नाक, कान, मलमूत्रबारबाट रगत जाने रोग; रक्तस्राव । ~ पिपासु— वि॰ १. रगत पिउन चाहने । २. राक्षसको जस्तो स्वभाव भएको; रगत चुस्ने दैत्यजस्तो । — पुष्ट— ना॰ लामा खालका पात हुने, बोट भाँच्दा पहेँलो चोप आउने, टुप्पामा फुल्ने, आयुर्वेदका अनुसार चोप निद्राको लागि र पात तागत र ज्वरनाशको लागि सेवन गरिने एक बोट । — प्रदर— ना॰ स्त्रीहरूका योनिबाट निरन्तर रगत बहिरहने एक रोग; रक्तस्राव । — प्रमेह— ना॰ पुरुषका पिसाबबाट दुर्गन्धयुक्त रगत बग्ने एक रोग । — वर्द्धक— ना॰ १. रगत बढाउने शक्ति भएको औषधी; रगतवृद्धि गर्ने वस्तु । वि॰ २ खाँदा रगत बढाउने । ~ मत्स्य— ना॰ रातो रबको माछा । ~ वर्ण— वि॰ १. रातो रबको; लाल वर्णको । ना॰ २. रातो रब । ३. बर्खामासमा निस्कने एक जातको कीरो; मखमली कीरो । ४. मुगा । ~ विकार/विकृति— ना॰ रगतमा देखिने कुनै पनि विकार; रगतसम्बन्धी जुनसुकै रोग । ~ विज्ञान— ना॰ रगतका विशेषता, गुण, रोग, विकार आदिको अध्ययन गर्ने विद्या । ~ सघनता— ना॰ शरीरमा रगतको मात्रा सघन रूपमा छरिएर बस्ने प्रक्रिया; रगत रहने घनत्वको अवस्था । ~ सञ्चार— ना॰ प्राणीका शरीरमा रगत सञ्चालन हुने क्रिया वा विधि । ~ सन्धान— ना॰ रगतजाँच (ब्लडटेस्ट॰ । ~ सम्बन्ध— ना॰ एकै आमाबाबुबाट जन्मिएकाहरूको नाता । —

सार— ना॰ रगत जमेपछि छुट्टिने रगतको हड्याइँदो तरल अंश; रगतको पानी । — स्राव— ना॰ १. शरीरमा चोटपटक लाग्नाले रगत झर्ने स्थिति वा अवस्था । २. शरीरका कुनै इन्द्रियबाट रोगवश हुने रक्तस्राव । — स्राव रोधक— ना॰ रक्तस्राव हुने रोगलाई रोक्ने वस्तु; रगत चुहुने रोगलाई निराकरण गर्ने औषधी । > रक्ताक्ष— वि॰ १. आँखाको रब रातो हुने; राता आँखा हुने । २. डरलाग्दो; भयङ्कर । ना॰ ३. परेवा नामको पक्षी; कपोत । ४. कोइली । ५. भैँसीको भाले; राँगो ।

रक्तातिसार— ना॰ दिसाबाट रगत जाने रोग; एक किसिमको अतिसार ।

रक्ताम्मे— वि॰ [सं॰ रक्तमये १. जताततै रगत लागेको । २. चोट लागेर रगतैरगत भएको; रगतपच्छे ।

रक्तालु— ना॰ [सं॰] १. तरुल । वि॰ २. अलिअलि रातो; रछायो ।

रक्ताश्मयुग— ना॰ [सं॰] भूगर्भशास्त्रअनुसार छेपारो, माउसुली आदिजस्ता जीव सृष्टि भएको युग; आजभन्दा बाइस करोड पचास लाख वर्षपहिलेको युग ।

रक्तिनी— ना॰ [रक्त+इनी] १. रगत; रक्ती । २. बेसमयमा दिक्क पार्ने गरी परेको पानी; झोलेनी; रक्तेनी । ३. निरर्थक झरी (हेयार्थमा॰ ।

रक्तिम— वि॰ [सं॰] रातो वर्णको; लाल रबको । > रक्तिमा— ना॰ रातो वर्ण; लाली ।

रक्ती— ना॰ [सं॰ रक्त+ई] १. रगत; रुधिर । २. खसी आदि काट्दा आउने रगत । वि॰ ३. रगतको झैँ (रब) । ~ रब— ना॰ रातो रब ।

रक्ते— ना॰ [रक्त+ए] पिपिराका जस्ता राता पात र रातै डाँठ हुने एक झारविशेष ।

रक्तेनी— ना॰ [रक्त+एनी] हे॰ रक्तिनी ।

रक्तेलो— ना॰ [रक्त+एलो] गर्भबाट भर्खर पैदा भएको शिशु; सालनालसितैको बालक ।

रक्तै— वि॰ [रक्त+ऐ] रगतले भरिएको; रक्तपूर्ण ।

रक्तोपचार— ना॰ [सं॰] १. रगतमा भएका विकारहरूलाई हटाउन गरिने औषधी; रगतका रोगको उपचार । २. रगतको कमी भएकालाई रगत दिएर गरिने उपचार ।

रक्तोपल— ना॰ [सं॰] गेरु रङ्गको माटो हुने ठाउँको ढुङ्गा; गैरिक शिला; गेरु ढुङ्गा ।

रक्त्योल— वि॰ [सं॰ रक्तावली] १. रगतले पर्याप्त भिजेको; रक्ताम्मे; रक्तमय । ना॰ २. रगतको पोखरी ।

रक्ष— ना॰ [सं॰] पुराण आदिका अनुसार एक जाति; राक्षस ।

रक्षक— वि॰ [सं॰] १. रक्षा गर्ने; बचाउ गर्ने । २. पालनपोषण गर्ने; संरक्षणको अभिभारा वहन गर्ने । ना॰ ३. पहरेदार; रखवाला व्यक्ति; चौकीदार । ४. धरालो; अभिभावक ।

रक्षण— ना॰ [सं॰] १. सञ्चय गर्ने काम; बचाउ गर्ने काम; रक्षाको भार वहन गर्ने काम; रक्षा; सुरक्षा । २. पालनपोषण; सह्यारसम्भार । ३. पहरेदारी; पालो; रुबाइ; रखवारी । > रक्षणीय— वि॰ १. रक्षा गर्न लायक; बचाउ गर्नुपर्ने । २. पालनपोषण गर्नुपर्ने; पालनतालन गर्नुपर्ने ।

रक्षमाला— ना॰ [सं॰] भूत, प्रेत, रोग, बालग्रह आदिबाट खास गरी केटाकेटीको सुरक्षाका निम्ति घाँटीमा बाँधिने बुटी; बाघनङ्ग्रा, बँदेलको दाह्रो, कौडा आदिको माला; जन्त्र; रक्खेमाला ।

रक्षा— ना॰ [सं॰] कथ्य॰ रच्छे । १. सङ्कट वा दुःखद अवस्थाबाट उद्धार गर्ने काम; बचाउ । २. हानिनोक्सानी हुनबाट बचाउने काम; सुरक्षा । ३. हेरविचार; देखरेख; हिफाजत । ~ कवच— ना॰ १. दुष्ट ग्रह, रोगव्याधि, भूतप्रेत आदिको भयबाट बच्नका निम्ति धारण गरिने सूत्र; रक्षासूत्र यन्त्रादि । २. शत्रुका शस्त्रास्त्रको प्रहारबाट बच्नका निम्ति धारण गरिने पोसाक; शरीररक्षाका लागि लगाइने पहिरन । ~ गृह— ना॰ १. सुरक्षाका उद्देश्यले बनाइएको घर । २. सुरक्षाको जिम्मेदारी लिने वा रक्षाको व्यवस्था मिलाउने कार्यालय; पुलिसअड्डा । ३. नवजात शिशु र प्रसूति नारीको सुरक्षा, सेवाशुश्रूषाको व्यवस्था भएको ठाउँ; प्रसूतिगृह । — दल— ना॰ १. २०)७ सालपछि पुलिसहरूलाई सहायता गर्न साधारण युवा नागरिकहरूबाट गठित तथा दुईचार वर्षपछि होमगार्डका नाममा परिवर्तित दल । २. रक्षा गर्नेहरूको समूह; रक्षकगण । ~ बन्धन— ना॰ १. श्रावण शुक्ल पूर्णिमाका दिन सप्तर्षिको पूजा गरेर नारीमा बाँधिने सूत्र; रिखीडोरो । २. यज्ञ, देवार्चन आदि कार्य गरेपछि प्रसादस्वरूप नारीमा बाँधिने डोरो । ३. रक्षासूत्र बाँध्ने काम । ४. ऋषितर्पणी पूर्णिमा; जनैपुर्ने । ~ सङ्घ— ना॰ १. टोल, गाउँ, क्षेत्रहरूको शान्तिसुव्यवस्था र सामाजिक सहयोग गर्ने उद्देश्यले गठन भएको सङ्गठन । (यस्तै उद्देश्यले २०)७ सालको आतङ्कको अवस्थामा नेपालको राजधानीमा यसको गठन भएको सङ्घ) । २. समयसमयमा सरकारबाट जनतालाई वितरण हुने जिन्सी, नगदी आदि वस्तु सरोकारवाला क्षेत्रका व्यक्तिले प्राप्त गर्न सक¨न् भनी स्थानीय जनसमूहबाट बनेको समिति । ~ सूत्र— ना॰ रक्षाका निम्ति बाँधिने डोरो; रक्षाडोरो । > रक्षिक— वि॰ १. रक्षक; रक्षा गर्ने । २. पहरेदार; पालो बस्ने । रक्षिका— ना॰ १. रक्षा । २. रक्षा गर्ने काममा खटिएकी नारी; रक्षा गर्ने स्त्री । रक्षित— वि॰ १. सङ्कट, भय आदिबाट जोगाइएको; हानिनोक्सानी हुनबाट बचाइएको; रक्षा गरिएको । २. पालनपोषण गरिएको; सह्यारसम्भार गरिएको । ३. कुनै कामका निम्ति बँचोट गरिएको; साँचेर राखिएको । रक्ष्य— वि॰ रक्षा गर्न योग्य ।

रक्साल— ना॰ [सं॰ रक्षा+आल] कुनै देवदेवीलाई इच्छासिद्धि भएमा जप, होम, बलि आदि गर्न गरिने कबोल; भाकल ।

रक्सि–नु— अ॰ क्रि॰ [रक्सी+इ+नु] प्रशस्त घिच्नु; चाहिँदोभन्दा बढ्ता हसुर्नु ।

रक्सी— ना॰ [भो॰ ब॰] अन्न, फल, फूल आदि कुहाएर मर्चा मिलाई नशा लाग्ने बनाइएको मद्य; मदिरा; दारु । — बाज— १. रक्सी खाने व्यक्ति; पियक्कड । वि॰ २. रक्स्याहा; जँड्याहा; नचाहिँदो हिसाबले रक्सीमा लाग्ने । > रक्स्याहा— वि॰ ज्यादै पियक्कड; रक्सी पिउनमा नामी; हदभन्दा बढ्ता रक्सी पिउने; रक्सीबाज ।

रखवार— वि॰ [भोज॰ > सं॰ रक्षापाले सुरक्षाको काम गर्ने; रेखदेखको जिम्मेदारी लिने । > रखवारी— ना॰ १. हेरचाह गर्ने काम; सुरक्षा । २. भरणपोषण; सह्यारसम्भार । रखवारे— वि॰ १. रेखदेख गर्ने; भरणपोषण, सह्यारसम्भार आदि गर्ने । ना॰ २. पालोपहरा बस्ने व्यक्ति; रुँगालो ।

रखवाला— वि॰ [हि॰] १. रक्षा गर्ने; बचाउ गर्ने; रक्षक । २. रेखदेख, भरणपोषण वा सह्यारसम्भार गर्ने । ना॰ ३. पालेग् कुरुवा बस्ने मान्छे; रखवारे । > रखवाली— ना॰ १. रक्षा गर्ने काम; रखवारी । २. पालोपहरा बस्ने काम; रुङ्ने काम; रुबाइ; कुराइ; हेरचाह । रखवालो— वि॰/ना॰ रखवाला ।

रखाइ— ना॰ [रू राख् (+आइ॰] राख्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] रखाइनु— क॰ क्रि॰ राख्ने काम गराइनु । रखाउनु— प्रे॰ क्रि॰ राख्न लाउनु; राख्ने काम गराउनु ।

रखालो— ना॰ [राख+आलो] १. रेखदेखको जिम्मेदारी लिने व्यक्ति; धरालो । २. रुङ्ने मान्छे; कुरुवा ।

रखुवा— वि॰ [राख्+उवो १. राखेको; स्थापना गरेको । २. रखवाला; धरालोको काम गर्ने । ना॰ ३. कुरुवा काम गर्ने व्यक्ति; पाले ।

रखेल्नी/रखौटी— वि॰ [राख्+एल्नी/औटी] १. गुप्त रूपले यौन सम्पर्क राखेर ल्याइएकी; ल्याइते । ना॰ २. बिहे नगरी त्यसै ल्याइएकी स्वास्नी ।

रखौटे— वि॰ [राख्+औटे] १. गुप्त रूपले सम्बन्ध राखेको (नाठो, लोग्ने) । २. ल्याइते; रखौटी (स्वास्नी॰ । ना॰ ३. दलाल; अह्रौटे; नोकर ।

रग— ना॰ [अङ्॰] ऊनीको ओढ्ने कपडा; सिरकको सट्टा ओढिने बाक्लो वस्त्र; कम्बल ।

रगड्–नु— स॰ क्रि॰ [प्रा॰ रहक्करण > सं॰ रभस्करणे १. कुनै वस्तुलाई केही साधनमा प्रशस्त घोट्नु; घिसोटेर दल्नु; रगेड्नु । २. खल, सिलौटो, जाँतो आदिमा हालेर खूब पिँध्नु; खल गर्नु । ३. काममा बेसरी जोत्नु; रगेड्नु । > रगड— ना॰ रगड्ने क्रिया वा प्रक्रिया । रगडा— ना॰ १. परस्परको झैझमेला; झगडा । २. कामको लठिबज्र; सँभालिनसक्नु अवस्था; लठारो; चटारो । ३. सङ्घर्ष; बन्ब । रगडाइ— ना॰ रगड्ने वा घोट्ने क्रिया वा प्रक्रिया । रगडाइनु— क॰ क्रि॰ रगड्न वा घोट्न लाइनु । २. काममा जोताइनु । रगडाउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. रगड्ने काम गराउनु; रगड्न लाउनु । २. काममा खूब जोताउनु; धेरै काम गराउनु । रगडाहट— ना॰ रगड्ने भाव, स्थिति वा क्रिया– प्रक्रिया; रगडाइ ।

रगण— ना॰ [सं॰] वार्णिक छन्दको नियमअनुसार माझमा लघुमात्रा र दायाँबायाँ गुरुमात्रा हुँदा पर्ने एक गण; क्क्ष्क् चिह्नबारा चिनिने गण ।

रगत— ना॰ [सं॰ रक्ते शरीरमा सिर्जना भएर खास प्रकारका सानाठूला नलीमार्फत सारा अङ्गमा चलायमान भएर दौडिरहने र मुटुमार्फत बेगिलो भइरहने रातो रबको तरल पदार्थ; रक्त; रुधिर । — को नाता— ना॰ बाबुआमा र छोराछोरीको वा सहोदरको साहिनु । — पच्छे— ना॰ १. कुटपिट आदिबाट चोट लागी शरीरबाट रगत झर्ने काम; रक्तपात । २. युद्ध; लडाइँ; मारामार । वि॰ २. रक्ताम्मे । — मासी— ना॰ पेटमा रोग भई मलबारबाट रगत र आउँ मिसिएको दिसा आउने रोग; उक्त रोग हुनेले झारेको दिसा । > रगताम्मे/रगताम्य— वि॰ रगत गिर्नाले सारा शरीर, घटनास्थल, परिवेश आदि रक्तमय भएको; रगतले व्याप्त; रक्तमय । रगती— ना॰ खसी, बोका आदि काट्दा आएको रगत; रक्ती ।

रगते— वि॰ [रगत+ए] १. रगतजस्तो । २. रगत भएको । ~

झार— ना॰ गहुँ छरेको ठाउँमा उम्रने, डाँठपात रातो हुने एक प्रकारको झार ।

रगरग— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ रग्+अ (बि॰)] १. मसिना कीटाणु, सर्प, खजुरा आदि हिँडेझैँ गरी । २. बालकहरूले चकचक गरेसरि; रगरगी; रगरगती । ना॰ ३. त्यस प्रकारको हिँडाइ वा चकचक । > रगरगती— क्रि॰ वि॰ अझै रगरगी । रगरगाइ— ना॰ रगरग गर्ने क्रिया वा किसिम; कीरा, केटाकेटी आदिको झैं चकचक वा सकसक । रगरगाइनु— अ॰ क्रि॰ रगरग गर्ने हुनु । रगरगाउनु— अ॰ क्रि॰ रगरग गर्ने हिसाबले कीटाणु, केटाकेटी वा कुनै वस्तु हिँड्नु; सकसक हुनु; सगबगिनु । रगरगी— क्रि॰ वि॰ १. रगरग; रगरगती । ना॰ २. सुख, सफलता आदिको परिणामस्वरूप बढेको फुर्ती; ढाँचा; चकचकी । ३. ढलीमली । रगरग्याइ— ना॰ रगरगिने भाव, क्रिया वा किसिम; सकसक गर्ने ढङ्ग । रगरग्याइनु— क॰ क्रि॰ रगरगिने तुल्याइनु; सकसक गर्ने पारिनु । रगरग्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ रगरगिने पार्नु; सकसक हुने बनाउनु; रगरग वा चकचक गर्न लगाउनु । —

रगरग्याहट— ना॰ रगरग्याइ ।

रगेड्–नु— स॰ क्रि॰ कुनै वस्तुलाई घोट्नु; प्रशस्त दल्नु; रगड्नु । श्र रगेडा— ना॰ १. घोट्ने वा रगड्ने काम; रगेडिने वा घोटिने काम; रगड । २. बेहिसाबसँगको व्यस्तता । रगेडाइ— ना॰ रगेड्ने किसिम, क्रिया वा भाव । रगेडाइनु— क॰ क्रि॰ रगडाइनु । रगेडाउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. घोट्न लाउनु; रगडाउनु । २. काममा जोताउनु; धेरै काम गराउनु । रगेडिनु— क॰ क्रि॰ रगडिनु ।

रगेल्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ लालाकरणे मसिनु वा धूलो वस्तु पानी, दूध, तेल आदि तरल पदार्थमा मिसेर फिट्ने काम गर्नु; रयाल्नु । > रगेलाइ— ना॰ रयाल्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।

रगेलाइनु— क॰ क्रि॰ रगेल्ने काम गराइनु । रगेलाउनु— प्रे॰ क्रि॰ रयाल्न लाउनु; रगेल्ने काम गराउनु । रगेलिनु— क॰ क्रि॰ रयालिनु ।

रघु— ना॰ [सं॰] रामायण आदिका अनुसार सूर्यवंशी राजा दिलीप र रानी सुदक्षिणाबाट जन्मेका पुत्र; रघुवंशका प्रसिद्ध पुरुष; रामका पूर्वज । — कुल— ना॰ रघु महाराजबाट चलेको वंशपरम्परा । — कुलतिलक— ना॰ राम । — नन्दन— ना॰ रघुवंशमा अवतार लिएका भगवान्; रामचन्द्र; रघुनाथ । — नाथ— ना॰ रघुकुलका प्रसिद्ध पुरुष; मर्यादापुरुषोत्तम राम; रामचन्द्र । —

पति— ना॰ रघुनाथ; रामचन्द्र । — वंश— ना॰ १. रघु राजाबाट प्रवर्तन भएको वंशपरम्परा; रघुकुल; रामचन्द्रको वंश । २. महाकवि कालिदासले संस्कृत भाषामा लेखेको, रघुकुलको आख्यानमा आधारित एक महाकाव्य । — वंशी— वि॰ १. रघुवंशमा उत्पन्न भएको; रघुकुलमा जन्मेको । ना॰ २. रामका सन्तान वा पुर्खा । — वर— ना॰ राघवहरूमध्येमा श्रेष्ठ पुरुष; राम ।

रङ्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ रङ्ग +नु] रँग्नु ।

रब— ना॰ [सं॰ रङ्गे १. कुनै पनि वस्तुमा रहने तथा आँखाले हेरेर चाल पाइने, सेतो, रातो, कालो आदि वर्ण; रङ्ग; रँग । २. कुनै वस्तुलाई रँगाउने पदार्थ (चूर्ण, लेप वा झोल॰; रोगन; पालिस । ३. तास, बुद्धिचाल, त्रिपासा आदि खेलमा पत्ती वा गोटीलाई प्रमुख मान्दा स्विकारिने वर्ण; तास आदि खेलको प्रमुख वर्ण; तुरुप । ४. तासका खेलमध्ये एउटा खेल । ५. जाँड, रक्सी, भाब आदि मादक पदार्थको नशा; लागो । ६. छाँटकाँट; चालढाल; ढाँचाकाँचा । ७. कसैबाट कसैमा पर्ने प्रभाव; असर । ८. फुर्ती; रबाफ; धाकधक्कु । (. हे॰ रङ्ग पनि । रब बिरब— वि॰ [रङ्ग+विरङ्ग] १. अनेकौँ रबका (वस्तुहरू) । २. थरीथरीका; किसिमकिसिमका । ३. धेरै किसिमका रबले युक्त । > रबबिरङ्गी— वि॰ रबबिरब ।

रबमबाइ— ना॰ [सं॰ रङ्गमङ्ग+आइ] १. अनेक रङ्गमा मुछिने काम । २. अनेक विचार र शङ्काउपशङ्कामा मुछिने काम; दिशाहीन भएर अलमलिने किसिम, क्रिया वा भाव । ३. भ्रम; भ्रान्ति । > रबमबाइनु— अ॰ क्रि॰ विविध दिशा र विचारमा परेर भौँतारिनु; अलमलिनु; रबमबिनु । रबमबाउनु— अ॰ क्रि॰ विचार, सिद्धान्त वा लक्ष्य आदिको भ्रमबाट अलमलिनु; रबमबिनु । रबमबिनु— अ॰ क्रि॰ १. रुमलोमा पर्नु; विचार, तर्क आदिले काम नगर्नु । २. अलमलिनु । ३. धूवाँ, कुहिरो, हावा आदि पास हुन नपाई रुमलिनु; साँगुरो ठाउँमा अटेसमटेस होइनु । रबमब्याइ— ना॰ रबमबिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । रबमब्याइनु— क॰ क्रि॰ रबमबिने तुल्याइनु ।

रबमब्याउनु— प्रे॰ क्रि॰/स॰ क्रि॰ रबमबिने पार्नु वा रबमबिन लाउनु ।

रबाइ— ना॰ [सं॰ रङ्ग+आइ] रँगाइ । > रबाइनु— क॰ क्रि॰ रँगाइनु । रबाउनु— स॰ क्रि॰ रँगाउनु । रबिनु— क॰ क्रि॰/अ॰ क्रि॰ रँगिनु ।

रबिलो— वि॰ [रब+इलो] रब भएको; रङ्गिलो; रँगिलो ।

रबेटो— ना॰ हे॰ रँगेटो ।

रबेल्–नु— स॰ क्रि॰ [रब+एलो+नु] रँगेल्नु; बिरोल्नु; हुँडल्नु; बिथोल्नुग् भाँड्नु; भाँजो पार्नु । > रबेलाइ— ना॰ रँगेलाइ । रबेलाइनु— क॰ क्रि॰ रँगेलाइनु । रबेलाउनु— प्रे॰ क्रि॰ रँगेलाउनु । रबेलाहट— ना॰ रँगेलाहट । रबेलाहा— वि॰ रँगेलाहा । रबेलिनु— क॰ क्रि॰ रँगेलिनु ।

रबेलो— ना॰ [रङ्+एलो] रँगेलो ।

रबेल्याइ— ना॰ [रबेलि+याइ] रबेलिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।

रङ्क— वि॰ [ सं॰] १. एकदम गरिब; हरिकङ्गाल; निर्धन । २. लोभीको भाँडो; कन्जुस; कृपण । ना॰ ३. माग्ने व्यक्ति; भिक्षुक ।

रङ्कु— ना॰ [सं॰] १. अन्धविश्वासीहरूले राँके भूत भनी स्वीकार गरेको एक प्राचीन हिमाली जाति; राङ्कवजाति । २. चौँरीगाई वा याक । ३. च्याङ्ग्रो । ४. एक पुराकथात्मक पाँडुले मृग । ५. पाखी ।

रङ्ग— ना॰ [सं॰] १. हे॰ रब (वर्ण वा रोगन) । २. सौन्दर्य । ३. नाचगान वा अभिनय; रामरमिता; रसरङ्ग । ४. क्रीडा; खेलकुद । ५. आनन्दको उत्सव; मोजमजा । ६. घर । ७. चालढाल; रङ्गढङ्ग । ८. कुनै धातुलाई टाल्न, जोड्न प्रयोग गरिने धातु; राब । (. खेलकुदको आयोजना गरिने ठाउँ; रङ्गशाला । १०. नाटक प्रदर्शन गरिने मञ्च; रङ्गमञ्च । — कर्मी— ना॰ रबरोगनको काम गर्ने मान्छे; रँगाउने कामदार; रबमिस्त्री । —

जीवक— ना॰ १. चित्रकार । २. छिपा । — जीवी— ना॰ १. रङ्गमञ्चको कामबाट वा नाचेर जीवननिर्वाह गर्ने व्यक्ति; नट; नृत्यजीवी । २. चित्रकार । ३. रबरोगनको काम गरेर जीवनवृत्ति गर्ने व्यक्ति । ४. लुगा छिप्ने काम गर्ने जाति; छिपा । ~ ढङ्ग— ना॰ १. ढङ्ग; ढाँचाकाँचा । २. चालचलन; बानीबेहोर । ~ न

ढङ्ग— क्रि॰ वि॰ १. छेक न छन्द; छन्द न बन्द; छाँट न काँट । २. व्यर्थ; विनाकाममा । ~ बिरङ्ग— वि॰ विभिन्न रब मिसिएको; अनेक रब भएको; रङ्गीबिरङ्गी । ~ बिरङ्गी— वि॰ रङ्गबिरङ्ग; रङ्गीचङ्गी । ~ भङ्ग— ना॰ आनन्दमा पर्ने बाधा; खुसियालीमा पर्न आएको व्यवधान । ~ भवन— ना॰ खेलकुद, नाचगान, नाटक आदि प्रदर्शनको आयोजना गरिने ठाउँ; रङ्गशाला; रङ्गमहल । — भूमि— ना॰ १. रङ्गमञ्च; खेल, नाटक, गीत– नाच आदिको आयोजना–स्थल; रङ्गशाला । २. पहलमानी खेल्ने ठाउँ; कसरतको अखाडा । ३. युद्धक्षेत्र; रणस्थल । — भेद— ना॰ मान्छेको कालो, गोरो आदि वर्णका आधारमा गरिने पक्षपात; वर्णका आधारमा गरिने पक्षपात वा भेदभाव । — भेद नीति— ना॰ रङ्गभेदका आधारमा गरिने पक्षपातपूर्ण नियम; काला र गोराका आधारमा गरिने भेदभावको नीति । — मञ्च— ना॰ नाचगानको प्रदर्शन गरिने, नाटक अभिनय गरिने, खेलकुद आदिको आयोजना गरिने मञ्च; रङ्गशाला । ~ मञ्चन— ना॰ खेलकुद, नाटक, नाचगान आदि प्रस्तुत गर्ने काम; रङ्गशालामा कुनै पनि कार्यक्रम प्रदर्शन गर्ने काम । ~ मण्डप— ना॰ रङ्गभूमि । — मन्डली— ना॰ रङ्गशालामा उपस्थित भएर कार्यक्रम प्रस्तुत गर्ने जमात; नाटक, खेलकुद आदिका सहयोगी र सहभागीसमेत मिलेर बनेको समूह; कलाकारहरूको डफ्फा (ट्रुप) । ~ महल— ना॰ १. राजामहाराजाका दरबार; राजप्रासाद; राजदरबार । २. भोगविलास र मोजमज्जा गर्ने घर; विलासको व्यवस्था मिलाएको भवन । ३. अन्तपुर; दरबारका चौगिर्दाभित्रको ठाउँ । ४. रङ्गशाला; रङ्गगृह । ~ रस— ना॰ १. आमोदप्रमोदको प्रसङ्ग; आनन्दोत्सव; मोजमजा । २. हास्यव्यङ्ग्य; रसरङ्ग ।

रङ्गरुट— ना॰ [अङ्॰ रिक्रूटे हे॰ रँगरुट ।

रङ्गवाद— ना॰ [सं॰] वर्णवादी नीति; रङ्गभेदनीति ।

रङ्गवादी— वि॰ [सं॰] रङ्गवादको अनुयायी ।

रङ्गशाला— ना॰ [सं॰] नाटक, नाचगान, खेलकुद आदि कार्यको प्रदर्शन गरिने ठाउँ; रङ्गमञ्च; रङ्गभूमि ।

रङ्गाइ— ना॰ [रू रङ्ग -+आइ॰] रँगाइ । [ > ] रङ्गाइनु— क॰ क्रि॰ रँगाइनु । रङ्गाउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ रँगाउनु ।

रङ्गाधिवेता— ना॰ [सं॰] भरतको नाट्यशास्त्रअनुसार नाटक प्रदर्शन गरिने मञ्चमा मङ्गलपूर्वक नाटकको प्रदर्शन हुन सकोस् भन्ने उद्देश्यले पूजा गरिने देवदेवता ।

रङ्गिनु— अ॰ क्रि॰ [रङ्ग+इ+नु] १. रब लागेको हुनु; रङ्गीन बन्नु । २. रबबारा प्रभावित हुनु । ३. लसपस भएर आफू पनि अर्को जस्तै हुनु ।

रङ्गित१— वि॰ [सं॰] रबमा रङ्गिएको; रङ्गीबिरङ्गी भएको ।

रङ्गित२— ना॰ [भो॰ ब॰] सिक्किम र दार्जिलिबको सीमा निर्धारण गर्ने नदी; टिस्टा नदीको एक सहायक नदी ।

रङ्गिन— वि॰ [फा॰] रँगाइएको; रब लागेको; रबगीचङ्गी; रबबिरब ।

रङ्गिलो— वि॰ [रङ्ग+इलो] १. उज्जर रब भएको; उत्ताउलो रब भएको; चर्को रबको । २. हँसिलो किसिमको; पुक्खली ।

रङ्गी— वि॰ [सं॰] १. रबदार; रबवाला; रङ्गिन । २. व्यसनी; मोजमज्जा गर्ने; आमोदप्रमोद गर्ने । ना॰ ३. रङ्गमञ्चको कलाकार । — चङ्गी— वि॰ अनेक किसिमका रङ्गहरू मिश्रित भएको; रङ्गीबिरङ्गी; झिलिमिली । ~ बिरङ्गी— वि॰ नाना रबबारा सिँगारिएको ।

रङ्गोपजीवी— वि॰ [सं॰] १. रङ्गजीवी; रबगजीवक; रङ्गी । २. ना॰ अभिनेता; रङ्गमञ्चको कलाकार ।

रङ्रुट— ना॰ [अङ्॰ रिक्रूटे हे॰ रँगरुट ।

रच्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ रचन/रचनो १. रचना गर्नु; बनाउनु; निर्माण गर्नु । २. कल्पना गर्नु; उप्जाउनु; कथन गर्नु । ३. सजाएर पस्कनु ।

रचन— ना॰ [सं॰] रचना; निर्माण; गढाइ ।

रचना— ना॰ [सं॰] १. बनाउने काम; निर्माण गर्ने काम । २. बनाउने कुशलता वा प्रविधि; निर्माणकला । ३. निर्माण भएको वास्तु, मूर्ति, ग्रन्थ आदि । ४. कल्पना; तर्जुमा; अजमाइस । ५. व्यवस्था; प्रबन्ध । ६. फूल, खरानी, हलेदो आदि मिलाई पिसेर

 बनाइएको, टीका लगाउने काममा प्रयोग गरिने रातो धूलो; रोरी;

रोचना । — कार— वि॰ १. रचना गर्ने; सर्जक । ना॰ २. रचयिता; रचना गर्ने व्यक्ति ।

रचनात्मक— वि॰ [सं॰] १. कुनै प्रकारको रचना वा निर्माणमा मौलिकता थपिएको; सृजनात्मक; निर्माणात्मक । २. कुनै देश वा समाजको उन्नतिमा सहायक हुने; सृजनामूलक । — ता— ना॰ रचनात्मक हुने भाव, गुण वा विशेषता ।

रचनी— ना॰ [रचना+ई] राम्रो डालको, दुधालु र साधु आनीबानी भएको गाई ।

रचयिता— वि॰ [सं॰] १. रचना गर्ने; रचनाकार; निर्माता । ना॰ २. लेख वा ग्रन्थ तयार गर्ने व्यक्ति; ग्रन्थकार ।

रचाइ— ना॰ [ । रच् (+आइ॰] रच्ने वा निर्माण गर्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया [ > ] रचाइनु— क॰ क्रि॰ रच्ने काम गराइनु; निर्माण गराइनु । रचाउनु— प्रे॰ क्रि॰ रच्ने काम गराउनु; निर्माण गर्न लगाउनु ।

रचित— वि॰ [सं॰] निर्माण गरिएको; रचना गरिएको; निर्मित ।

रचिनु— क॰ क्रि॰ [रच्+इ+नु] रच्ने काम गरिनु; निर्माण गरिनु ।

रछान— ना॰ [सं॰ राश+आन] १. घरनजिकै फोहोरमैला फ्याँक्न बनाइएको मलखाल्डो; रछानघुरान; जुठेल्नु । २. फोहोर जाने नाली; नाल ।

रछाने— वि॰ [रछान+ए] १. रछानजस्तै फोहोरमैला भएको; अत्यन्त दुर्गन्धित । ना॰ २. फोहोरमैलाबाट उछ्रने खटिरो; फोहोर खटिरो । ~ खटिरो— ना॰ फोहोरका कारणबाट जीउमा निस्कने खटिरो; फोहोर खटिरो ।

रछायाँ/रछायो— वि॰ [रक्त+छायाँ/छाया+ओ] १. धुस्रोफुस्रो देखिने खालको रातो; खैरोमा रातो मिसिएको । ना॰ २. त्यस्तो रब ।

रज— ना॰ [ सं॰] १. नारीहरू रजस्वला हुँदा निस्कने रगत; ऋतु । २. फूलमा हुने केशर; पुष्पराग; पुष्पपराग । ३. धूलो; छारो । ४. सत्त्व, रज, तममध्ये सिर्जनाशक्तिको मुहान मानिने गुण; रजोगुण ।

रजक— ना॰ [सं॰] धोबी ।

रजगज— ना॰ [ । राजकाजे १. ठाँटबाँट; तडकभडक । २. मोजमज्जा; ढलीमली; ठसमस । ३. रजाइँ; सुखसयल ।

रजत— ना॰ [सं॰] १. चाँदी; धातुको एक जाति । २. सेतो रब । वि॰ ३. सेतो; शुभ्र वर्णको; सुकिलो । ~ जयन्ती— ना॰ संस्था, उद्योग, व्यक्ति, ऐतिहासिक घटना आदि पच्चीसौँ वर्षमा प्रवेश गरेको उपलक्ष्यमा मनाइने उत्सव । — मय— वि॰ १. चाँदीबाट बनेको; चाँदीचाँदी भएको; चाँदीले ढाकिएको । २. सेतो; शुभ्र वर्णको ।

रजनी— ना॰ [सं॰] १. सूर्यास्तपछिको सन्ध्याबाट सुरु भई सूर्योदयपूर्वको उषासम्मको समय; रात्रि; रात । २. नीलो रब बनाउने काममा आउने एक जातको वृक्ष । ३. हलेदो । — कर— ना॰ १. चन्द्रमा । २. कपूर । — गन्धा— ना॰ रातमा मगमग बास्ना चल्ने एक फूलको जात; हसिना । — मुख— ना॰ रातको मुख वा आरम्भबिन्दु; साँझ । — रमण— ना॰ रातमा हिँडडुल गर्ने ग्रह; चन्द्रमा ।

रजपुत— ना॰ [सं॰ राजपुत्रे १. राजामहाराजाका सन्तान; राजाका छोरानाति; राजाको वंशपरम्परा । २. क्षत्रियहरूको कुलघरान एवं उच्चता जाहेर गर्ने वंशलाई बुझाउने संज्ञा । ३. भारतको राजपुताना प्रान्तका क्षत्रिय वंश; राजपूतखलक; भारतीय ठकुरी ।

रजबन्धकी— वि॰ [सं॰ राज+बन्धक+ई] राजा वा राज्यले बन्धक राखेको; सरकारबाट बन्धक वा धितोमा परेको ।

रजबाधा— ना॰ [सं॰ राजबन्ध+ओ राज्य वा सरकारले ऋण लिएबापत धितो राखेको जमिन वा वस्तु; सरकारले धरौटी राखेको वस्तु ।

रजबाम— ना॰ [रज+बाम] टाउको ठूलो हुने एक खालको बाम माछो; ठूलो बाम माछाको एक जात ।

रजबार— ना॰ [रजबाडो १. सानातिना राज्यको राजा; बाइसेचौबीसेजस्ता राज्यका राजा; रजौटा । २. राजघराना; राजखानदान । ३. रजबाडा ।

रजवती— ना॰ [सं॰ रजोवती] रजोवती ।

रजवाडा— ना॰ [सं॰ राजवाटिको १. सानोतिनो क्षेत्र वा अधिकार भएको राजा; रजौटो । २. राजाका अधीनका सानातिना राज्य; करद राज्य; उपराज्य ।

रजस्थल१— ना॰ [सं॰] १. रजस्राव हुने स्थल, नारीको मासिक धर्ममा रगत निस्कने ठाउँ; पाठेघर । २. रगत निस्कने ठाउँ; घाउ । ३. फूलको केशर रहने ठाउँ; पुष्पपराग बन्ने ठाउँ ।

रजस्थल२— ना॰ [सं॰ राजस्थले राजदरबार रहेको ठाउँ ।

रजस्वला— ना॰ [सं॰] १. नारी तरुनी भएपछि प्रत्येक महिनामा पर सर्ने काम; ऋतुधर्म; मासिक धर्म । २. पर सरेकी आइमाई; रजस्राव भएकी स्त्री; नछुने । ३. गर्भधारण गर्ने तत्त्वले युक्त भएकी आइमाई; उमेर पुगेकी नारी ।

रजहाँस— ना॰ [सं॰ राजहंसे सेतो रब, लामो घिच्रो र अग्ला खुट्टा भएको हाँस; राजहाँस ।

रजाइँ— ना॰ [राज+आइँ] १. राज्य गर्ने काम; राज्यको शासन वा सञ्चालन । २. अख्तियारको एकलौटी उपयोग; रजगज; हैकम । ३. मैमत्तापन; ढलीमली; ठसमस । ४. सहीसही–बिसहीबिसही ।

रजिया— ना॰ [सं॰ राजिके भरेर हिसाब निकाल्नुपर्ने वस्तुको चार मानाबराबरको नापो; नाली ।

रजिस्टर— ना॰ [अङ्॰] १. सिलसिला मिल्ने हिसाबले कुनै नगद वा जिन्सीको आयव्ययको लगत दर्ता गर्ने पुस्तक वा खाता । २. आएगएका पत्र, वस्तु आदिको विवरण उल्लेख गर्ने पुस्तिका; दर्ता वा चलानी कापी । ३. विद्यार्थी, कर्मचारी, मजदुर आदिको उपस्थिति जनाउने खाता; हाजिरकापी ।

रजिस्टरी— ना॰ [अङ्॰ रजिस्ट्री] १. कानुनमा उल्लेख भएअनुसारको रीत पूरा गरी सरकारी तहमा दर्ता गर्ने काम; जग्गा, उद्योग वा कुनै वस्तु विधिपूर्वक सरकारी कार्यालयको प्रतिज्ञापत्र भरी दर्ता गर्ने काम । २. जुनसुकै वस्तुको लगतविवरण रजिस्टरमा दर्ता गर्ने काम । ३. हुलाक नियमअनुसार अतिरिक्त शुल्क तिरी एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा चिठीपत्र, सामानको पार्सल आदि पठाउने काम । ४. हुलाकमहसुल दरमा छुट सुविधा मिल्ने गरी दर्ता गरिएका चिठीपत्र, पुस्तकपत्रिका, पुलिन्दा, सङ्घसंस्थाका बुलेटिन आदि । वि॰ ५. रजिस्टरमा दर्ता गरिएको; रजिस्टरमा जनाइएको ।

रजिस्टर्ड— वि॰ [अङ्॰] १. रजिस्टरी भएको; दर्ता गरिएको । २. दर्तावाल । ~ एजेन्ट— ना॰ कुनै कार्यालय, उद्योग, वाणिज्य आदि संस्थाको प्रतिनिधिका रूपमा दर्ता भएको व्यक्ति वा संस्था । ~ बुक— ना॰ दर्ता गरिएको किताब; दर्ताको अभिलेख राख्ने गरेको खाता; दर्ता जनाएको कापी; दर्तापुस्तक; दर्ताबही । ~ संस्था— ना॰ सङ्घसंस्था गठन गर्ने ऐनको नियमअनुसार प्रमाणित एवं दर्ता भएको संस्था; सरकारबाट मान्यता प्राप्त भएको र कानुनी तहबाट मान्य भएको संस्था ।

रजिस्टार— ना॰ [अङ्॰ रजिस्ट्रारे १. विश्वविद्यालयको गठनमा प्रशासनिक उच्चतहको पदमा रही सचिवले गर्ने प्रकारका सम्पूर्ण प्रशासनिक काम गर्नेगराउने अधिकारी; कुलसचिव; प्रस्तोता । २. नगरसभा, गृहमन्त्रालय, उच्च अदालत आदि संस्थाको प्रशासनिक कार्य रेखदेख गर्ने सचिवसरहको पदाधिकारी ।

रजिस्ट्रेसन— ना॰ [अङ्॰ रजिस्ट्रेशने १. जग्गा, घर, सङ्घ–संस्था, उद्योग, प्रकाशन आदिलाई कानुनी तहबाट दर्ता गर्ने काम । २. कुनै वस्तुको लगत दर्ता गरी विवरणअभिलेख राख्ने काम । ~ अड्डा— ना॰ घरजग्गा, उद्योग, सङ्घसंस्था, हातहतियार आदिको लेनदेन गर्दा नामसारी गर्ने र दाखिलखारेजको अभिलेख दुरुस्त राख्ने अड्डा; पास अड्डा ।

रजैया— वि॰ [राजा+ ऐयो १. सरकारसित सरोकार भएको; सरकारी सम्बन्ध भएको; सरकारी । २. राजाको; राजासित सम्बन्धित । ~ सडक— ना॰ सवारीका सबै प्रकारका साधन आवतजावत गर्न सक्ने फराकिलो सडक; राजपथ; राजमार्ग ।

रजोगुण— ना॰ [सं॰] मनमा काम, प्रेम, स्नेह, मोह, राग, चञ्चलता आदि उत्पन्न गराउने एक गुण; सत्त्व, रज र तममध्ये सृष्टिसँग सम्बन्धित एक गुण । > रजोगुणी—वि॰ १. रजोगुणले युक्त; रजोगुण भएको । २. रजोगुणसम्बन्धी ।

रजोदर्शन— ना॰ [सं॰] १. नारीको रजस्वलाको प्रथम उदय । २. योनिबारबाट प्रत्येक महिना हुने रजको निर्गमन ।

रजोधर्म— ना॰ [सं॰] नारीको नछुने हुने स्वाभाविक गुण; रजोदर्शन; नछुने ।

रजोवती— वि॰ [सं॰] रजस्वला भएकी; पर सरेकी; नछुने भएकी; टक्रिएकी; पन्छिएकी (स्त्री॰ ।

रजोहीनता— ना॰ [सं॰] १. मासिक धर्मबाट भएको निवृत्ति; रजस्वला हुन छोडेपछिको अवस्था । २. गर्भधारणका निम्ति अनुक¨ल रजस्वला हुने गुणको अभाव । ३. नारीको बाँझोपन ।

रजौटे— वि॰ [रजौटा+ए] रजौटासम्बन्धी; रजौटाको ।

रजौटो— ना॰ [राजा+औटो] सानातिना क्षेत्रको राज्यसञ्चालन गर्ने राजा; रजबार ।

रज्जु— ना॰ [सं॰] १. डोरी । २. घोडाको मुखमा लगाउने डोरी; लगामडोरी । ३. नियन्त्रण गर्ने सम्पूर्ण अधिकार; बागडोर । ४. वास्तु तथा मूर्तिकलामा चौसट्ठी हात लम्बाइको नापोलाई बुझाउने शब्द । ~ मार्ग— ना॰ १. बिजुलीबाट चल्ने डोरी वा तारको बाटो; रोपलाइन; घिर्लिब । २. ट्रलीसेवाको गाडी हिँड्ने बाटो ।

रञ्जक— वि॰ [सं॰] १. रबसम्बन्धी काम गर्ने; रँगाउने; रबरोगन लगाउने । २. मनोरञ्जनको काम गर्ने; मन बहलाउने । ना॰ ३. रबरोगनको काम गर्ने शिल्पी; छिपा । ४. रँगाउने गुण भएको वस्तु; रब । ५. रातो चन्दन; रक्त चन्दन । ६. सिँदुर । ७. माहुर; हातपाउमा लगाउने रब; मेहँदी ।

रञ्जन— ना॰ [सं॰] १. रँगाउने काम; रबरोगन गर्ने काम । २. खुसी तुल्याउने काम; मन बहलाउने काम । ३. रातो चन्दन; रक्त चन्दन । > रञ्जना— ना॰ १. रञ्जन गराउने स्त्री । २. रञ्जनाशैलीको एक प्राचीन लिपि; रञ्जनालिपि (नेपालमा बाह्रौँदेखि पन्ध्रौँ शताब्दीसम्म प्रचलित॰ । रञ्जनी— ना॰ १. हलेदो । २. पान । ३. नागबेली; नागवल्ली ।

रञ्जनीय— वि॰ [सं॰] १. आनन्ददायी; आनन्द दिने खालको । २. रँगाउन लायक ।

रञ्जित— वि॰ [सं॰] १. प्रसन्न; आनन्दित । २. बढाई–चढाई बोलेको । ३. रब लगाइएको । — कार— ना॰ सेतो कपडामा ढाका आदिको छिपाइको काम गर्ने नेवारजातिको एक भेद ।

रट्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ रट्+नु] १. पाठ, मन्त्र आदि कण्ठस्थ पार्ने उद्देश्यले घोक्नु; कण्ठ हुने गरी पढ्नु । २. कुनै कुरो बारबार आवृत्ति गर्नु; धेरै बाजि भनिरहनु । ३. अभ्यास गर्नु; चिन्तनमननमा तल्लीन हुनु । > रटन— ना॰ रट्ने काम; रटाइ । रटना— ना॰ १. कुनै शब्द, वाक्य वा पाठलाई एकदमै घोक्ने काम; कण्ठस्थ गराउने उद्देश्यले रटिरहने काम । २. एउटै कुरो दोहोथ्याई– तेहथ्याई उच्चारण गरिरहने काम । ३. एकाग्र ध्यान; एकोहोरो लगन । ४. फिक्री; चिन्ता । रटन्त— ना॰ १. रट्ने काम; रटाइ; रटना । वि॰ २. रट्ने बानी भएको; रटुवा । रटन्ताम्— ना॰ १. रटिरहने काम; बारम्बार घोकिरहने काम; घोकन्ताम् । वि॰ २. रटुवा; घोकुवा । रटन्ते— वि॰ १. खूब रट्ने वा घोक्ने; घोकन्ते । २. खूब घुम्नुपर्ने; फिरन्ते । रटाइ— ना॰ रट्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । रटाइनु— क॰ क्रि॰ रट्ने काम गराइनु; रट्न लाइनु ।

रटाउनु— प्रे॰ क्रि॰ रट्न लाउनु; रट्ने काम गराउनु । रटिनु— क॰ क्रि॰ रट्ने काम गरिनु; घोकिनु ।

रड— ना॰ [अङ्॰] घर आदि बनाउन प्रयोगमा ल्याइने फलामको डन्डी; छड ।

रडाको— ना॰ [लड्+आको ] १. परस्परमा हुने झैझगडा; वैमनस्य; झैझमेला । २. ठूलो हुलदङ्गा; होहल्ला; राडो ।

रडी— ना॰ [रट्+ई] १. अड्डी लिने काम; धृष्टता । २. झैझगडा गर्ने काम; रोथ्याइँ ।

रड्क–नु— अ॰ क्रि॰ [अ॰ मू॰ रड्क+नु] १. टेकेको वा भर गरेको ठाउँबाट खुट्टा, हात आदि कुनै अङ्ग खुस्किनु; चिप्लिनु । २. ठीक समय र ठाउँमा बुद्धि नपुग्नाले काम बिग्रनु; चुक्नु; भुल्नु । ३. पतन हुनु; च्युत हुनु । > रड्काइ— ना॰ रड्किने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । रड्काइनु— क॰ क्रि॰ रड्कने काम गराइनु; रड्कने पारिनु । रड्काउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ १. रड्कन लाउनु; रड्कने काम गराउनु । २. कलमलाई दुरुपयोग गरी केही गलत रकम लिखतमा चढाउनु । रड्किनु— अ॰ क्रि॰ रड्कनु । रड्को— ना॰ रड्कने काम; चिप्लिने वा चुक्ने काम; रड्काइ । रड्क्याइ— ना॰ रड्किने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।

रण— ना॰ [सं॰] परस्परमा पक्षविपक्ष भई गरिने लडाइँ युद्ध; सङ्ग्राम । — क्षेत्र— ना॰ १. लडाइँको ठाउँ; विवाद उठ्नाले लडाइँ परेको ठाउँ । २. युद्धभूमि; रण छेडिएको भूमि । — घ्वाँक— वि॰ १. साधारण सीमाभन्दा ठूलो; अजबको; बडेमाको; रनीवाँक; घ्वाँक । — चण्डी— ना॰ १. रणक्षेत्रकी देवी; रणक्षेत्रको रगत पिएर मत्त हुने देवी; उग्रचण्डी । वि॰ २. पूरै रिसाएकी (स्त्री) । — जित मल्ल— ना॰ एकीकरणभन्दा पहिलेका भक्तपुरे राजाहरूमध्ये सबैभन्दा पछिल्लाचाहिँ राजा । — झोक— ना॰ ठूलो झोक; कडा खालको रिस; तातो रिस । > रणत्कार— ना॰ धनुको ताँदो फट्कार्दा झनझनाएर आउने आवाज; झणत्कार । — धीर— वि॰ युद्ध गर्नुपरेको बेलाको धीर ।

रणन— ना॰ [सं॰] १. कुनै सुमधुर ध्वनियुक्त गीत, सङ्गीत आदिको नाद वा तरङ्ग । २. बाजा आदि बज्दाको ध्वनि; रन्को ।

रणनाद— ना॰ [सं॰] रणक्षेत्रमा उत्तेजित वीरहरू कराउँदाको गर्जना; रणध्वनि । रणबहादुर शाह— ना॰ पृथ्वीनारायण शाहका नाति, प्रतापसिंह शाहका छोरा र गीर्वाणयुद्धका पिता शाहवंशका तेस्रा राजा श्री ५ रणबहादुर शाह; स्वामी महाराज; निर्वाणानन्द ।

रणभूमि— ना॰ [सं॰] युद्ध भएको ठाउँ; लडाइँको मैदान; युद्धस्थल; युद्धभूमि ।

रणलक्ष्मी— ना॰ [सं॰] युद्धकी अधिष्ठात्री देवी; विजयलक्ष्मी ।

रणवीर/रणशूर— ना॰ [सं॰] वीरतापूर्वक युद्ध गर्ने योद्धा; लडाइँमा साहसपूर्वक लड्ने जवान; युद्धवीर ।

रणसङ्ग्राम— ना॰ [सं॰] १. परस्परका दुई शक्तिका बीचमा चलेको युद्ध; लडाइँ । २. घम्साघम्सी; मारामार । ३. ठूलो झगडा ।

रणस्तम्भ— ना॰ [सं॰] युद्धमा जितेबापत जित्ने पक्षले उभ्याएको ढुङ्गा वा धातुको खाँबो; विजयस्तम्भ; विजयखम्बा ।

रणस्थल— ना॰ [सं॰] युद्धको मैदान; लडाइँको अखडा; युद्धक्षेत्र ।

रणाङ्गण— ना॰ [सं॰] युद्धभूमि; रणस्थल ।

रण्डी— ना॰ [सं॰] लोग्ने मरेकी आइमाई; विधवा; राँडी ।

रत— वि॰ [सं॰] १. कुनै विषय वा काममा एकोहोरो किसिमले लागेको; अनुरक्त; आसक्त । २. दिलदेखि नै लागेको; तल्लीन भएको; दत्तचित्त; लिप्त । ना॰ ३. एकअर्कामा हुने आकर्षण; प्रेम । ४. रतिक्रीडा; स्त्रीसमागम; मैथुनकार्य ।

रतङ्गे— ना॰ [सं॰ रक्त+अङ्ग+ए] सागपात, बोटबिरुवा आदिका पात, डाँठ आदिमा रातो भएर लाग्ने एक प्रकारको रोग; राँके; राते ।

रतन— ना॰ [सं॰ रत्ने रत्न । — जोत— ना॰ सैजन वृक्ष; शोभाञ्जन । — नाथ— ना॰ १. सिद्ध गोरखनाथका एक प्रसिद्ध सिद्ध वा योगी । २. दाबको चौघरामा रहेको तिनैको मठ ।

रतन्धे— वि॰ [रतन्धो+ए] रात परेपछि आकाशका तारासमेत नदेख्ने गरी अन्धो हुने रोग लागेको; रतौँधीको रोगी ।

रतन्धो— ना॰ [सं॰ रायभयन्धे १. राती आँखा अन्धो हुने रोग; रतौँधी । वि॰ २. रातीको अन्धो (व्यक्ति॰ ।

रति–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ रत+नु] १. कुनै विषय वा व्यक्तिसित झ्याम्मिनु; लहसिनु । २. प्रेममा फँस्नु; अनुरक्त हुनु । ३. कसैका वशमा बस्न रमाउनु; सधिनु । ४. कसैसित आत्मीय हुनु ।

रति— ना॰ [सं॰] १. शिवका नेत्रबाट उत्पन्न अग्निले नष्ट भएका मदन वा कामदेवकी अर्धाङ्गिनी; पुराण आदिमा वर्णित मदनकी पत्नी । २. मैथुन; सम्भोग । ३. प्रेम; प्रीति । ४. रससिद्धान्तअनुसार शृङ्गाररसको स्थायीभाव । ५. आकर्षण; झुकाउ । ६. शोभा; सौन्दर्य । ~ कर्म— ना॰ स्त्रीपुरुषका बीचको यौनाचार । ~

केलि— ना॰ यौनव्यापार; रतिक्रिया । ~ क्रिया— ना॰ भाले प्राणीको जननेन्द्रिय पोथी प्राणीका जननेन्द्रियमा पसाई गरिने भोगकार्य; मैथुन; सम्भोग । ~ क्रीडा— ना॰ रतिक्रिया । ~ गृह— ना॰ वातावरण नै उन्मादक किसिमको पारी कामक्रीडाका निम्ति तयार गरिएको घर; रतिमन्दिर । — दान— ना॰ मैथुन गर्ने काम; सम्भोगक्रिया । — पति— ना॰ पुराण आदिमा वर्णित रतिका पति; कामदेव; मदन । — बन्ध— ना॰ सम्भोगक्रीडाको आसन; रतिकलाको ढङ्ग । ~ मन्दिर— ना॰ १. रतिक्रीडाका निम्ति उपयुक्त व्यवस्था भएको घर; रतिक्रियाको भवन । २. पोथी प्राणीको जननेन्द्रिय; योनि । — रस— ना॰ १. रतिक्रीडाबाट प्राप्त हुने आनन्द । २. रतिक्रीडा । ~ लम्पट— वि॰ अतिशय कामुक; स्त्रैण; मैथुन गर्ने काममा आसक्त; आइमाई भनेपछि हुरुक्क हुने; स्त्रीलम्पट । ~ लीला— ना॰ १. मैथुनका लागि गरिने हाउभाउ वा चाल ।

रती— ना॰ [सं॰ रक्त+ई] हे॰ रत्ती । ~ पनि— क्रि॰ वि॰ थोरै पनि । — भर— क्रि॰ वि॰ अलिकति मात्रामा पनि; थोरै पनि; किञ्चित् पनि ।

रतुली— वि॰ [रातो+उली] रातो रबको; रातो वर्णको (बाख्रो॰ ।

रतुवा१— वि॰ [रातो+उवो १. रातो वर्णको; रातो खालको । ना॰ २. रातो वर्णको मात्र हुने मृगको एक जात; रातो मृग । ३. सात माई नदीमध्येकी एक माईनदी; रतुवामाई ।

रतुवा२— वि॰ [रति+उवो रतिएको; पूरै लहसिएको; सधिएको; आत्मीय भएको ।

रतेउली/रतेली— ना॰ [रात+एउली/एली] १. बिहाका दिन दुलाहा अन्भाइसकेपछि दुलाहाका घरमा आइमाईहरू भेला भएर रातभर गरिने, स्त्रीपुरुषका बीचको प्रेमालापमा आधारित नाचगान, अभिनय आदिको रमाइलो; रत्यौली । २. दुलही भियभयाउने दिन दुलाहातर्फबाट खुवाइने भोज; रतेली भोज । ~ भोज— ना॰ बिहेका दिन दुलाहाका घरमा रात बिताउनेको सम्मानमा सबैलाई खुवाइने भोज ।

रतौँधी— ना॰ [सं॰ रायभयन्धे रात परेपछि आँखा नदेख्ने रोग; रतन्धो ।

रत्ति–नु— अ॰ क्रि॰ [रति+नु] १. आकर्षित हुनु; लहसिनु; रतिनु । २. प्रेममा फस्नु; अनुरक्त हुनु । ३. कसैका वशमा बस्न रमाउनु; सधिनु । ४. आत्मीय हुनु ।

रत्ती— ना॰ [सं॰ रक्तिमो १. लाल; रती; रातीगेडी; लालगेडी । क्रि॰ वि॰ २. अलिकति; अत्यन्त थोरै रू (उदा॰— अँ मैले भनेको रत्ती मान्दैन ॰ ।

रत्न— ना॰ [सं॰] १. गहना, आभूषण, श्रीपेचजस्ता अलङ्कारमा जडिने बहुमूल्य पत्थर; हीरा, पन्ना, माणिक, आदिको पत्थर; मोती, माणिक्य, वैदूर्य, गोमेद, हीरा, मुगा, पßराग, पन्ना र नीलमणिसमेतका प्रसिद्ध नवरत्न; जवाहिरात । वि॰ २. सर्वोत्तम; सर्वश्रेष्ठ; उत्कृष्ट । — कान्ति— ना॰ १. रत्नको शोभा; रत्नको छवि । — गर्भ— वि॰ रत्नको जस्तो शोभा वा कान्ति भएको । —

गर्भा— ना॰ पृथ्वी, धरती । — गन्धी— ना॰ शिरीषका जस्ता ससाना पात हुने, रहरलाग्दा राता रबका फूल लाग्ने, कोसाका भित्र फल फल्ने एक वृक्षविशेष; पात र बोक्राबाट पेटको रोग र फूलबाट दम, ब्रोङ्काइटिस र औलो ज्वराको आयुर्वेदिक औषधी बन्ने सोही वृक्ष; कृष्णाचुर । — पाणि— ना॰ बौद्धधर्मअनुसार रत्नसम्भवका छोरा; पाँच बोधिसत्त्वमध्ये एक । — सम्भव— ना॰ पञ्च ध्यानी बुद्धमध्येका एक; बौद्धिक स्तूपचैत्य आदिका दक्षिणपट्टि राखिने देवता; रत्नपाणिका पिता । > रत्नाउलो— ना॰ चार हजार फिटभन्दा अग्लो ठाउँका चिस्यान र मलिला ठाउँमा उम्रने, पानका आकारका हल्का हरियो रबका पात हुने, रातो डाँठ हुने, घाँसका रूपमा प्रयोग गर्दा गाईबस्तुको दूध पघ्रने भुईँघाँस । रत्नाकर— ना॰ १. विभिन्न बहुमूल्य रत्नको खानी मानिने ठाउँ । २. समुद्र; सागर । ३. खानी । ४. पुराणका अनुसार बाल्मीकि ऋषिको ऋषि हुनुभन्दा पहिलेको नाम ।

रत्नावली— ना॰ १. बहुमूल्य रत्नहरू जडिएको माला; रत्नको हार । २. अलङ्कारशास्त्रअनुसार कुनै प्रसङ्गमा प्रकृतिको क्रमिक विषयको उल्लेख हुँदा पर्ने अलङ्कार; अर्थालङ्कारको एक भेद ।

रत्नि— ना॰ वास्तु तथा मूर्तिकलामा एक्काइस अमलबराबरको नापो बुझाउन प्रयोग हुने शब्द । रत्नौलो— ना॰ रत्नाउलो ।

रत्याइ— ना॰ [रू रति (+याइ॰] १. रतिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ रत्याउ+आइ] २. रत्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया [ > ] रत्याइनु— क॰ क्रि॰ रतिने तुल्याउनु । रत्याउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ रतिने तुल्याइनु; अनुरक्त पार्नु; लहस्याउनु । रत्याहट— ना॰ रत्याइ । रत्याहा— वि॰ १. रत्याउने । २. रतिने ।

रत्यौली— ना॰ [रात+यौली॰] रतेउली; रतेली ।

रथ— ना॰ [सं॰] १. प्राचीन कालमा घोडाले तानेर हिँडाउने चारपाङ्ग्रे सवारीसाधन वा वाहन । २. अचेल देउ–देउताको यात्रामा प्रयोग गरिने, मान्छेबाट तानिने त्यस्तै साधन । ३. झाँकी आदिमा हिँडाउनको लागि सिँगारेर घर वा मन्दिरजस्तो रूपमा परिणत गरिएको मोटर, ट्रक आदि । ४. अचेलका आधुनिक वाहनमध्ये गोरुगाडा, बग्गी, टाँगा आदि । ५. शरीर; देह । ६. गोडा; खुट्टा । — धूली— ना॰ १. रथ, टाँगा, एक्का आदिका पाङ्ग्राले उडाएको धूलाको कण । २. परमाणुको आठ गुनाबराबरको नापो । ~ यात्रा— ना॰ देवदेवीका प्रतिमा वा मान्य व्यक्तिलाई रथमा राखी टोल, नगर वा निर्दिष्ट ठाउँमा घुमाई मनाइने उत्सव । — वान्— ना॰ रथचालक । > रथाङ्ग— ना॰ १. रथ, मोटर, गाडा, एक्का आदि यानसाधनको चक्का; पाङ्ग्रो । २. चक्र । ३. चक्रवाक पक्षी; चखेवा । (जस्तै— चखेवाचखेवीका जोडी रथाङ्गदम्पती हुन्॰ । रथी— वि॰ १. रथमा चढ्ने; रथारोही । ना॰ २. युद्धमा ठूलो वीरताको प्रदर्शन गर्ने वीर; योद्धा । ३. लेिफ्टनेन्ट जनरल । रथोद्धता— ना॰ छन्दशास्त्रका लक्षणअनुसार प्रत्येक चरणमा क्रमशः रगण, नगण, रगण र लघु तथा गुरु मात्रा हुने, एघार अक्षरको एक वार्णिक छन्द । रथ्या— ना॰ यान चल्न सक्ने सडक; मोटर दोहोरो आवतजावत गर्न सक्ने बाटो; राजमार्ग ।

रद— ना॰ [सं॰] १. दन्त; दाँत । २. ज्योतिषशास्त्रमा ३२–को अङ्कलाई बुझाउने शब्द । — च्छद— ना॰ दाँतबाहिर आवरणका रूपमा रहने अङ्ग; ओष्ठ; ओठ । — पट— ना॰ ओठ; रदच्छद ।

रदलबदल— ना॰ [फा॰ रद्दोबदले कसैलाई पूरै रद्द गर्ने र कसैलाई केही परिवर्तन गरी मिलाउने काम; केही हेरफेरका साथ मिलाउने काम; अदलबदल ।

रद्द१— वि॰ [सं॰ रते १. आनन्द वा खुसीले मस्त; उन्मादले मत्त; मुग्ध; मक्ख । २. प्रसन्न; हर्षित; प्रफुल्ल । ३. अनुरक्त; आसक्त । ४. आश्चर्यले युक्त भएको; विस्मित; चकित ।

रद्द२— वि॰ [अ॰] १. बिकम्मा; काम नलाग्ने । २. खारेज गरिएको । ना॰ ३. खारिज गर्ने काम; डिसमिस; खारेजी ।

रद्दी— वि॰ [अ॰ रद्द+ई] काम नदिने अवस्थाको; बिकामे; गएगुज्रेको । — को टोकरी— ना॰ घर, कार्यालय वा कतै पनि फोहोरमैला जतासुकै नछरियोस् र एकै ठाउँमा जम्मा होस् भनी राखिएको, बेत, बाँस, टिन आदिको टोकरी; काम नलाग्ने कागत तथा कसिङ्गर हाल्ने टोकरी ।

रनक— ना॰ [अ॰ मू॰ रनक्+अ] १. कुनै कुरा वा कारणबाट मनमा उठ्ने उत्तेजना; रिस; झोक; झ्वाँक; झनक । २. सनक । ३. रन्को; रन्काइ । > रनक्क— क्रि॰ वि॰ १. एकै पल्ट उत्तेजनामा पुगेर रिसाउने गरी; रिसले रन्किने, सन्किने वा झन्किने गरी; झनक्क । २. तात्ने किसिमले; निकै जोसिएर ।

रनीवाँक— वि॰ [रण+ीवाँक] १. बडेमाको; अजबको; घ्वाँके । २. हलक्क बढेर मोटाएको ।

रनबन— क्रि॰ वि॰ [रन+बन] वनैभरि; सारा जङ्गलमा ।

रनभुल्ल— ना॰ [रू रल्लि (+अ॰+रू भुल् (+अ॰] १. के कसो गर्ने भन्ने निर्णय लिन नसकी रल्लिएर भुलभुलैयामा पर्ने स्थिति । २. त्यस प्रकारको भुलभुलैया । वि॰ ३. त्यसरी भुलभुलैयामा परेको । क्रि॰ वि॰ ४. त्यसरी भुलभुलैयामा पर्ने गरी । >

रनभुल्लिनु— अ॰ क्रि॰ रनभुल्ल हुनु; रनभुल्लमा पर्नु । रनभुल्ल्याइँ— ना॰ रनभुल्ल हुने वा रनभुल्लिने पन वा अवस्था ।

रनाहा— ना॰ [अ॰ मू॰ रन्+आहो १. मनमा पर्ने असह्य ताप; आन्तरिक वेदना । २. रिसले उत्पन्न भएको छटपटी; अत्यन्त ठूलो झोक । ३. रिँगटा; चक्कर । ४. रिसको भाव; आवेग; उत्तेजना । रनिब सिल्ड— ना॰ [अङ्॰] आलोपालो गरी विजयी खेलाडीहरूले प्राप्त गरून् भनी राखिएको सिल्ड ।

रनिवास— ना॰ [रानी+आवास] दरबारका रानीहरूको आवासगृह; अन्तःपुरका सुन्दरीहरूको निवास; खोपी ।

रन्क–नु— अ॰ क्रि॰ [अ॰मू॰ रनक्+नु] १. उत्तेजित अवस्थामा पुगेर रिसाउनु; अनायास झोक्किनु । २. अत्यन्त तातो हुनु; तात्नु । ३. बज्ने धातुमा आवाज आउने गरी आघात लाग्नु । ४. त्यस्तो आघात लागी धातुहरू बज्नु । > रन्काइ— ना॰ रन्किने वा तात्ने क्रियाप्रक्रिया; रिसले वा तापले चरम अवस्थामा पुग्ने किसिम वा क्रिया । रन्काइनु— क॰ क्रि॰ रन्कने वा तात्ने गराइनु; तताइनु । रन्काउनु— स॰ क्रि॰ रिस उठाउनु वा तातो पार्नु; झोक चलाउनु वा तताउनु । रन्कारन्की— ना॰ परस्परमा उत्तेजित भएर रन्कने काम; झोकाझोक; बाझाबाझ । रन्काहा— वि॰ रनक्क रिसाउने खालको; जङ्गिने स्वभावको; रिसाहा; झोकी । रन्किनु— अ॰ क्रि॰ १. घण्टा, काँसका बाजा, झ्याम्टा आदि बज्दा खास ध्वनि निस्कनु; लामो रन्को निकालेर बज्नु । २. रन्कनु । ३. रन्कने होइनु ।

रन्को— ना॰ [रन्क+ओ] १. रिसको आवेग; झोक; रनाहा । २. आवाजको अनुतान; ध्वनिको तरङ्ग; कुनै वस्तुबाट निस्कने मूल ध्वनिको अनुतानका रूपमा निस्कने शब्द । ३. कुनै कारणबाट पैदा हुने रिँगटा; फनफने रोग । ४. मानसिक एकोहोरोपन; मनको धुन ।

रन्क्याइ— ना॰ [रू रन्कि (+याइ] रन्किने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] रन्क्याहट— ना॰ रन्क्याइ ।

रन्डा— ना॰ [फा॰ रन्दे बसिलाको जस्तो धार भएको पातालाई खोल परेको काठमा ठोकेर हातो हाली बनाइएको काठको सतह मिलाउन र मसिन्याउन प्रयोग गरिन औजार ।

रन्डी— ना॰ [सं॰ रण्डा+ई] नाचगान, यौवनको व्यापार आदिबाट जीविका गर्ने स्त्री; वेश्या; गणिका । ~ कोठी— ना॰ वेश्या आइमाईको व्यावसायिक अखडा; वेश्यावृत्ति गर्ने कोठा । — बाज— वि॰ रन्डीहरूसँग पल्केको; रन्डीबाजी गर्ने; वेश्यासँग लसपस गर्ने; वेश्यागामी । — बाजी— ना॰ वेश्यासँगको गमन; रन्डीसितको लसपस ।

रन्डो— ना॰ [सं॰ रण्डा+ओ] रन्डीबाजीतिर लागेको पुरुष; वेश्यागामी पुरुष; फुँडो; बेसुल्लो ।

रन्थन— ना॰ [अ॰ मू॰] पीडा, भ्रम, चिन्ता आदिबाट रन्थनिने क्रियाप्रक्रिया; छटपटी । > रन्थनाइ— ना॰ रन्थनाउने भाव क्रिया वा प्रक्रिया । रन्थनाइनु— अ॰ क्रि॰ १. रन्थनिनु । २. रन्थनाउने होइनु । रन्थनाउनु— अ॰ क्रि॰ रन्थन, भ्रम, पीडा, चिन्ता आदि अनुभव गर्नु; छटपटाउनु । रन्थनिनु— अ॰ क्रि॰ १. चोटपटक, ठक्कर आदिका वेदनाले ढुन्मुनिनु; रन्थनाउनु । २. रिबटा लाग्नु; रनाहा छुट्नु । रन्थन्याइ— ना॰ रन्थनिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।

रन्थन्याइनु— क॰ क्रि॰ रन्थनिने तुल्याइनु । रन्थन्याउनु— प्रे॰ क्रि॰/स॰ क्रि॰ रन्थनिने तुल्याउनु; रन्थनिन लाउनु ।

रन्थन्याहट— ना॰ रन्थन्याइ । — रन्थन्याहा— वि॰ १. रन्थनिने । २. रन्थन्याउने ।

रन्थरुमलो/रन्थरुमा— ना॰ [सं॰ रणस्थल+रोमल] १. अस्तव्यस्तता; असरल्लपना । २. अन्योल; बेथिति ।

रन्दा— ना॰ [फा॰ रन्दे हे॰ रन्डा ।

रन्धक— ना॰ [सं॰] १. खानेकुरा पकाउने व्यक्ति; भान्से । २. हानिकारक व्यक्ति ।

रन्धन— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तु पकाउने काम; राँध्ने काम । २. बरबादी; नाश ।

रन्ध्र— ना॰ [सं॰] १. प्वाल; छिद्र । २. दोष; कलङ्क । ३. नारीको जननेन्द्रिय; योनि । ४. नौ–अङ्कलाई बुझाउने शब्द । — वंश— ना॰ गोपीबाँस ।

रन्न— क्रि॰ वि॰ [सं॰ रणने १. ध्वनिको तरङ्ग वा अनुतानका साथमा; मूल आवाजका पछि निकै बेरसम्म निस्किरहने रन्कोका साथमा । २. ज्यादै तात्ने किसिमले; साह्रै रन्किएर । ३. रिसले चूर हुने ढङ्गले । ४. शरीरमा ज्वरो चढ्ने गरी ।

रपट— ना॰ [सं॰ पटे एकदमै फराकिलो समतल जमिन; मैदान; चापट ।

रपोट— ना॰ [अङ्॰ रिपोर्टे कुनै कार्य वा आयोजना आदिको गतिविधिको विवरण प्रस्ट हुने हिसाबले प्रस्तुत गरिने प्रतिवेदन; रिपोट ।

रप्फु— ना॰ [अ॰ रफू] १. कुनै कपडा फाटेको ठाउँमा सियोले बुनेको मिहिन बुनाइ । २. खत लागेका ठाउँमा राखिने पट्टी, रुवा आदि । ~ चक्कर— वि॰ १. भागेको । २. भागेर बेपत्ता भएको ।

रफत— ना॰ [अ॰ रब्ते कुनै काममा विशेष दखल पाउनका निम्ति गरिने अभ्यास; दलेली ।

रफ्तार— ना॰ [फा॰] हिँड्ने, चल्ने वा घटबढ हुने चाल; गति ।

रबड— ना॰ [अङ्॰ रबरे रबर । ~ छन्द— ना॰ पद्यशैलीका पक्षपातीहरूले गद्यकविताका निम्ति प्रयोग गर्ने गरेको व्यङ्ग्यात्मक नाम ।

रबर— ना॰ [अङ्॰] १. झन्डै बरको झैँ पात हुने एक चोपदार वृक्ष । २. गाडीका चक्का, ट्युब आदि अनेकौँ सामान बनाउन प्रयोग हुने, सोही वृक्षको चोप; रबड; लाबर । ~ छन्द— ना॰ रबडछन्द ।

रबाफ— ना॰ [अ॰ रोबे १. रहनसहन, वेशभूषा, बोलचाल, व्यवहार, आदिमा देखिने तडकभडक; बढ्ता ढाँचा; रवाफ; फुर्ती; धाक । २. अर्काउपर प्रभाव पार्न वा दबाउ दिन रचिने स्वाब । >

रबाफिलो/रबाफी/रबाफे— वि॰ रबाफ देखाउनुपर्ने; ढाँचा पार्ने खालको ।

रबी— ना॰ [अ॰ रबीअ] हिउँदे बाली; हिउँदमा पाक्ने कमाइ; जडहन । ~ बाली— ना॰ अन्न, दाल, मास आदि हिउँदे पैदावार; हिउँदे बाली ।

रम्–नु— अ॰ क्रि॰ [रम्+नु] १. रमाइलो अनुभव गर्नु; रमाउनु; आनन्दित हुनु । २. लट्ठ पर्नु; भुल्नु; एकोहोरो भएर लागिपर्नु । ३. रमाइलो मनाउनु; लहड गर्नु; खेल्नु । ४. भोगविलासमा भुल्नु ।

रम— ना॰ [अङ्॰] वैज्ञानिक तरिकाले उत्पादन गरेको, हड्याइँदो झोल हुने रक्सी ।

रमकझमक— ना॰ [रू रमझमे तडकभडक बढाउने किसिमको रमझम; उत्ताउलो खालको शोभा ।

रमजान— ना॰ [अ॰] मुसलमानहरूको रोजा (उपवास॰ बस्ने एक पर्व ।

रमझम— ना॰ [राम+अ॰ मू॰ झम्+अ] १. रमकझमक । २. झिलीमिली; सजधज ।

रमण— ना॰ [सं॰] १. मनोरञ्जनका निम्ति गरिने विलास; क्रीडा । २. यताउति घुम्ने काम; विचरण । ३. लोग्ने; पोइ । ४. स्त्रीपुरुषको परस्परको रतिक्रीडा । वि॰ ५ प्यारो; प्रिय । ६. लहडी; रसिक । > रमणी— ना॰ १. नारी; स्त्रीजाति । २. सुन्दरी आइमाई; राम्री युवती ।

रमणीय— वि॰ [सं॰] एकदमै राम्रो; मनोहर; सुन्दर । — ता— ना॰ सुन्दरता; मनोहरपना; रमाइलोपन ।

रमता— वि॰ [रू रम्+तो हे॰ रमन्ता ।

रमन— ना॰ [अङ्॰ राउन्डे १. सुरक्षाका निम्ति सिपाहीप्रहरीहरू राति वा जतिसुकै बेला घुम्ने काम; गस्ती लगाउने काम । २. गस्तीमा जाने प्रहरी ।

रमन्ता— वि॰ [रू रम्+अन्तो फिरन्ता; डुलन्ता ।

रमरम— ना॰ [अ॰ मू॰ रम्+अ (बि॰)] १. हल्का किसिमले हुने पिरो; अलिअलि पर्पथ्याउने स्वाद (टिम्मुर आदिको झैँ॰ । क्रि॰ वि॰ २. हल्का किसिमको पिरो भएर; अलिकति मात्र परपथ्याउने किसिमले । > रमरमती— क्रि॰ वि॰ अझै रमरम हुने भावले ।

रमरमाइ— ना॰ रमरमाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । रमरमाइनु— अ॰ क्रि॰ १. रमरम पिरो हुनु; अलिअलि पिरो हुनु । २. परपथ्याउनु । रमरमाहट— ना॰ रमरमाइ ।

रमरमिता— ना॰ [राम+ रमितो रमाइलोका निम्ति आयोजना गरिएको कार्यक्रम; रमिता; रामरमिता; आमोदप्रमोद; मनोरञ्जन ।

रमरमिनु— अ॰ क्रि॰ [रमरमाउ+इ+नु] रमरम हुनु; रमरममा परिणत हुनु ।

रमरमी— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ रमरम+ई] १. रमरमती; ना॰ २. रमरम ।

रमल— ना॰ [अ॰] पासा हानेर शुभाशुभ, सफलअसफल आदिको भविष्य विचार गर्ने ज्योतिषशास्त्रीय एक पद्धति ।

रमा— ना॰ [सं॰] १. विष्णुकी शक्ति; लक्ष्मी । २. धर्मपत्नी; गृहिणी । ३. नारी; महिला । ४. शोभा; सुन्दरता । ५. धनदौलत; श्रीसम्पत्ति ।

रमाइ— ना॰ [रू रम् (+आइ॰] १. रमाउने किसिम, क्रिया वा भाव । [राम्+आइ] २. गाईगोरु कराउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] रमाइनु— अ॰ क्रि॰ १. रमाउने हुनु । क॰ क्रि॰ २. राम्ने तुल्याइनु । रमाइलो— वि॰ १. मनोरञ्जनपूर्ण; एकदमै रमझम भएको; रमितायुक्त । २. रमणीय; अत्यन्त मनपर्दो । ना॰ ३. रमिता; रमझम; मनबहलाउ । रमाउनु— अ॰ क्रि॰ १. रमाउने काम हुनु; खुसी र आनन्दले प्रफुल्ल हुनु । २. विषयवासना र स्वार्थ आदिमा मक्ख पर्नु । ३. गाईबस्तुका पाडाबाछाहरू खुसाउनु । प्रे॰ क्रि॰ ४. राम्ने पार्नु; राम्न लगाउनु ।

रमाना— ना॰ [फा॰ रवाने १. कुनै ठाउँबाट गरिने प्रस्थान; भ्रमण वा यात्रा । वि॰ २. हिँडेको; भ्रमणशील; प्रस्थित । —

पुर्जी— ना॰ यात्राको अधिकारपत्र; रवानापुर्जी ।

रमापति— ना॰ [सं॰] रमाका पति; लक्ष्मीपति; विष्णु ।

रमिता— ना॰ [सं॰ रमणीयतो मनलाई आनन्द दिई रमाउने पार्ने उत्सव आदि; रमाइलोका निम्ति हुने खेल, तमासा आदि । >

रमितारु/रमितालु— वि॰ १. रमिते । ना॰ २. रमिता हेर्न आउने व्यक्ति । रमिते— वि॰ १. तमासा हेर्ने काममा सामेल हुने; रमिता हेर्ने । ना॰ २. रमिताको दर्शक ।

रमिनु— अ॰ क्रि॰ [ रम्+इ+नु] १. रमाउने हुनु । [रू राम्+इनु] २. राम्ने हुनु ।

रमेज— ना॰ ऊनलाई नीलो रबमा रँगाउने एक प्राकृतिक पदार्थ ।

रम्घा— ना॰ [मग॰ लाङ्गा (गाउँ॰] नेपाली साहित्यको प्राथमिक कालका प्रसिद्ध भक्तिवादी कवि भानुभक्त आचार्यको जन्मस्थान; गण्डकी अञ्चलको तनहुँ जिल्लामा पर्ने एक गाउँ ।

रम्पर— ना॰ [अङ्॰] अन्डरबियर छाँटको, काछदेखि स्तनसम्म छोपिने, टाँक भएको वा नभएको र पौडी खेल्दा स्त्रीहरूले लगाउने नाइलनको लुगाविशेष ।

रम्बाँस— ना॰ हात्तीबार; रामबाँस ।

रम्भा— ना॰ [सं॰] १. केराको बोट; कदली । २. शिवकी शक्ति; गौरी । ३. स्वर्गका अप्सराहरूमध्येकी एक अप्सरा । > रम्भोरु— वि॰ १. केराको थामको आकारका पुष्ट र गोरो वर्णका तिघ्रा भएकी (स्त्री॰ । ना॰ २. त्यस्ती तरुनी स्त्री ।

रम्य— वि॰ [सं॰] १. अत्यन्त सुन्दर; मनोहर । २. रमणीय । ३. रमण गर्न योग्य । — ता— ना॰ रमाइलोपन; रमणीयता । —

वन— प्रायः ठिटाठिटीहरू मनोरञ्जन गर्न भेला हुने स्थल; मिलनकेन्द्र ।

रम्रिनु— अ॰ क्रि॰ [राम्रो+इ+नु] राम्रो हुनु; सिँगारपटार हुनु । >

रम्य्राइँ— ना॰ राम्रोपना; राम्रो हुने क्रिया वा प्रक्रिया । रम्य्राइ— ना॰ रम्य्राइँ । रम्य्राइनु— क॰ क्रि॰ राम्रो तुल्याइनु । रम्य्राइलो— वि॰ राम्रो तुल्याइएको जस्तो; राम्रो तुल्याइएको । रम्य्राउनु— प्रे॰ क्रि॰ राम्रो तुल्याउनु; राम्रो पार्न लाउनु । रम्य्राहट— ना॰ रम्य्राइँ; रम्य्राइ ।

रयाल्–नु— स॰ क्रि॰ [लयालु+नु] घुलनशील वा धूलो, पीठो आदि वस्तुलाई तरल पदार्थमा मिलाई वा धारा छुट्ने गरी हँुडल्नु; घोल्नु; रगेल्नु । > रयालाइ— ना॰ रयाल्ने किसिम, क्रिया वा भाव । रयालिनु— क॰ क्रि॰ रयालाइको योग्य पारिनु; घोलिनु; हुँडलिनु ।

रयिनी— ना॰ [राय+ इनी] १. राय थरकी आइमाई; राय स्त्री । २. रायकी पत्नी ।

रल्ल— वि॰ [सं॰ रत > प्रा॰ रअ+इल्ल] १. जिल्ल पर्ने खालको; बिलखबन्द परेको । २. जिल्ल; जिलाराम; वाल्ल । क्रि॰ वि॰ ३. जिल्ल परेर; वाल्ल भएर । > रल्लनु— अ॰ क्रि॰ १. जिल्लिनु । २. बेसुरो वा एकोहोरो हुनु; अधबेस्रो हुनु । रल्लाइ— ना॰ रल्लने क्रिया वा प्रक्रिया । रल्लाइनु— क॰ क्रि॰ रल्लने तुल्याइनु ।

रल्लाउनु— प्रे॰ क्रि॰/स॰ क्रि॰ रल्लने तुल्याउनु । रल्लाहट— ना॰ रल्लाइ । रल्लिनु— अ॰ क्रि॰ १. रल्लनु; रल्लो हुनु । २. रल्लो होइनु । क॰ क्रि॰ ३. रल्लो पारिनु ।

रल्लो— ना॰ [रल्ल+ओ] १. मादक तत्त्वले मत्त भएको व्यक्ति; होस र खुट्टा ठेगानमा नभएको व्यक्ति । वि॰ २. अर्धसिल्ली; अधबेस्रो; झल्लो ।

रल्ल्याइ— ना॰ [रू रल्लि (+याइ॰] १. रल्लिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [रल्ल्याउ+आइ] २. रल्ल्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] रल्ल्याइनु— क॰ क्रि॰ जिल्लाराम पारिनु । रल्ल्याउनु— स॰ क्रि॰ जिल्ल्याउनु; जिल्लाराम पार्नु । रल्ल्याहट— ना॰ रल्ल्याइ । रल्ल्याहा— वि॰ १. रल्लो । २. रल्ल्याउने ।

रव— ना॰ [सं॰] १. कुनै व्यक्ति, प्राणी वा वस्तुबाट व्यक्त वा अव्यक्त रूपमा प्रकट हुने नाद; ध्वनि । २. शब्द; आवाज । ३. भनभनाहट; गुञ्जन ।

रवानगी— ना॰ [फा॰] हे॰ रवाना ।

रवाना— वि॰ [फा॰] १. कुनै ठाउँमा जानका निमित्त हिँडेको; प्रस्थित; रमाना । ना॰ २. एक ठाउँबाट अर्को ठाउँको प्रस्थान; यात्रारम्भ । ~ पुर्जी— ना॰ कार्यालयले कर्मचारी सरुवा हुँदा वा काजमा जाँदा यात्राको प्रमाणस्वरूप दिने कागज ।

रवाफ— ना॰ [रवाब < अ॰ रोबे १. कृत्रिम धाक; फुर्ती; ढाँचा; स्वाब; रबाफ ।

रवि— ना॰ [सं॰] आदित्य; सूर्य । ~ मण्डल— ना॰ १. सूर्यका वरिपरि देखिने रातो विम्ब वा घेरो; सूर्यमण्डल । २. सौर ग्रहको समूह; सौरमण्डल । — वार— ना॰ प्रत्येक हप्ताका सातवटा वारमध्ये पहिलो वार; सोमवारभन्दा पहिलो र शनिवारभन्दा पछिल्लो दिन; आइतबार । — वासर— ना॰ रविवार; आइतबार ।

रशना— ना॰ [सं॰] १. कम्मरमा लगाउने साङ्ली आकारको आभूषण; नारीहरूको कन्धनी । २. लगौँटी अल्झाउन कम्मरमा लगाइने सूत्र; मौञ्जी । ३. पटुका; पेटी । ४. डोरी । > रशनोपमा— ना॰ अलङ्कारशास्त्रका अनुसार उमपेय क्रमशः उपमानमा बदलिँदै गएर शृङ्खला तयार हुने एक अर्थालङ्कार ।

रश्मि— ना॰ [सं॰] १. चहकदार वस्तुबाट निस्कने किरण; प्रकाशमय वस्तुबाट निस्कने किरण; प्रकाश; ज्योति; चमक । २. रथ वा सादा घोडाका मुखबाट चालकका हातसम्म पुग्ने डोरी; चालकले घोडालाई वशमा राख्न प्रयोग गर्ने साधन । ३. घोडाको लगाम; गाडाको रास । ४. डोरी ।

रस— ना॰ [सं॰] १. आलो वा गिलो वस्तु निचोर्दा आउने द्रव पदार्थ; झोल । २. वन्य जरीबुटीका पात, बोक्रा, डाँठ, जरा र फूलसमेत पाँच अङ्गलाई कुटेर निचोर्दा आउने तरल पदार्थ । ३. जरीबुटी, वनस्पति आदिलाई उसिनेर निकालिने सार; जरीबुटीको काँडा । ४. रूख–बिरुवामा घाउ लगाएर निकालिने खोटो, चोप आदि कुनै प्रकारको तरल पदार्थ; निर्यास । ५. प्राणीका शरीरबाट निस्कने रगत, दूध, वीर्य, पसिना आदि । ६. अमरता प्रदान गर्ने सुधा; अमृत । ७. रक्सी; मदिरा । ८. प्राणीले खाएको भोजन पाचनथैलीमा पुगी रगत बन्नुभन्दा पहिले बन्ने तरल पदार्थ; शरीरका सप्त धातुमध्ये एक । (. जल; पानी । १०. तरल पदार्थ; पन्यालो वस्तु; द्रव । ११. पानीमा घोलिएको चिनी, मिस्री, नुन आदिको घोल; मिश्रित झोल । १२. खाद्य वस्तु जिभ्रामा पर्दा जिभ्राले अनुभव गर्ने अमिलो, नुनिलो, पिरो, गुलियो, टर्रो, तीतोसमेत छ प्रकारको स्वाद; षड्रस; रसनेन्द्रियले प्राप्त गर्ने आस्वाद । १३. साहित्यमा विभाव, अनुभाव र सञ्चारीभावका संयोगबाट प्रस्फृुरण हुने शृङ्गार, वीर, करुण, हास्य, अद्भुत, भयानक, रौद्र, बीभत्स र शान्तसमेतका अनुभूतिगत नवरस । १४. कुनै वस्तुको सारतत्त्व; मुख्यतत्त्व । १५. आयुर्वेदीय पद्धतिअनुसार विभिन्न धातुहरूको भस्म बनाएर तयार गरिएको औषधी; रसादि । १६. पारो । १७. सिम्रिक । १८. कामव्यवहारमा रसबस गर्ने व्यक्तिले पाउने आकर्षण; आन्तरिक रुचि । १९. कुनै कार्य गर्दा मिल्ने आत्मसन्तुष्टि । २०. रसरङ्ग; रासक्रीडा; केलि । २१. गणितज्योतिषमा फ् अङ्कको नाम; फ् अङ्कलाई बुझाउने शब्द । २२. वास्तु तथा मूर्तिकलाअनुसार फ् अमलको नापोलाई बुझाउने शब्द । ~ कपुर— ना॰ आयुर्वेदमा प्रयोग हुने एक सेतो धातु । ~ केलि— ना॰ १. आमोदप्रमोद । २. रसरङ्ग । ३. मोजमज्जा । — केसर— ना॰ कपूर; कर्पूर । ~ क्रीडा— ना॰ रसकेलि । — गरी— ना॰ बेसारका जस्ता पात, तन्किएका काण्ड, दसदेखि तीस सेन्टिमिटर लामा, मालाआकारका पात हुने र पातकै टुप्पामा सेतो गुलाफी फूल फुल्ने, हिमालयतिर पाइने, आयुर्वेदमा गाईबस्तुका औषधीको रूपमा प्रयोग गरिने, अदुवाका समूहको एक बुटी । — गर्गी— ना॰ जरामा आलुजस्तै दाना लाग्ने, संयुक्त पात हुने, लहरामा बास्नायुक्त मसिना फूल फुल्ने र राता फल लाग्ने, आयुर्वेदका अनुसार काण्डको उपयोग दाँत दुख्दा र जराको उपयोग टाउको दुख्दा हुने एक लहरो । — गर्भ— ना॰ रसाञ्जन । — गोला— ना॰ दूध फटाएको छोक्रालाई गोलगोल पारी चिनीको चास्नीमा डुबाई बनाइने मिठाई; रसबरी । — ज्ञ— वि॰१. साहित्य वा आयुर्वेदमा वर्णन भएअनुसार रसको मर्मलाई फेला पारी पारख गर्न जान्ने; रसको महत्त्वलाई बुझ्ने । २. कला र साहित्यको मूल्यलाई हृदयदेखि कदर गर्न जान्ने; रसिक ।

रसद— ना॰ [फा॰] १. कुनै समूह, संस्था, सेना आदिका निमित्त व्यवस्था गरिने खाद्य सामग्री; रासन; अन्नपात; अनाज । २. सिधा; रसोद । ~ पानी— ना॰ खाने कुरा र पानी; अन्नपानी; खाद्यान्न र पेय जल ।

रसदार— वि॰ [रस+दार] एकदमै रसयुक्त; रसैरस भएको; रसिलो । रस धयेँरो— ना॰ [रस+धयेँरो] टोकरीटोकरी परेका राता फूल फुल्ने, फुस्रा हरिया रबका लाम्चा, मसिना पात हुने, बुटाबुटी परेका मसिना रूख हुने, प्रायः चार हजार फिटभन्दा कम उचाइमा मात्र हुने, प्रशस्त गुलियो रस भए पनि सीताको रगत ठानी मौरी बस्तैन भनी लोकले विश्वास गरिएको एक पोथ्रो ।

रसधातु— ना॰ [सं॰] १. शरीरमा रहेका सात धातुमध्येको एक धातु वा जलीयतत्त्व । २. पारो ।

रसन— ना॰ [सं॰] जिब्राले छोएर स्वाद विचार गर्ने कार्य; चखाइ । श्र रसना— ना॰ १. खाएका वस्तुको मीठोनमीठो, तीतोपिरो आदि स्वाद थाहा पाउने अङ्ग; जिब्रो । २. रसको अनुभव; रसास्वादन । रसनीय— वि॰ चाख्न योग्य; रस लिन योग्य ।

रसनेन्द्रिय— ना॰ स्वाद लिने ज्ञानेन्द्रिय; जिब्रो ।

रसप्राधान्यवाद— ना॰ [सं॰] पूर्वीय काव्यशास्त्रका अनुसार शृङ्गार आदि रसलाई काव्यको आत्मा मान्ने र गुण, अलङ्कार आदिलाई बाहिरी तत्त्व मात्र मान्ने एक सिद्धान्त ।

रसबरी— ना॰ [अङ्॰ रासबरी] रसभरी; रसगोला ।

रसबस— ना॰ [रस+बस] १. कुनै आकर्षणबारा जन्मिने अनुराग; प्रेम; आत्मीयता । २. बसाउठी; बसउठ; भेटघाट; मेलमिलाप; हिमचिम ।

रसभरी— ना॰ [अङ्॰ रासबरी] रसबरी; रसगोला (मिठाई॰ ।

रसम— ना॰ [अ॰ रस्मे १. चालचलन; रीतिस्थिति । २. परिपाटी । ~ रिवाज— ना॰ परम्परागत चालचलन; रीतिस्थितिको प्रचलन; बूढीरूढि ।

रसमाधुरी— ना॰ [सं॰] रसभरीमा दही राखेर बनाइएको एक प्रकारको मिठाई ।

रसमैत्री— ना॰ [सं॰] १. दुई रसको उपयुक्त मेल; गुलियो, अमिलो, पिरो आदि नबाझ्ने रसको मिलाप । २. परस्परमा विरोध नपर्ने रसको मिश्रण ।

रसरङ्ग— ना॰ [सं॰] १. आमोदप्रमोद, हर्ष, उत्सव आदिमा गरिने मनोरञ्जन; मन बहलाउने काम; रमिता । २. हँस्यौली; ठट्टा । — वती— वि॰ रसले रँगिएकी; आमोद–प्रमोदमा मग्न (स्त्री॰; रमाइली; मजाकी ।

रसराज— ना॰ [सं॰] १. साहित्यशास्त्रअनुसार नवै रसहरूमा श्रेष्ठ मानिने शृङ्गार रस । २. आयुर्वेदका अनुसार पारो ।

रसवाद— ना॰ [सं॰] १. रसलाई साहित्यको प्रमुख तत्त्व मान्ने एक साहित्यिक सिद्धान्त; रसप्राधान्यवाद । २. रसिलो वा ममतापूर्ण व्यवहार; प्रेमपूर्ण बातचित । ३. ख्यालठट्टा; रमझम । > रसवादी— वि॰ १. रसवादको अनुयायी । २. ठट्टा, रमाइलो आदि रुचाउने ।

रसवान्— वि॰ [सं॰] १. रसिलो; झोलदार; रसयुक्त । २ं काव्यमा चाहिने रसले युक्त । ३. रसिक; ठट्यौलो ।

रसविरोध— ना॰ [सं॰] मिसाएको खण्डमा स्वाद बिग्रने, दुई वा दुईभन्दा धेर रसको एकअर्कासितको विरोध । रस शास्त्र— ना॰ [सं॰] १. साहित्यका अनुसार नवरसहरूको अध्ययन गर्ने एक शास्त्र । २. आयुर्वेदका अनुसार पारोको विविध प्रयोगबारे जानकारी गराउने शास्त्र । ३. रसायनशास्त्र । रस सम्प्रदाय— ना॰ [सं॰] रसवादी सिद्धान्तको अनुसरण गर्ने आलोचकहरूको जमात; रसवादका अनुयायीको समूह ।

रससिद्ध— वि॰ [सं॰] रसको अभिव्यञ्जनमा सफल भएको; रसाभिव्यक्तिको काममा सफल ।

रससिन्दूर— ना॰ [सं॰] पारो र गन्धक मिलाई तयार गरिने एक रसौषध ।

रसा— ना॰ [सं॰] १. भूमि; पृथ्वी । २. नदी; सरिता । ३. रसातल ।

रसाइ— ना॰ [सं॰रू रसाउ (+आइ॰] १. भाँडा आदि रसाएर टाल्ने क्रियाप्रक्रिया । २. रस आउने किसिम, क्रिया वा भाव । [ > ] रसाइन— ना॰ भाँडा आदि रसाएर टाल्ने शिल्प । रसाइनु— अ॰ क्रि॰ १. रस आउने होइनु । २. रसिनु; रसिलो हुनु । क॰ क्रि॰ ३. रसाइन लगाइनु ।

रसाइली— ना॰ [रसायल+ई] १. रसायल भन्ने ठाउँबाट आएको व्यक्ति । २. कामीहरूको एक थर । रसाउ—नु— अ॰ क्रि॰ [रस+आउ+नु] १. रसले युक्त हुनु; रस भरिनु; रसिलो हुनु । २. रस तपतपाउनु; रस चुहिनु । ३. तरल पदार्थ अलिअलि गरेर निस्कनु । ४. मनमा दया आदि पलाउनु । स॰ क्रि॰ ५. खुसी तुल्याउनु; रिझाउनु; प्रसन्न पार्नु । ६. रसाइन लाउनु ।

रसाउनी— ना॰ रसाइन ।

रसाञ्जन— ना॰ [सं॰] आँखाको औषधीका निम्ति चुत्राको काठ, जरो आदि पकाएर बनाइने वस्तु; आँखाको औषधी; रसगर्भ ।

रसातल— ना॰ [सं॰] पृथ्वीभन्दा तल मानिएका सात लोकमध्ये छैटौँ लोक; पाताल र तलातलका बीचको एक लोक ।

रसात्मक— वि॰ [सं॰] १. काव्यमा आवश्यक रसले युक्त । २. रसलाई महत्त्व दिएर लेखिएको । ३. रसिलो; रोचक । ४. झोलदार; झोलिलो; रसयुक्त; तरल ।

रसादि— ना॰ [सं॰] १. पारो हालेर भस्मका रूपमा तयार गरिएको आयुर्वेदिक औषधी । वि॰ २. धातुउपधातु मिसाई बनाइएको (औषधी॰ ।

रसायन— ना॰ [सं॰] १. धातुलाई गालेर भस्म पार्ने वा एक धातु वा द्रव्यलाई अर्का वस्तुमा परिणत गर्ने विज्ञान; रासायनिक विद्या; रसायनशास्त्र । २. तामालाई सुन बनाउन सकिने एक कल्पित योग । ३. औषधी । ४. रसाइन । ५. तरल पदार्थ बिस्तारै चुहुने काम; रसाइ । ~ विज्ञान— ना॰ रसायनसम्बन्धी विधिलाई प्रदर्शन गर्ने विद्या । ~ शास्त्र— ना॰ पदार्थमा रहने अनेकानेक रसतत्त्वको विवेचना वा विश्लेषण गर्ने विद्या; रसायनविज्ञान ।

रसाल— ना॰ [सं॰] १. आँप; आम्रफल । २. उखु । ३. कटहर । वि॰ ४. रसले भरिएको; रसिलो । ५. मीठो; मधुर; स्वादयुक्त ।

रसालु— वि॰ [रस+आलु] रस वा स्वाद लिन जान्ने ।

रसालो— ना॰ [रस+ आलो] सिखर्नी ।

रसि–नु— अ॰ क्रि॰ [रस+इ+नु] १. प्रेम हुनु; परस्परमा आकर्षण बढ्नु; हिमचिम हुनु । २. तरल पदार्थ अलिअलि गरी चुहुनु । ३. दुईवटा धातुका वस्तुहरू परस्परमा रसाइनबारा जोडिनु । ४. प्वाल परेको ठाउँ रसाइनबारा टालिनु; रसाइनु ।

रसिक— वि॰ [सं॰] १. रस वा स्वाद लिने; पारख गर्न जान्ने । २. आनन्दी; मगनमस्त । ३. क्रीडाप्रेमी; खेलप्रिय । ४. रसदार; स्वादिष्ठ । ना॰ ५. सौन्दर्य, कला, साहित्य आदि विषयमा अनुराग भएको व्यक्ति; सहृदयी व्यक्ति; भावयुक्त व्यक्ति । ६. काव्य र कलाको मर्म बुझ्न सक्ने व्यक्ति; रसज्ञ । –ता— ना॰ १. रसिकको गुण वा भाव; रसिकपन; रसज्ञता । २. हँसीदिल्लगी; ख्यालठट्टा ।

रसित— वि॰ [सं॰] १. रस भएको; रसयुक्त । २. रसाएको; चुहेको । ३. शब्द वा आवाज निकालिएको ।

रसिद— ना॰ [फा॰ रसीदे कुनै वस्तु वा पैसा बुझाउँदा बुझ्ने तर्फबाट बुझाउनेले लिइराख्ने पुर्जी; भर्पाई ।

रसिया— ना॰ [रस+इयो १. युवकयुवतीले परस्परमा प्रश्नोत्तर गरेर गाउने शृङ्गार रसयुक्त लोकगीत; तरुनी–तन्नेरी मिलेर गाइने दोहोरी; जुहारीको एक प्रकार । २. झ्याउरे छन्दको एक प्रकार ।

रसिलो— वि॰ [सं॰ रस+इलो] १. धेरै रस भएको; रसैरस भरिएको । २. मीठो; स्वादिष्ठ । ३. सुन्दा आनन्द लाग्ने; सुमधुर । ४. मिजासिलो; रमाइलो कुरा गर्ने । ५. ठट्यौलो; रसिक ।

रसुवा— ना॰ [भो॰ ब॰] १. नेपालको वाग्मती अञ्चलको काठमाडौँ जिल्लाभन्दा उत्तरी भेकतिर रहेको एक पहाडी जिल्ला । २. सोही जिल्लाको उत्तरी भागमा पर्ने, आवतजावत गर्ने एक हिमाली भन्ज्याब ।

रसेटो१— ना॰ [रस+एटो] १. रस पकाउने वा केही पकाउने चुलो; उखु, कागती, तित्री आदिको रस पकाउने ठूलो चुलो । २. पकाउने, पिँध्ने आदि धेरै कामधन्दाको टन्टा; झमेला ।

रसेटो२— ना॰ [रास+एटो] कुनै चीजबीचको थुप्रो वा डङ्गुर ।

रसौषध— ना॰ [सं॰] पारो हालेर तयार गरिएको औषधी; धातुको भस्मको रसादि ।

रस्ता— ना॰ [फा॰ रास्ते १. बाटो; मार्ग । २. कुनै कार्यसम्पादन गर्ने उपाय; काम गर्ने कुनै पनि तरिका । — किस्ता— ना॰ १. कामकाज गर्ने प्रबन्ध; कार्यसञ्चालन गर्ने प्रबन्ध; रस्ता । २. विभिन्न प्रकारका आर्थिक कारोबार गर्ने बन्दोबस्त; रकमकलमका ठेकाहरूको लेनदेन गर्ने व्यवस्था ।

रस्याइ— ना॰ [रू रस्याउ -+आइ॰] रस्याउने वा थुप्य्राउने क्रियाप्रक्रिया । [ > ] रस्याइनु— क॰ क्रि॰ रस्याउने काम गरिनु; थुप्य्राइनु ।

रस्याउनु— स॰ क्रि॰ [रास+याउ+नु] १. कुनै वस्तुको डङ्गुर लगाउनु; रास पार्नु; थुपार्नु । २. मलत्याग गर्नु; थुस्स्याउनु (निन्दार्थमा॰ ।

रह— ना॰ [सं॰ थ्हदे पानीको ठूलो दह; ताल; ह्रद ।

रह–नु— अ॰ क्रि॰ [प्रा. रह+नु] १. बस्नु; ठहर्नु; टिक्नु । २. मौजुद हुनु; उपस्थित हुनु; विद्यमान हुनु । ३. गतिमा अडान आउनु; रोकिनु; थामिनु । ४. कुनै वस्तुको अवशेष बच्नु; बाँकी हुनु; बच्नु । ५. जहाँको तहाँ छुट्नु; छोडिनु ।

रहकुल— ना॰ कुनै समूहको हिसाबबाट बाँकी रहेको अंश; अवशेष; बचेखुचेको वस्तु ।

रहजन— ना॰ [फा॰ राहजने एकलास परेको बाटो ढुकेर बटुवाहरू लुट्ने डाँक¨; एकान्तमा ढुकेर डाँका गर्ने चोर । > रहजनी— ना॰ बाटाघाटाको एकान्त ठाउँमा ढुकी मौका पारेर डाँका गर्ने काम; डकैती ।

रहन— ना॰ [रह+अन] रहाइ; बसाइ (समासको आरम्भमा मात्र,

जस्तै— रहनसहन) । — सहन— ना॰ १. लवाइ, खवाइ, व्यवहार, परम्परा आदिको ढाँचाकाँचा । २. जीवननिर्वाह गर्ने पद्धति । >

रहनी— ना॰ १. रहने वा रोकिने ठाउँ; गति अवरोध हुने स्थल । २. कसैको मन राख्ने व्यवहार; चित्त बुझाउने कुरो । ३. कवितामा निश्चित ठाउँमा रहने विश्राम; यति; अडान । ४. गीत वा सङ्गीतको क्रमशः दोहरिइरहने अंश; टेक; स्थायी । ५. थेगो ।

रहर१— ना॰ [हि॰ अरहर, सं॰ आढकी] १. शिरीषका जस्ता पात हुने, बढीमा चार मिटर लामो, एकै साल मात्र रहने बुटो हुने, पहेँला फूल फुल्ने र एकै भेट्नामा चारपाँचवटा कोसा लाग्ने, एक कोसामा दसबाह्रवटा दाना लाग्ने, दालजातको एक अन्न । २. यसै कोसाका फललाई दलेर दाल खान बनाइएको छाँटा ।

रहर२— ना॰ [लहडे कुनै काम वा ज्ञानार्जन आदि गर्न जाग्ने उत्कट इच्छा; उत्कण्ठा; चाख; चाह; आकाङ्क्षा । ~ लाग्दी— वि॰ अभिरुचि बढाउने खालकी; मन पर्ने किसिमकी; राम्री (स्त्री) । ~ लाग्दो— वि॰ अभिरुचि वा आकर्षण जगाउने खालको; मनपर्दो ।

रहरी— ना॰ [रहर+ई] रहर (दाल र बोट॰ ।

रहरे— वि॰ [रहर+ए] रहर गर्ने; अत्यन्त इच्छा गर्ने; रौसे । — को

खहरे— पदा. अनावश्यक कुराको रहर गर्ने अचाडु व्यक्ति ।

रहल— वि॰ [रह+ल] रहेको; बचेको; बचेखुचेको; उब्रेको । — पहल— वि॰ १. बाँकी रहेको; बचेखुचेको । ना॰ २. उभ्रिएको वस्तु; निथारपिथार; जुठोपुरो ।

रहस्य— ना॰ [सं॰] १. प्रकृतिका जुनसुकै पक्षमा भित्र छिपेर रहेको गाँठी कुरो; मूल तत्त्व; गुप्त तत्त्व; गुप्त भेद; गुह्य; गोप्य तत्त्व । २. मर्म; भित्री आशय । ३. दार्शनिक दृष्टिले दुर्बोध वस्तुको प्रत्यक्षीकरण गर्न प्रयास गरिने सार वस्तु; दुर्बोध तत्त्व । वि॰ ४. गुप्त; छिपेको । — वाद— ना॰ प्रत्यक्ष वस्तुलाई परिचालन गर्ने तत्त्वका रूपमा भित्री तहमा रहेका शक्तिलाई स्विकार्ने सिद्धान्त । — वादी— वि॰ रहस्यवादको अनुसरण गर्ने; रहस्यवादको समर्थक ।

रहाँटे— ना॰ १. रँगटे कमिलो । २. चर्खे पिब ।

रहाँटो— ना॰ [रह+आँटो] राँटो ।

रहाइ— ना॰ [रू रह (+आइ॰] रहने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया [श्रे

रहाइनु— क॰ क्रि॰ रहन लाइनु; बसाइनु । रहाउनु— प्रे॰ क्रि॰ रहन लाउनु; रहने पार्नु; बसाउनु ।

रहित— वि॰ [सं॰] १. कुनै पदका पछिल्तिर लागी अभाव, हीन, विनाजस्ता अर्थ बुझाउने उत्तरपद (जस्तै— दयारहित, गुणरहित, धर्मरहित आदि) । २. विहीन; वञ्चित (उनी सबै गुणबाट रहित छन्) । — त्व— ना॰ हीनता; अभाव ।

रहिनु— अ॰ क्रि॰ [रह+इ+नु] रहने होइनु; बसिनु ।

रहु— ना॰ [सं॰ रोहिते एक जातको माछाविशेष; रोहित; रोहु ।

रहेपहेको— वि॰ [रहे+पहेको] बचेखुचेको; बाँकीसेकी; सिलोबालो; रहलपहल ।

राँकि–नु— अ॰ क्रि॰ [राँको+इ+नु] १. रिसले राँकोजस्तो हुनु; जङ्गिएर आगो हुनु । २. प्रकाशयुक्त हुनु; जाज्वल्यमान हुनु । ३. तागत भरिएर रनक्क हुनु; खूब मोटाउनु । ४. घाउखटिरा आदि सुन्निएर एकदमै टनटनाउनु ।

राँकी— ना॰ [अ॰ इराक+ई] नेपालका रैथाने मुसलमान व्यापारीहरूको नाम । ~ बजार— ना॰ काठमाडौँ इन्द्रचोकस्थित चुरा, पोते आदि व्यापार गर्ने सानो बजार; मुसलमानको बजार ।

राँके— ना॰ [राँको+ए] १. श्रावणसङ्क्रान्तिका भोलिपल्टको दिन; सो दिन खास गरी तामाब, मगर, राई, लिम्बू आदिले मनाउने चाडपर्व र मेला । २. तातो किसिमको हावा; लू । ३. बोटबिरुवाका पातहरू डढेर राता हुने एक रोग; रतङ्गे । वि॰ ४. राँकोसम्बन्धी; राँकोवाला । ~ बतास— ना॰ तातो हावा; पश्चिमी हावा; लू । ~

भूत— ना॰ अँधेरी रातमा राँकोका रूपमा देखिन्छ भनेर लोकले मानेको एक भूत । ~ हावा— ना॰ राँके बतास ।

राँको— ना॰ [सं॰ रङ्कु+ओ] १. आगाको मुस्लो; अत्यन्त हुरहुराउँदो ज्वाला । २. बाँसका भाटा वा काठ चिरेर मुठीभर पारी सल्काइने र रातमा हिँड्दा उज्यालोको लागि प्रयोग गरिने पुल्ठो; मसाल; झर । ३. असह्य गर्मीको ताप । ४. ज्वराको ताप; भुङ्ग्रो । ~

मुस्लो— ना॰ १. राँको र मुस्लो । २. आगोको विकराल रूपको बलाइ; दनदनाहट ।

राँक्कि–नु— अ॰ क्रि॰ [राँको+इ+नु] राँकिनु ।

राँग— ना॰ [सं॰ रङ्गे हे॰ राब (धातु॰ ।

राँगो— ना॰ [सं॰ रङ्कुे भैँसीको भाले; जोत्न वा बिजनका लागि पालिएको भाले भैँसी; महिष ।

राँटा— ना॰ [राँटोको ति॰ ।)] हे॰ राँटो । — राँटी— ना॰ खेतका मसिना रुम्टारुम्टी; मसिना फोगटाफोगटी ।

राँटे— वि॰ [राँटो+ए] राँटैराँटा पारेर जोतखन गरेको; राँटा भएको ।

राँटो— ना॰ [रू रह+आँटो] १. खनजोत गर्दा कतैकतै खन्न वा जोत्न छुटपुट भएको बाँझो जमिन; रहाँटो । २. लिपपोत गर्दा बीचमा छुटेर पोतिएको ठाउँ; टाटो ।

राँड— ना॰ [सं॰ रण्डो १. पोइ मरेर विधवा भएकी आइमाई; राँडी । २. रन्डी; वेश्या । ३. स्त्रीजातिलाई गाली गर्दा प्रयोग गरिने शब्द । — भाँड— ना॰ १. जथाभावीका लाजभाँड कुरा; भाँडभैलो; अश्लील गाली । २. राँडी र भाँड । ३. भाँडझैँ छाडा भएको राँडसमुदाय । वि॰ ४. छाडा; अश्लील ।

राँडाराँडी— ना॰ [राँडो+राँडी] १. विधुर र विधवा । २. केटाकेटी (स्नेहपूर्वक गाली गर्दा) । ३. मोरामोरी (गालीको अर्थमा॰ ।

राँडी— ना॰ [सं॰ रण्डा+ई] १. पतिको देहान्त भएपछिकी पत्नी; विधवा । २. आइमाईलाई गाली गर्दा प्रयोग हुने शब्द; राँड; फुँडी । वि॰ ३. लोग्ने मरेकी; पोइ मरेकी । — को छोरो— ना॰ १. बाबुको ठेगान नभएको छोरो, वेश्यापुत्र । २. लोग्नेमानिसलाई गाली गर्दा प्रयोग हुने शब्द । ~ फुँडी— ना॰ १. सहाय वा संरक्षक नभएकी आइमाई; निस्सहाय नारी । २. राँडी (निन्दार्थमा) । ~ मासु— ना॰ विधवाका शरीरमा लागेको मासु; पोइको मृत्युपछि स्वास्नीका जीउमा बढेर आएको मासु; राँडो मासु । राँडीलाई पोतेको रहर (उखान॰ ।

राँडो— ना॰ [सं॰ रण्डा+ओ] १. स्वास्नी मरिसकेको पुरुष; पत्नी बितिसकेको व्यक्ति; विधुर । वि॰ २. स्वास्नी मरेको; विधुर ।

राँध्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ रन्धन+नु] कुनै वस्तु पकाउनु; पकाउनुपर्ने काम गर्नु; बनाइतुल्याइ गर्नु; रिँध्नु । > राँधिनु— अ॰ क्रि॰ १. खुबसँग पाक्नु; बेसरी पाक्नु । क॰ क्रि॰ २. राँध्ने काम गरिनु; रँधाइमा पारिनु ।

राँबो/राँभो— ना॰ [रू रामो] काठ ताछ्ता सम्म्याएर चिल्लो पार्ने हतियार; रामो ।

राइँदाइँ/राइँफाइँ— ना॰ [रजाइँ+दाइँ/फाइँ] १. कुनै कामकुरामा हुने आफ्नै सामर्थ्यपूर्ण ढलीमली; रजाइँ; सम्पूर्ण अधिकार । २. हैहुकुम ।

राइटर— ना॰ [अङ्॰] नयाँ प्रशासनव्यवस्थाभन्दा पहिलेको बहिदारभन्दा माथि मुखियाभन्दा तलको पद वा उक्त पदको कर्मचारी ।

राइता/राइतो— ना॰ [हि॰ रायता (+ओ॰] नुन र मरमसला मिलाई दहीको लेदोमा चोपेर तयार गरिएको बुनियाँको अचार; पिँधेको रायोको धूलो र मरमसला मिलाएर बनाइएको दहीको लेदो ।

राइफल— ना॰ [अङ्॰] सिसाका मसिना दस, पन्ध्र, बीस वा अनेक गोलीहरू अटाउने र पड्केर टाढासम्मको लक्ष्यलाई प्रहार गर्न सक्ने आधुनिक बन्दुक ।

राइफाँडो— ना॰ [रायो+फाँडो] १. परस्परको झैझगडा; आपसको विवाद । २. कुनै वस्तु वा सरसामानको जथाभावी प्रयोग । ३. गोबर, फोहर, हिलो आदि गिलो वा लेदो वस्तु कुल्चेर जथाभावी टेक्दा हुने फोहोर । ४. रायो पकाएको फाँडो (निन्दार्थमा॰ ।

राइबाघ— ना॰ [सं॰ राजव्याघ्रे १. ठूलो जातको बाघ; पाटे बाघ (रायल–बङ्गाल–टाइगरे । वि॰ २. भयङ्कर वा ठूलो; डँडाक; ढड्डू ।

राइबाघा— वि॰ [सं॰ राजब्याघ्रे १. बघिनीको जस्तो दुच्छर स्वभावकी; राकस्नी; मापाकी; राइबघिनी । ना॰ २. बाघजस्ती भयङ्कर वा उग्र स्वभावकी आइमाई । ३. ठूलो जातकी बघिनी । श्र राइबाघे— वि॰ राइबाघको जस्तो कडा आनीबानी भएको; मापाको; दुच्छर स्वभावको; डँडाक ।

राइरत्ती— वि॰ [रायो+ रत्ती] १. भएभरको; अलिकति पनि नछोडिएको; सम्पूर्ण । क्रि॰ वि॰ २. थोर पनि; ज्यादै कम मात्रामा पनि; रायोको दानु अथवा रत्ती वा लालगेडीको दानुजति पनि ।

राई१— ना॰ [अङ्] गहुँको एक जात; मुडुलो गहुँ; मुडुली गहुँ; मुरली गहुँ ।

राई२— ना॰ [सं॰ राजे हिमाली भेगमा पाइने एक जातको च्याङ्ग्रो ।

राई३— ना॰ [प्रा॰ राइआ > सं॰ राजिको १. प्राचीन नेपाली भाषामा राजालाई (विशेषतः कर्णाली प्रदेशका॰ बुझाउने शब्द । २. नेपालको एक जाति; किराँती । ३. प्राचीन कालमा मालपोत वा तिरोभरो उठाउने एक पदाधिकारी । ४. रायो । ५. पिप्लाको साग । ~ कुरा— ना॰ राईभाषा । ~ गँडेरो— ना॰ कालीगण्डकीतिर पाइने ठूलो जातको गँडेरो । ~ जाति— ना॰ राई । ~ पगरी— ना॰ मर्यादाका लागि राईलाई दिइने वा दिइएको पगरी; राईको मानमर्यादाको पगरी । ~ भाषा— ना॰ राईजातिले बोल्ने अनेकौँ भाषाहरूमध्ये कुनै एक ।

राउटे— ना॰ नेपालको सुदूर पश्चिमाञ्चलको, फिरन्ता व्यवसाय भएको सिकारजीवी एक जाति; काठका भाँडाहरू बनाई जीवन वृत्ति चलाउने र जङ्गलमा बस्ने एक जाति । ~ कुरा— ना॰ राउटे जातिको भाषा । ~ जाति— ना॰ राउटे । ~ संस्कृति— ना॰ राउटे जातिको, अझै गुफामा आश्रित संस्कृति । ~ सभ्यता— ना॰ राउटे जातिको अझै कृषि–व्यवसायमा रतिई नसकेको आदिम सभ्यता ।

राउत— ना॰ [राजदूते नेपाली क्षत्रीको एक थर । स्त्री॰ राउत्नी; रौतिनी ।

राउल— ना॰ [राजकुले नेपाली क्षेत्रीको एक थर । स्त्री॰ राउल्नी ।

राकस— ना॰ [सं॰ राक्षसे १. राक्षस; राच्छेस । २. दुष्ट स्वभाव भएको व्यक्ति वा प्राणी । वि॰ ३. दुष्ट; निठुरी । >

राकसनी/राकस्नी— ना॰ राक्षस स्त्री; दानवी । २. दुष्ट स्वभाव भएकी आइमाई; साह्रै मापाकी स्वास्नीमान्छे; दुष्टा स्त्री । ३. असाधारण साहस र काम गर्ने शक्ति भएकी आइमाई । वि॰ ४. अति दुष्टा; दयामाया कत्ति पनि नभएकी; साह्रै क्रूर वा निष्ठुर स्वभावकी ।

राका— ना॰ [सं॰] १. पूर्णिमाको रात; पूर्णिमा । २. अङ्गिरा ऋषिका चार छोरीमध्ये एक । ३. बृहस्पति ऋषिकी भगिनी; अग्नि, बृहस्पति, उतथ्य र संवर्तका चार भगिनी–अनुमती, राका, कुहू र सिनीवालीमध्ये एक ।

राक्षस— ना॰ [सं॰] १. प्राचीन युगदेखि नै मान्छेका प्रतिपक्षी मानिएका असुरजाति; राकस । २. पुराण आदिका अनुसार नरभक्षी जाति । वि॰ ३. दुष्ट; क्रूर; दुच्छर । ~ विवाह— ना॰ युद्ध नगरीकनै सुटुक्क कन्या लुटेर ल्याई गरिने विवाह; स्मृतिले बताएका विभिन्न प्रकारका विवाहमध्ये एक ।

राक्षसी— ना॰ [सं॰] १. राक्षसजातिकी स्त्री; स्त्री राक्षस । २. दुष्ट स्वभाव भएकी आइमाई; दुच्छर स्वास्नीमान्छे । वि॰ ३. राक्षससम्बन्धी; आसुरी । ४. राक्षसझैँ निष्ठुर स्वभावकी । ५. राक्षसजस्तो डरलाग्दो; विकट (कर्म) । ~ माया— ना॰ आसुरी माया; छलछाम । ~ विवाह— ना॰ राक्षसविवाह ।

राक्से— वि॰ [राकस+ए] १. फोहरी; मैलो । ना॰ २. रासकोटी ठकुरीलाई पूर्व नेपालमा भनिने शब्द । > राक्सेनी— वि॰ १. राकस स्वभाव भएकी (स्त्री॰ । ना॰ २. रासकोटी महिला वा रासकोटीकी पत्नी ।

राख्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ रक्षणे १. कुनै वस्तुलाई कुनै ठाउँमा थन्क्याउनु; एक ठाउँमा जतनसाथ रहन दिनु । २. जोगाउनु; साँच्नु; खर्च नगर्नु । ३. बसाउनु; बसाल्नु । ४. कुनै वस्तुको प्रतिष्ठा गर्नु; स्थापना गर्नु; थाप्नु । ५. विवाहविधि नगरी कुनै आइमाईलाई स्वास्नी बनाउनु; रखौटी तुल्याउनु ।

राखन— ना॰ [राख्+अन] कुनै वस्तुको संरक्षण ('धरन' शब्दसँग समास हुँदा मात्रै, जस्तै– राखनधरन) । — धरन— ना॰ कुनै वस्तुको थान्कोमुन्को गर्ने काम; जोगाउ ।

राखफार— ना॰ [राख्+फार्] १. राख्ने र फेर्ने काम । २. फेरफार गर्ने कपडा, गहना आदि ।

राखल— ना॰ १. जीवनका आयुको सीमा; बाँच्नुपर्ने अवधि; आयु; परमायु । २. रक्षक भगवान्; विष्णु । — दास— ना॰ १. विष्णुको भक्त । २. दासहरूका रक्षक विष्णु ।

राखाली— ना॰ नेपालको एक प्रसिद्ध किराँत–जाति ।

राखिनु— क॰ क्रि॰ [राख्+इ+नु] राख्ने काम गरिनु; थान्कोमुन्को गरिनु; थन्क्याइनु ।

राग१— ना॰ [फा॰ राने १. सुरुवालको जाँघ वा चाकमा पर्ने फराकिलो भाग । २. तिघ्राको अघिल्लो भाग । ३. घोडाको काठीमा बसेर जाँघले च्याप्ने एक प्रक्रिया ।

राग२— ना॰ [सं॰] १. कुनै प्यारो विषय वा वस्तुप्रति हुने अनुराग; झुकाउ; प्रेमभाव; अनुरक्ति । २. कुनै वस्तु वा विषयप्रतिको मोह । ३. लोभ; लालसा । ४. उमङ्ग; आनन्द; हर्ष । ५. ईर्ष्या; बेष । ६. कपूर, कस्तूरी, चन्दन आदिबाट तयार गरिएको, शरीरमा घस्ने लेप; अङ्गलेप । ७. मेहँदी; माहुर । ८. रसरङ्ग । (. अत्यन्त चर्को वा कडा गन्ध । १०. सङ्गीत–शास्त्रअनुसार स्वर र गायनप्रक्रियाबारा सुव्यवस्थित, सुन्दर र आकर्षक ध्वनिहरूको विशेष संयोजन; ध्वनिराग । (यसका औडव, षाडव र सम्पूर्ण तीन भेदका भैरव, मालकोश, हिण्डोल, दीपक, श्री र मेघ छ राग छन् ।) ११. पिरोपन; हरक । ~ दरबारी— ना॰ शास्त्रीय सङ्गीतको एक राग । — बेष— ना॰ १. मनमा जन्मिने घमन्ड, उत्तेजना, रिस आदि । २. आसुरी स्वभावको एक गुण; परस्परको व्यावहारिक पवित्रता कायम रहन नदिने मानसिक भाव; मनोमालिन्य; वैमनस्य । ~ परिवार— ना॰ शास्त्रीय सङ्गीतका छवटा राग र तीसवटा रागिनी एवं तिनका शाखा– प्रशाखाहरूसमेत जम्मा चार सय चौरासी भेदको समुदाय । —

माला— ना॰ अनेक रागरागिनी क्रमबद्ध गरी गाइने गीत । ~

रङ्ग— ना॰ १. गानाबजानासम्बन्धी रामरमिता वा रौस । २. चालचलन; रङ्ग–ढङ्ग । ~ रागिनी— ना॰ राग–परिवार । >

रागात्मक— वि॰ रागले भरिएको; झुकाउ र प्रेमले परिपूर्ण ।

रागिनी— ना॰ सङ्गीतशास्त्रका अनुसार छ रागका तीसवटा भेदको सामूहिक नाम (क्रमशः भैरव रागका–भैरव, वराटी, मधुमाधवी, सैन्धवी र बङ्गाली; मालकोशका–तोडी, गौरी, गुणकली, खम्बावती र ककुभ; हिण्डोलका–रामकली, देशाक्षी, ललित, विलावल र पटमन्जरी; श्रीका–मालश्री, आशावरी, धनाश्री, वसन्त र मारु; मेघका–टङ्क, मल्लार, गुर्जरी, भूपाश्री र देशकारी; दीपकका–देशी, कुमुदिनी, नट, केदारा र कान्धरा॰ । रागिलो— वि॰ १. राग दिने; हरक आउने; पिरो । २. रागात्मक । रागी— वि॰ १. रङ्गमा रँगिएको; रँगाइएको; रञ्जित; रङ्गिन । २. विषयवासनामा फँसेको; विषयलम्पट; विषयासक्त । ना॰ ३. प्रेमी; अनुरागी व्यक्ति । ४. राग गाउने व्यक्ति; गवैया; वस्ताज ।

राघव— ना॰ [सं॰] १. दशरथका जेठा छोरा; रामचन्द्र । २. रघु नामक राजाका कुलमा उत्पन्न भएको व्यक्ति; रघुको सन्तान । ३. समुद्रमा हुने माछाहरूमा सबभन्दा ठूलो माछाको एक जात; ह्वेल ।

राघिनासे— वि॰ [राघिनास (स्थान॰+ए] १. अनुहार र जीउमा मैलोधैलो भएको; फोहोरी । ना॰ २. लम्जुबको राघिनास भन्ने टारको मान्छे वा वस्तु ।

राघी— ना॰ [रू रागी] रातो वा कैलो वर्णमा सेतो वा कालो वर्ण मिसिएको गाई ।

राघे— वि॰ [राग+ए] १. रातो, कैलो वा कालो रबमा सेतो वा ध्वाँसे रब मिसिएको; दागी रबको । ना॰ २. त्यस्तो वर्णको गोरु । — पाटे— वि॰ राघे र पाटा परेका बुट्टा देखिने; टाटेपाटे; झालेमाले ।

राब— ना॰ [राँगे ताप पर्दा पग्लने, वजनदार एक प्रकारको सेतो धातु; राँग ।

राबभाब— ना॰ [भो॰ ब॰] भुवाको झुलो बनाई दर्सिनढुङ्गा र चकमकबारा आगो पार्ने काममा प्रयोग गरिने, साथै काठका रूपमा पनि असल मानिने एक प्रकारको लेकाली वृक्ष; लट्ठी (खासगरी लोकविश्वासअनुसार सिस्नुमा हानेर पानी निकाल्ने चाहिँ॰ बनाउने काममा आउने सोही वृक्ष ।

राच्छेस— ना॰/वि॰ [ सं॰ राक्षसे हे॰ राक्षस । > राच्छेस्नी— ना॰/वि॰ हे॰ राकस्नी ।

राज— ना॰ [सं॰ राज्ये १. राज्यको शासन वा व्यवस्था; राज्यसञ्चालनको कार्यभार वा दायित्व । २. हे॰ राजकाज । ३. बस्ने कार्य (सम्मानार्थमा, जस्तै— यहाँ राज होस् ।) ४. राजा वा सरकारका अधिकारभित्रको इलाका; राज्य । [सं॰ राजन्] ५. अन्य शब्दका पूर्व वा उत्तरपदका रूपमा प्रयोग भई, सर्वश्रेष्ठ, राजकीय, प्रधान, मुख्य आदि अर्थ बुझाउने शब्द (जस्तै— राजसभा, राजसत्ता, पण्डितराज, राजयोग, राजहाँस आदि) । ६. राज्य । — अङ्क— ना॰ राजकर । — आँप— ना॰ ठूलोखाले फल फल्ने एक थरी आँप; राजाम्र । — कन्या— ना॰ राजाकी छोरी; राजकुमारी । — कर— ना॰ १. कुनै पनि देशको सरकारले उठाउने कर; राजस्व । २. प्राचीन जमानामा रैतीले राजालाई तिर्ने गरेको कर । ~ कर्मचारी— ना॰ १. सरकारी सेवामा नियुक्त कर्मचारी; सरकारी सेवाको जागिरदार व्यक्ति । २. राजाको कर्मचारी; राजदरबारको कर्मचारी । — कली— ना॰ १. कृष्णकलीको जस्तो बोटमा भित्रपट्टि राताराता चारवटा पात लाग्ने, सुगन्धराजजस्तै फुल्ने, फूलको थुँगो तलतिर लर्कने एक बोट । २. सोही बोटको फल ।

राजकाज— ना॰ [सं॰ राजकार्ये १. देशको शासनसञ्चालनको व्यवस्था; राज्यसञ्चालनको व्यवस्था; राज्यसञ्चालन । २. ऐनकानुनका आधारमा चलेको सम्पूर्ण शासनकार्य; शासन । ३. राजाको शासन । ~ अपराध— ना॰ देशको शासनव्यवस्थाका विरुद्ध गरिएको अपराध; राज्यप्रति गरिएको अपराध; संविधानविरोधी अपराध । ~ सम्बन्धी— वि॰ १. देशको शासनव्यवस्थासँग सम्बन्ध भएको; देशको जुनसुकै राजनीतिक व्यवहारसँग सम्बन्ध भएको । २. संविधानसँग सम्बन्धित । ~ सम्बन्धी मुद्दा— ना॰ देशको राज्यसञ्चालनसँग सम्बन्ध भएको मुद्दा; देशको शासन–व्यवस्थासँग सम्बन्ध भएको मुद्दा; संवैधानिक रूपमा आपत्तिजनक अपराध गर्नेका विरुद्ध चलाइने मुद्दा । >

राजकाजी— वि॰ राजकाजसित सम्बन्धित; राजकाजसँग सरोकार भएको ।

राजकीय— वि॰ [सं॰] १. राज्यसित सम्बन्ध भएको; राज्यस्तरको । २. राजासँग सम्बन्धित । ~ परिषद्— ना॰ राजसंस्थायुक्त; राष्ट्रको उच्चस्तरीय सभा; राज्य वा राजसभा । ~ प्राभियोक्ता— ना॰ सरकारवादी हुने मुद्दामा सरकारका तर्फबाट कुनै मुद्दा चलाउने व्यक्ति; सरकारी पक्षबाट कसैका विरुद्ध मुद्दा चलाउने व्यक्ति । ~

सभा— ना॰ सरकारी स्तरको सभा; मन्त्री र सरकारका प्रमुख व्यक्तिहरूको सभा ।

राजकुमार— ना॰ [सं॰] १. राजाको पुत्र; राजाको छोरो; शाहजादा । २. रौतेलो; कुमार; कुँवर; कमर । > राजकुमारात्मज— ना॰ राजकुमारको छोरो; राजाको नाति । राजकुमारी— ना॰ राजाकी छोरी; राजकन्या; शाहजादी । २. मैयाँ; रौतेली ।

राजकुल— ना॰ [सं॰] १. राजाको वंशपरम्परा; राजघराना; राजाको परिवार । २. राजप्रासाद; राजदरबार । ३. प्राचीन कालमा न्यायअन्यायको छानबिन हुने ठाउँ; दरबार; कचहरी ।

राजकुलो— ना॰ [सं॰ राजकुल्ये सबभन्दा ठूलो कुलो; राजपैनी; गडकुलो ।

राजकोष— ना॰ [सं॰] राजा वा सरकारको खजानाग्राजस्व । >

राजकोषीय— ना॰ सरकारी कोष वा राजस्वसम्बन्धी (नीति, सिद्धान्त आदि॰ ।

राजखानी— ना॰ १. बोका, थुमा, बनेल आदि जन्तुहरूका भाले जातिको अण्डकोष । २. त्यस्ता भाले जातिलाई काटी पकाउन वा पोल्न निकालिएको अण्डकोष । ३. अण्डकोष ।

राजगद्दी— ना॰ [सं॰ राज+गद्दी] १. राजाको गद्दी; राजसिंहासन । २. राज्याधिकार ।

राजगुठी— ना॰ [सं॰ राजगोष्ठी] १. विभिन्न देवदेवी, धर्मशाला, पुल आदिमा पूजाअर्चना, सह्यारसम्भार, सुरक्षा आदिका निम्ति सरकारले आफ्ना तर्फबाट केही चलअचल सम्पत्ति एकैमुष्ट जम्मा पारी स्थापना गरिएको गुठी । २. राजाहरूले धर्मकार्यका निमित्त राखेको गुठी ।

राजगुरु— ना॰ [सं॰] १. राजालाई मन्त्रदान गर्ने गुरु; राजाका गायत्रीगुरु । २. राजाको धार्मिक कार्य गराउन औपचारिक रूपमा नियुक्त भएका गुरु । ३. राज्यको धर्मसम्बन्धी विषयमा सर्वोच्च मान्यताप्राप्त व्यक्ति ।

राजगुह्य— ना॰ [सं॰] अत्यन्त रहस्यपूर्ण ज्ञान; गोप्यतम मन्त्र ।

राजगृह— ना॰ [सं॰] राजामहाराजहरूको दरबार; राजप्रासाद; राजमहल ।

राजघराना— ना॰ [सं॰ राज+घरानो १. राजामहाराजाको वंशपरम्परा; राजाका सन्तान–दरसन्तान; राजाको वंश । २. राजपरिवार । > राजघरानिया— वि॰ राजाको वंशपरम्पराको; राजपरिवारको; राजकुलको ।

राजचिह्न— ना॰ [सं॰] राजाका अङ्गमा रहने चिह्न; राजत्वका छाता, चमर, झन्डा, दण्डा, खड्ग, श्रीपेच आदि चिह्न ।

राजज्योतिषी— ना॰ [सं॰] राजपरिवारमा ज्योतिषसम्बन्धी सबै काम गर्ने व्यक्ति; राजदरबारको निश्चित ज्योतिषी ।

राजतन्त्र— ना॰ [सं॰] राजा सर्वेसर्वा भई देशको शासनव्यवस्था सञ्चालित हुने पद्धति; राष्ट्रको सर्वोच्च प्रशासक राजा नै हुने शासनतन्त्र । — वाद— ना॰ राजतन्त्र नै देशको निम्ति लाभदायक हुन्छ भन्ने सिद्धान्त । — वादी— वि॰ राजतन्त्रवादको अनुयायी ।

राजतन्त्रात्मक— वि॰ [सं॰] राजतन्त्रका सिद्धान्तले निर्देश गरेअनुसारको; राजतन्त्रसम्बन्धी ।

राजतान्त्रिक— वि॰ [सं॰] राजतन्त्रात्मक ।

राजतिलक— ना॰ [सं॰] १. पहिलोपल्ट राज्यसिंहासनमा बस्ता राजालाई विधिपूर्वक प्रदान गरिने तिलक, टीका, प्रसाद आदि । २. राज्यारोहण । ३. राज्यारोहण–समारोह ।

राजतेज— ना॰ [सं॰] १. सत्ताको प्रभाव वा तेज । २. राजाको प्रभाव वा तेज ।

राजत्व— ना॰ [सं॰] १. राजाकीय विशेषता वा लक्षण; राजाको गुण वा भाव ।

राजदण्ड— ना॰ [सं॰] १. राजाका साथमा हुने राजचिह्नस्वरूप दण्ड । २. राजाका आदेशअनुसार वा राज्यविधानअनुसार दिइने सजाय; सरकारले दिने दण्ड । ३. महाअपराधीलाई दिइने दण्ड । ४. ठूलो सजाय ।

राजदन्त— ना॰ [सं॰] सामुन्नेका तल दुई र माथि दुई गरी जम्मा चार दाँत ।

राजदया— ना॰ [सं॰] १. मृत्युदण्डको सजाय पाउने गरी फैसला भएका अभियुक्तलाई राजा, राष्ट्रपति वा सर्वोच्च शासकले दिने क्षमा; सजायको आंशिक वा पूर्ण माफी । २. राजाबारा दिइने अभयदान ।

राजदरबार— ना॰ [सं॰ राज+ फा॰ दरबारे १. राजा– महाराजाहरूको निवासगृह; राजप्रासाद; राजगृह ।

राजदूत— ना॰ [सं॰] १. एक मित्रराष्ट्रको प्रतिनिधि भएर अर्को मित्रराष्ट्रमा

 आवासीय वा अनावासीय स्तरमा खटिएको व्यक्ति । २. प्राचीन

कालमा एक राजाको सन्देश अर्को राजाकहाँ पुथ्याउने दूत ।

राजद्रोह— ना॰ [सं॰] १. वचन, लेख, व्यवहार आदिबारा राष्ट्रप्रति देखाइएको घृणा, अवहेलना, बेष आदि; राष्ट्रप्रतिको अहित हुने नियतको काम । २. सरकार, देश वा संविधानका विरुद्ध गरिएको विद्रोह । > राजद्रोहात्मक— वि॰ राजद्रोहसम्बन्धी; राजद्रोहको ।

राजद्रोही— वि॰ १. राजद्रोह गर्ने; बागी; बागियान । ना॰ २. राजद्रोह गर्ने व्यक्ति ।

राजबार— ना॰ [सं॰] १. राजदरबारको ढोका; राष्ट्रपति–भवनको बार; सरकारको दैलो । २. राजदरबार ।

राजधर्म— ना॰ [सं॰] १. राजा वा सरकारको कर्तव्य । २. देशको शान्तिसुव्यवस्था, प्रजाको सुखसमृद्धि आदिलाई लिएर राजा वा सरकारले गर्ने कार्य वा उपभोग गर्ने अधिकार ।

राजधानी— ना॰ [सं॰] जुनसुकै देशको राजा, राष्ट्राध्यक्ष वा सरकारको प्रमुख कार्यालय रहेको ठाउँ; राष्ट्रको सम्पूर्ण प्रशासन सञ्चालन गर्ने सदर मुकाम; देशको केन्द्रीय सदर मुकाम ।

राजनीति— ना॰ [सं॰] १. प्रजाको शान्तिसुरक्षा कायम गर्ने, मौलिक अधिकारको कदर गर्ने, राज्यको शासनव्यवस्थाको प्रणाली निर्धारण गर्ने, राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय नीतिको उपयुक्त सन्तुलन गर्ने र यस्तै अन्य कार्य गर्ने नीति । २. राज्यको शासन– व्यवस्थासम्बन्धी नीति; राज्य–सञ्चालन–प्रणाली । ३. राज्य र प्रशासनसँग सम्बन्धित एक सामाजिक सिद्धान्त ।

राजनीतिक— वि॰ [सं॰] राजनीतिसँग सम्बन्ध भएको; राजनीतिसम्बन्धी; राजनीतिको; राजनैतिक । ~ कारबाई— ना॰ राजनीतिक अनुशासनको वा आचरणको सम्बन्धमा गरिने कारबाई । ~ दल— ना॰ राजनीतिक उद्देश्यको परिपूर्तिका निम्ति तयार गरिएको पार्टी वा सङ्गठन; राजनीतिक सङ्घ । ~ बन्दी— ना॰ राजनीतिक मुद्दामा पक्राउ परेको कैदी; राजकाज अपराधमा परेको कसूरदार । ~ भूगोल— ना॰ राजनीतिक क्षेत्र, सीमा, जिल्ला आदिका सङ्केतलाई प्रस्ट्याउने भूगोल ।

राजनीतिज्ञ— वि॰ [सं॰] राजनीतिका सम्पूर्ण मर्महरूलाई जान्ने; राजनीतिशास्त्रको ज्ञाता; राजनीति बुझेको; क¨टनीति जानेको । राजनीति पीडित— वि॰ [सं॰] १. राजनीतिमा लाग्नाले आर्थिक अवस्था गिरेको वा टाट उल्टेको । ना॰ २. आर्थिक दृष्टिले कमजोर भएको राजनीतिक व्यक्ति । राजनीति शास्त्र— ना॰ [सं॰] राजनीतिका दर्शन र सिद्धान्तबारे सम्पूर्ण कुराहरूको व्याख्या, विवेचना, मूल्याङ्कन आदि गरिने सामाजिक विज्ञान; राजनीति–विज्ञान ।

राजनीतीकरण— ना॰ [सं॰] औपचारिक रूपले नै राजनीतिक रूप दिने काम; अन्य घटना वा व्यवहारलाई राजनीतिक रबमा मुछ्ने काम ।

राजनैतिक— वि॰हे॰ राजनीतिक ।

राजन्य— ना॰ [सं॰] १. राजा (सम्मानका अर्थमा) । २. क्षत्रिय ।

राजपक्षी/राजपङ्खी— ना॰ [सं॰] चमेरोसँग मिल्दोजुल्दो रातमा डुल्ने एक पक्षी ।

राजपगरी— ना॰ [सं॰ राज+पट्टक+ई] १. राजाबाट प्राप्त भएको सम्मान; राजाबाट दिइएको मानपदवी । २. राजाले दिएको शिरपोस ।

राजपण्डित— ना॰ [सं॰] राजदरबारका पण्डित; राजालाई कथा, पुराण आदि श्रवण गराउने पण्डित; दरबारका कथावाचक ।

राजपत्नी— ना॰ [सं॰] राजाकी धर्मपत्नी; राजमहिषी; रानी ।

राजपत्र— ना॰ [सं॰] सरकारी सूचना, अध्यादेश, परिपत्र, संशोधित कानुनका बुँदाहरू, सरुवाबढुवा आदिका सम्पूर्ण कुरा औपचारिक तथा आधिकारिक रूपमा छापिने पत्र; गजेट । ~ अनङ्कित— वि॰ १. नाम, पद, सरुवा, बढुवा, निवृत्ति आदिको उल्लेख गजेटमा नहुने स्तरको (नन्ग्याजेटेड॰ । ना॰ २. नायब सुब्बा र त्यसदेखि तलका पदको कर्मचारी । > राजपत्राङ्कित— वि॰ १. नियुक्ति, सरुवा, बढुवा, छुट्टी आदिमा र निवृत्तिमा बस्दासमेत राजपत्रमा सूचना प्रकाशित हुने पदको (गजेटेड॰; गजेटमा उल्लेख हुने । २. सरकारी कर्मचारीहरूमा शाखाप्रमुख र सोभन्दा माथिका पदको; नायबसुब्बाभन्दा माथिका पदको ।

राजपथ— ना॰ [सं॰] १. ठूलठूला सवारीका साधन चल्न सक्ने, कालोपत्र छापेको सडक; पक्की सडक । २. मूल सडक; राजमार्ग । > राजपथिक— वि॰ १. राजमार्ग भएर यात्रा गर्ने । ना॰ २. राजमार्गको यात्री ।

राजपद— ना॰ [सं॰] १. राजा आसीन हुने स्थान; राजाको प्रतिष्ठा; राजाको पद । २. राजाले दिएको पद; सरकारी जागिर ।

राजपद्धति— ना॰ [सं॰] राजकाज सञ्चालन गर्ने पद्धति; देशको राजनीतिक प्रणाली; राजनीति; राष्ट्रको संवैधानिक व्यवस्था ।

राजपरिवार— ना॰ [सं॰] राजाका जहान वा परिवार ।

राजपरिषद्— ना॰ [सं॰] राजाका शासनकालमा राजाकै अधीनमा गठन हुने विशेष अधिकारसम्पन्न सभा ।

राजपलाँस— ना॰ [सं॰] कोइरालाका जस्तै आकारका फुस्रा र खस्रा पात हुने, खैरा र लाम्चा फूल फुल्ने एक जातको पलाँस ।

राजपाट— ना॰ [सं॰ राज्यपट्टे राज्यसञ्चालनका सम्पूर्ण काम– कारबाई; राजकाज ।

राजपाल— ना॰ [सं॰] १. राज्यको हेरचाह गर्ने व्यक्ति । २. राजा वा राष्ट्रपति अथवा राष्ट्राध्यक्षको प्रान्तीय प्रतिनिधि; राज्यपाल ।

राजपुत्र— ना॰ [सं॰] राजामहाराजाको पुत्र; राजकुमार; रौतेलो । श्र राजपुत्री — ना॰ राजामहाराजाकी छोरी; राजकुमारी; रौतेली ।

राजपुरुष— ना॰ [सं॰] १. सरकारी सेवामा नियुक्त भएको मान्छे; राजकर्मचारी । २. राजाको भित्रिया कर्मचारी ।

राजपुरोहित— ना॰ [सं॰] राजा वा राजपरिवारको निश्चित पुरोहित; राजाको कर्मकाण्डी पुरोहित ।

राजपूत— ना॰ [सं॰ राजपुत्रे १. भारतीय जातिको ठकुरी । २. ठकुरी ।

राजप्रतिनिधि— ना॰ [सं॰] राष्ट्रप्रमुखका बदलामा काम गर्ने व्यक्ति । २. सरकारको वारिसका रूपमा नियुक्त भएको प्रतिनिधि ।

राजप्रासाद— ना॰ [सं॰] राजभवन; राजदरबार । ~ दीर्घ सेवा पट्ट— ना॰ पहिले राजप्रासादमा अविच्छिन्न रूपले पच्चीस वर्षको सेवा गर्ने कर्मचारीलाई प्रदान गर्ने गरिएको एक पदक । ~ सेवा

पदक— ना॰ पहिले राजप्रासादमा अविच्छिन्न रूपले पन्ध्र वर्षसम्म सेवा गर्ने, तत्कालीन शाही नेपाली सेनाका व्यक्तिलाई प्रदान गर्ने गरिएको पदक ।

राजबन्दी— ना॰ [सं॰ राज+बन्दी] राजकाज–अपराधअन्तर्गत कैद परेको व्यक्ति; राजनीतिक बन्दी ।

राजबेली— ना॰ [सं॰ राज+वल्लीको भोर्लाका आकारका चोसा परेका पात हुने, पातबाट नराम्रो गन्ध आउने, प्याजी रङ्ग मिश्रित फूलबाट सुगन्ध आउने, सेता टीका परेका छिर्के डाँठ हुने एक प्रकारको लहरो; त्यसै बोटको फूल वा पात ।

राजभक्त— १. राज्यको भक्त; देशभक्त । २. राजाको भक्ति गर्ने; राजाको सेवक ।

राजभवन— ना॰ [सं॰] १. राजा बस्ने दरबार; राजदरबार; राजगृह । २. राष्ट्रको सर्वोच्च शासक बस्ने घर; राष्ट्राध्यक्षभवन ।

राजभार— ना॰ [सं॰] १. राज्यको अभिभारा; जागिर वा पदवी । २. सरकारी जागिर; राजपाट । > राजभारा — ना॰ राजभार; जागिर ।

राजभाषा— ना॰ [सं॰] राष्ट्रको प्रशासनिक कामकाज वा लेखापढीका निमित्त प्रयोग गरिने भाषा; राज्यभाषा ।

राजभोग— ना॰ [सं॰] १. भात खान उत्तम मानिने, बास्नादार चामल हुने एक जातको धान । २. हलुवाईले तयार गर्ने एक प्रकारको मिठाई ।

राजभोज— ना॰ [सं॰] १. राजकीय स्तरमा प्रबन्ध गरिएको भोज । २. विशिष्ट अतिथिको सम्मानमा आयोजना गरिने सरकारी भोज ।

राजमण्डूक— ना॰ [सं॰] १. ठूलो जातको पानीभ्यागुतो; पाहा; ब्याब । २. राजदरबारको मात्र आश्रय लिएर बाहिरी दुनियाँसित केही सरोकार नराख्ने व्यक्ति; राजाको निम्ति ज्यादै ठूलो भार बन्न पुगेको नामर्द व्यक्ति ।

राजमहल— ना॰ [सं॰ राज+ अ॰ महले राजामहाराजाहरूको भवन; राजदरबार ।

राजमहिषी— ना॰ [सं॰] सत्तासीन राजाकी जेठी धर्मपत्नी; पटरानी; राजपत्नी; महारानी ।

राजमाता— ना॰ [सं॰] १. राजाकी आमा । २. नेपाल अधिराज्यका श्री ५ महाराजाधिराज सरकारका मुमा ।

राजमार्ग— ना॰ [सं॰] १. फराकिलो र लामो पक्की सडक; मूलसडक; राजपथ । २. टाढाटाढासम्म जाने पक्की सडक ।

राजमुकुट— ना॰ [सं॰] गद्दीनसिन राजाले शिरमा लगाउने शिरपेच; श्रीपेच ।

राजमुद्रा— ना॰ [सं॰] हे॰ लालमोहर । २. सरकारी छाप ।

राजयोग— ना॰ [सं॰] १.फलित ज्योतिषअनुसार राज्यको सुख र अधिकार प्राप्त गर्न पाउने ग्रहगतिको एक योग । २. पतञ्जलिको योगशास्त्रमा वर्णन गरिएको एक योगदर्शन ।

राजरक्षक— वि॰ [सं॰] राजाका वरिपरि रहेर अङ्गको रक्षा गर्ने व्यक्ति; अठपहरिया; बडीगार्ड; ए.डी.सी. ।

राजराज— ना॰ [सं॰] १. राजाहरूको राजा; सम्राट्; बादशाह । २. कुबेर । ३. चन्द्रमा ।

राजराजेश्वर— ना॰ [सं॰] १. बादशाह; सम्राट्; राजराज । २. राजन्य । > राजराजेश्वरी — ना॰ १. रणबहादुर शाहकी महारानी राजेश्वरीका स्मृतिमा स्थापना गरिएकी एक देवी । २. राजराजेश्वरकी पत्नी ।

राजरोग— ना॰ [सं॰] १. हे॰ क्षयरोग । > राजरोगी — वि॰ राजरोगले ग्रस्त ।

राजर्षि— ना॰ [सं॰] १. राजाका वंशमा उत्पन्न भएका महर्षि; क्षत्रिय कुलमा उत्पन्न भएका ऋषि २. राजा पनि ऋषि पनि भएको व्यक्ति (उदा॰— जनक) । ३. राजपाट छोडेर ऋषि बनेको व्यक्ति (उदा॰— विश्वामित्र॰ ।

राजलक्षण— ना॰ [सं॰] सामुद्रिक शास्त्रका अनुसार राजा हुने वा राजासमानको हुने लक्षण वा चिह्न; राजचिह्न । (उदा॰— मैयाँसँग भेट्ने ती युवक राजलक्षणले युक्त भएका देखिन्थे ।)

राजलक्ष्मी— ना॰ [सं॰] १. राजा वा राष्ट्रको वैभव तथा शक्ति वा गौरव; राजश्री । २. राष्ट्रकी अधिष्ठात्री देवी ।

राजलवट— ना॰ नेवार समुदायको एक उपाधि वा थर ।

राजलिपि— ना॰ [सं॰] कुनै देशको सरकारी कार्य, अदालत आदिमा लेखापढीको माध्यम भएर चलेको लिपि ।

राजवंश— ना॰ [सं॰] राजाको पहिलेदेखि चलिआएको वंश वा खानदान; राजाका सन्तान; राजकुल; राजघराना । > राजवंशी — वि॰ १. राजवंशमा उत्पन्न भएको । २. राजवंशसम्बन्धी; राजवंशको । ना॰ ३. नेपालीको एक थर; नेपालको झापा र मोरबमा बस्ने एक जाति ।

राजवस्त्र— ना॰ [सं॰] राजाहरूले विशेष अवसरमा बाहिरपट्टि पहिरने एक प्रकारको खुकुलो वस्त्र ।

राजविद्या— ना॰ [सं॰] राज्यको संरक्षण, सुदृढता तथा शासन– व्यवस्थासम्बन्धी कुशलता प्राप्त गर्ने विद्या; राजनीति ।

राजविद्रोह— ना॰ [सं॰] राजा वा राज्यप्रति गरिने विप्लव; राजद्रोह । श्र राजविद्रोही — वि॰ राजविद्रोह गर्ने; राजद्रोही ।

राजविराज— ना॰ [सं॰] सगरमाथा अञ्चलको सदर मुकाम र पूर्वी तराईको एक मुख्य वाणिज्यकेन्द्र ।

राजवृक्ष— ना॰ [सं॰] चिल्ला लामा पात हुने, छिनछिनेका जस्ता पहेँला झुप्पादार फूल फुल्ने, अनेक औषधीका निम्ति उपयुक्त एक वृक्ष वा त्यसैका गुलिया, बाटुला, काला चक्की हुने लौरीदार फल; अमलतास; बन्दरलौरी ।

राजवैद्य— ना॰ [सं॰] १. उच्चस्तरको वैद्य । २. राजदरबारमा औषधीउपचार गर्ने प्रमुख वैद्य ।

राजश्री— ना॰ [सं॰] राजा वा राज्यको शोभा तथा वैभव ।

राजसंरक्षक— ना॰ [सं॰] राजतन्त्रात्मक मुलुकमा राजाको नाबालक अवस्था वा लामो समयसम्मको अस्वस्थतामा राज्यको रेखदेख, व्यवस्था, सञ्चालन आदिको भार लिने व्यक्ति ।

राजस— ना॰ [सं॰] १. मनको कुनै किसिमको आवेग वा क्रोध; रजोगुण । २. राजाको पद वा सिंहासन । ३. राज्यको शासन गर्ने अधिकार । वि॰ ४. रजोगुणबाट उत्पन्न; रजोगुणी ।

राजसत्ता— ना॰ [सं॰] १. राज्यको शक्ति वा सामर्थ्ययुक्त स्वामित्व; प्रभुसत्ता; राज्याधिकार । २. राजतन्त्र । > राजसत्तात्मक — वि॰ राज्यको शासनप्रणाली, सिद्धान्त आदिमा राजाको सत्ता प्रधान रूपमा रहेको ।

राजसदन— ना॰ [सं॰] राजदरबार; राजप्रासाद; राजभवन ।

राजसभा— ना॰ [सं॰] राजाहरूको वा राजाको उपस्थिति भएको भाइभारदारहरूसहितका गण्यमान्य व्यक्तिहरूको सभा; भारदारीसभा ।

राजसिंहासन— ना॰ [सं॰] राजतन्त्रात्मक मुलुकमा कुनै विशेष अवसरमा राजा बस्ने आसन; राजगद्दी ।

राजसी— वि॰ [सं॰] १. राजाहरूलाई सुहाउने वा राजाहरूको जस्तो; राजोचित । २. रजोगुणसम्बन्धी; रजोगुणको ।

राजसेवक— ना॰ [सं॰] १. राज्यको सेवा गर्ने व्यक्ति; राजकर्मचारी । २. राजाको सेवक ।

राजसेवा— ना॰ [सं॰] सरकारी विभिन्न पदमा बहाल रहेर गरिने राज्यको सेवा वा नोकरी । २. राजाको सेवा ।

राजस्व— ना॰ [सं॰] मालपोत, भन्सारमहसुल, विभिन्न कर वा शुल्क आदिका रूपमा राज्यलाई प्ा्राप्त हुने धन । — न्यायालय— वि॰ राजस्वसम्बन्धी सिलसिलामा उठेका मुद्दामामिलाको कारबाई गर्ने अदालत ।

राजहंस— ना॰ [सं॰] खुट्टा र चुच्चो रातो हुने ठूलोखाले एक जातको हाँस; रजहाँस । स्त्री॰ राजहंसी । राज हुनु— अ॰ क्रि॰ आसन ग्रहण गर्नु; बस्नु (विशिष्ट आदरार्थी प्रयोगमा॰ । (उदा॰— जुवाइँ साहेब, यता राज होस् ।)

राजा— ना॰ [सं॰] १. राजतन्त्रात्मक मुलुकमा वंशपरम्पराअनुसार उत्तराधिकार प्राप्त हुने तथा त्यहाँको शासन सञ्चालन गर्ने प्रमुख शासक । २. बालकप्रति स्नेह जनाउने शब्द । वि॰ ३. प्रमुख; विशेष । > राजाङ्क — ना॰ राजचिह्न; सरकारी छाप ।

राजाज्ञा— ना॰ राजाबाट भएको आज्ञा वा हुकुम । राजाधिदेव— ना॰ राजा वा प्रमुख शासकलाई निजी खर्चका निम्ति सरकारी कोषबाट दिइने रकम । राजाम्र— ना॰ राजआँप । राजाश्रित— वि॰ राजाको आश्रयमा बाँचेको; राजाबाट आश्रित ।

राजिका— ना॰ [सं॰] ठूला पात हुने, तरकारी खानमा प्रसिद्ध सागविशेष; रायो; रायोको साग ।

राजी— ना॰ [अ॰] १. कुनै कुरामा जनाइने सहमति; मन्जुरी । वि॰ २. मानेको; मन्जुर; सहमत । ~ खुसी— ना॰ १. मनोमानसँग गरिएको मन्जुरी र प्रसन्नता; खुसीराजी । — नामा— ना॰ १. आफ्नो हकमा रहेको घर–जग्गा आदि बिक्री गरेर खुसीसाथ छोड्ने काम वा सो छोड्दा ऐननियमअनुसार लेखिदिने कागत । २. कुनै पनि कर्मचारी वा सङ्घसंस्थाका सदस्यहरूले अशक्तता वा परिस्थिति देखाई आफू रहेको पद, अधिकार आदि छोड्ने काम; त्यसरी छोड्दा सम्बन्धित अड्डामा प्रस्तुत गर्ने त्यागपत्र; इस्तिफा । — बाजी— ना॰ परस्परमा प्रसन्नतापूर्वक भएको मन्जुरी; राजीखुसी । > राजु — वि॰ राजी ।

राजेन्द्र— ना॰ [सं॰] राजाहरूका पनि राजा; राजाधिराज । ~ वीरविक्रम शाह— ना॰ वि॰ सं॰ १८७० मा जन्मी १८७३ मा राजगद्दीमा बस्ने र वि॰सं॰ १९३८ मा दिवङ्गत भएका नेपालका शाहवंशीय पाँचौँ राजा ।

राजै— ना॰ [राजा+ऐ] लोकव्यवहारमा राजा वा प्रिय व्यक्तिलाई सम्बोधन गरिने शब्द । (उदा॰— कहिले भेट होला है राजै, यो जिन्दगानीमा । माधव घिमिरे ।)

राजोपकरण— ना॰ [सं॰] राजाका झन्डा, छत्र, चमर, दण्ड आदि चिह्न; राजचिह्न ।

राज्ञी— ना॰ [सं॰] १. बडामहारानी; पट्टमहिषी । २. राजसिंहासनमा बसेकी स्त्री ।

राज्य— ना॰ [सं॰] १. कुनै राजा वा शासनसत्ताका अधीनमा रहेको देश; मुलुक; राष्ट्र । २. कुनै ठूलो राष्ट्रअन्तर्गत स्वायत्तशासनको अधिकार पाएको भाग वा प्रदेश । ३. राजाको काम; रजाइँ; शासन । — च्युत— वि॰ राजसिंहासनबाट झिकिएको वा हटाइएको । — च्युति— वि॰ राज्यच्युत गर्ने कार्य, भाव वा अवस्था । — तन्त्र— ना॰ शासनपद्धति वा प्रणाली । ~ परिषद्— ना॰ १. राष्ट्रका प्रधान शासकको अनुपस्थितिमा वा विशेष परिस्थिति आइपर्दा काम चलाउनका निम्ति गठित हुने विशिष्ट व्यक्तिहरूको सभा । २. विभिन्न राज्यले पारस्परिक हितका निम्ति गठन गरेको सङ्गठन । — पाल— ना॰ कुनै राष्ट्रअन्तर्गतका राज्यमा राष्ट्रप्रमुखको प्रतिनिधि भई शासनसूत्र सँभाल्ने व्यक्ति; गभर्नर । — मन्त्री— ना॰ मन्त्रीभन्दा तल्लो र सहायक मन्त्रीभन्दा माथिल्लो तहमा रहने मन्त्री । — लक्ष्मी— ना॰ १. राजलक्ष्मी । २. नेपालको इतिहासमा प्रसिद्ध, राजेन्द्रवीरविक्रम शाहकी कान्छी रानी; देशमा राणा शासन सुरु भएको बखत (वि॰ सं॰ १९॰३०की महारानी । ~ विप्लव— ना॰ राज्यमा हुने ठूलो विद्रोह वा क्रान्ति । ~ व्यवस्था— ना॰ कुनै राज्यको नियम, नीति वा सोहीअनुसार प्रशासकीय व्यवस्था मिलाउने सरकारी अङ्ग । ~ संरक्षक— ना॰ हे॰ राजसंरक्षक । ~ सभा— ना॰ राज्यका निर्वाचित प्रतिनिधि रहने एक सभा; लोकसभाभन्दा भिन्न सभा । — साक्षी— ना॰ आफूले क्षमा मागी सरकारी साक्षी भएर आफ्ना साथीहरूको अपराध प्रमाणित गराउन प्रहरीलाई सहयोग गर्ने व्यक्ति । ~ सिंहासन— ना॰ हे॰ राजसिंहासन । > राज्याङ्ग — ना॰ १. राज्यका अङ्गहरूको समूह–देश, राजा, मन्त्री, दुर्ग, बल, कोष र मित्र । २. राज्य वा राष्ट्रमा हुनुपर्ने भूमि, जनता, सरकार, प्रभुसत्ता आदि आवश्यक तत्त्व । राज्याभिषेक— ना॰ नयाँ राजा पहिलो पल्ट विधिपूर्वक राजगद्दीमा बस्दा विभिन्न तीर्थबाट ल्याइएको तथा औषधीमिश्रित जलले मन्त्रपूर्वक गरिने अभिषेक एवं तत्सम्बन्धी उत्सव । राज्यारोहण— ना॰ कुनै राजा पहिलो पल्ट विधिपूर्वक राजगद्दीमा बस्ने काम । राज्योपकरण— ना॰ राजचिह्न; राजोपकरण ।

राडि–नु— अ॰ क्रि॰ [राडो+इ+नु] परस्परमा भित्रभित्रै बेष वा विरोध हुनु; राडो मच्चिनु; मुरमुरिनु ।

राडी— ना॰ [भो॰ ब॰] घरेलु उद्योगका रूपमा प्रायः नेपाली ऊनबाट बुनिने, काम्लोजस्तो खस्रो, बिछ्याइने वस्त्र । ~ डसना— ना॰ १. राडी र डसना । २. गतिलो ओछ्यान । ~ पदुवा— वि॰ १. काम पार नलगाई राडीमा मात्र बसेर गफिने; साह्रै अल्छी । २. डरछेरुवा; पानीआन्द्रे । ~ पाखी— ना॰ १. राडी र पाखी । २. सामान्य ओढ्नेओछ्याउने ।

राडो/राढो— ना॰ [रू रडाको] आफुसआफुसमा भएको बेष वा विरोध; परस्परको चर्को झगडा; रडाको; हल्ला । > रड्याइ — ना॰ राडो झिक्ने वा राडिने क्रिया वा प्रक्रिया ।

राढि–नु— अ॰क्रि॰ [राढो+इ+नु] हे॰ राडिनु ।

राणा— ना॰ [सं॰ राज्ञे १. नेपालमा वि॰ सं॰ १९॰३ मा शासनसत्ता आफ्नो हातमा लिने जङ्गबहादुरदेखि चलेको कुँवर थरका राणा प्रधानमन्त्री (तीन सरकार॰का वंशजहरूको उपाधि । २. भारतको राजस्थानप्रदेशमा रहने क्षत्रिय राजाहरूको उपाधि । —

तन्त्र— ना॰ राणाहरूले चलाएको जहानियाँ शासनपद्धति ।

रात— ना॰ [सं॰ रात्रि] घाम अस्ताएदेखि घाम नझुल्कुन्जेलको समय; दिनको विपरीतार्थक शब्द; रजनी; रात्रि । — दिन— ना॰ १. रात र दिन; दिनरात । क्रि॰ वि॰ २. विनाअडान; लगातार; रातोदिन; सर्वदा ।

रातमाटे— वि॰ [रातो+माटो+ए] रातो माटो भएको वा हुने (ठाउँ॰ ।

रातारात— क्रि॰ वि॰ [रात+रात] १. उज्यालो हुँदा नहुँदै; रातभरिमा । २. रातरात गरी; रातरातमा; रातीराती ।

राति/राती— क्रि॰ वि॰ [सं॰ रात्रि/रात्री] १. रातमा; रात्रिमा । ना॰ २. रात्रि; रात ।

रातीगेडी— ना॰ [राती+गेडो+ई] १. चनाका जस्ता पात हुने, हल्का गुलाफी रङ्गका फूल फुल्ने, केराउका जस्ता कोसा लाग्ने, जरा 'जेठीमधु' कहिने एक प्रकारको लता वा त्यसमा फल्ने, सुन आदि तौलिँदा लाल वा रत्तीको परिमाण बनाइने, कालो टीका भएको रातो गेडो; लालगेडी; आँखीगेडी । २. थोरै धन (उदा॰— हर्के बूढी आमैको एउटा छोरो भएकाले त्यही उनका निम्ति रातीगेडी भएको थियो ।)

रातु— वि॰ [रातो+उ] रातो रबको; राती (गाई॰ । (उदा॰— कैलो गाई त घर आयो, रातु गाईको ठेगानै छैन ।)

राते१— वि॰ [रात+ए] रातभरि रहेको; रातसम्बन्धी; रातको ।

(उदा॰— एकराते दही, दुईराते मही ।)

राते२— ना॰ [रातो+ए] १. अमिल्च्याहा पात हुने, गेडावरिपरि राता अमिला केस्रा हुने र ती केस्राको झोल पनि रातै हुने, रगतमासीको औषधीमा काम लाग्ने बुटीविशेष; बेलीचन्दा । २. बोटबिरुवाको डाँठ रातो हुने एक प्रकारको रोग; रतङ्गे; राँको । २. रतुवा (मृग॰ । वि॰ ४. रातो भएको; रातो रबको । ~ घाँस— ना॰ खरपाखामा उम्रने टुप्पामा छाताजस्तो भएको एक प्रकारको घाँस । ~ मृग— ना॰ स्तनधारी समूहमा पर्ने, रातोरातो खालको, भालेमा कस्तूरी मृगको जस्तै दाह्रा निस्कने र सानो सिब हुने, भुक्तै हिँड्ने एक जातको मृग ।

रातो— वि॰ [सं॰ रक्ते १. सिन्दूर, रगत आदिको जस्तो रङ्ग भएको; रक्त; लाल । स्त्री॰ राती । ना॰ २. रगतजस्तो रब; लाल । ~ अचानु— ना॰ १. कुनै काम फत्ते गरेबापत लिम्बू आदि जातिले आफ्नो सभामा कुखुरो काटेर भए पनि रगतले अचानु रातो पार्ने काम । २. त्यस्तो सभा टुङ्गिएपछिको भोज । ~ उखु— ना॰ गाढा रातो रबको डाँठ हुने एक जातको उखु । ~

कमिलो— ना॰ टोक्ने र पिसाब गर्ने काम एकै चोटि गर्ने मसिनु खालको कमिलो । ~ गेवँरा— ना॰ रातो डाँठ हुने गेवँरा उखुको एक जात । ~ चारपाटे— ना॰ साधारण हरिया डल्ला तर तीखा टुप्पा भएको पात हुने नीलो गुलाफी वा बैजनी रबको फूल फुल्ने एक जातको अग्लो बुटीवशेष । — चुच्चे काग— ना॰ जीउ कालो भई चुच्चो र खुट्टा रातो हुने, गाउँहुँदी आएर चारा खोजी खाने, जमातमा र एक्लै पनि हिँड्ने कागजस्तै चरो । ~ च्याउ— ना॰ जमिनमा उम्रने छाताको आकार र सिन्दूरजस्तो रब भएको खान हुने एक च्याउ । ~ जाँड— ना॰ नेवारजातिका विभिन्न पूजा–आजामा चाहिने, हकुवा चामलको खाजाबारा तयार पारिएको, धेरै समयसम्म राख्न सकिने र पुरानो हुँदै जाने, रातो रब भएको विशेष जाँड (ह््याउँथो॰ । (यस्तो जाँड बनाउने घ्याम्पो रहेको घरमा चट््याब पर्दैन भन्ने जनविश्वास छ र यो जाँड रजस्वला, पाठेघर आदिको स्त्रीरोगमा औषधीका रूपमा पनि प्रयोग गरिन्छ ।) ~ टाटो— ना॰ सूर्य; घाम (उदय र अस्तमा॰ । ~ डाँठे घाँस— ना॰ साधारण हरिया डाँठ भएका वा नभएका मालाकार पात हुने, टुप्पामा सेता फूल फुल्ने, हिमालमा हुने एक जातको बुटी ।

रातोदिन— क्रि॰ वि॰ [रात+दिन] जत्तिखेर पनि; रात र दिनभरि; रातदिन; हरबखत; अहोरात्र । रातो पानी बेत— ना॰ ठूला रूखमा जेलिएर रहने, डाँठ र पातमा ससाना काँडा हुने, प्रायः सुक्खा ठाउँमा पाइने पानीबेतमध्ये कमसल खालको बेत; कुखुरे बेत । रातो पान्डा— ना॰ हिमाली भेगतिर पाइने, घरबिरालोजत्रै कालो पेट र रातो भुवादारी जीउ भएको मांसाहारी समूहमा पर्ने तर शाकाहारी एक जन्तु । रातो पिरो— वि॰ [रातो+पिरो] हृष्टपुष्ट र गालामा रगत चढेको; भरभराउँदो र मनपर्दो । स्त्री॰ रातीपिरी । रातो बलु— ना॰ ठूला पात हुने र राता फूल फुल्ने एक जातको बलु । रातो मत्स्येन्द्रनाथ— ना॰ [सं॰ रक्त+मत्स्येन्द्रनाथे ललितपुरमा बुबमतीदेखि रथ तानेर जाउलाखेलसम्म ल्याई प्रतिवर्ष प्रसिद्ध ऐतिहासिक भोटो देखाउने जात्रा गरिने एक देवता । रातो मन्सरा— ना॰ बोक्रा रातो हुने मझौला खालको एक जातको धान वा त्यसैको चामल । रातो माटो— ना॰ घर लिपपोत गरिने रातो रबगको एक प्रकारको माटो । रातो मार्सी— ना॰ मार्सी जातको रातो रब हुने धान वा त्यसैको चामल; रक्तशाली; जाडेमार्सी । रातो मुख— ना॰ रिसाउँदा वा लाज मान्दा हुने मुखको रातो वर्ण । रातो मुनियाँ— ना॰ रातो रङ्ग भएको सानो मुनियाँ चरो । रातो सिमी— ना॰ रातोरातो गेडा हुने सिमीको एक जात ।

रात्तै— निपा॰ उदेक, आश्चर्य आदि जनाउँदा प्रयुक्त हुने शब्द ।

(उदा॰— तिमीले भन्दैमा कहाँ मान्छु र रात्तै ।)

रात्रि— ना॰ [सं॰] रात; रजनी; निशा । — चर— वि॰ १. राती हिँड्ने । २. निशाचर; राक्षस । ~ पाठशाला— ना॰ प्रायः प्रौढहरूलाई पढाइने, राति कक्षा चल्ने विद्यालय । ~ भोज— ना॰ विशिष्ट वा आमन्त्रित अतिथिहरूलाई राती दिइने औपचारिक भोज; रातको भोजन ।

रायभयन्ध— वि॰ [सं॰] राती आँखा नदेख्ने रोग लागेको; रतौंधी रोग लागेको ।

राधा— ना॰ [सं॰] १. महाभारतकालीन वृषभानुकी छोरी र कृष्णकी प्रियतमा; राधिका । २. महाभारतका प्रसिद्ध योद्धा कर्णलाई पाल्ने एक स्त्री । ३. वैशाख पूर्णिमा । ४. विशाखा नक्षत्र । ५. समृद्धि ।

राधिका— ना॰ [सं॰] कृष्णकी प्रेमिका; राधा ।

रानी— ना॰ [सं॰ राज्ञी] १. राजाकी पत्नी; राजमहिषी; महारानी । २. आफैं राज्यसञ्चालन गर्ने स्त्री । ३. स्त्रीहरूलाई सम्मान जनाउने शब्द । ~ अर्चले— ना॰ कुटमिराको जस्तो बोट र पात हुने, कालो फल लाग्ने र वैशाखजेठतिर पाक्ने एक जातको अर्चले । ~ करेला— ना॰ साधारणभन्दा केही ठूलो लाम्चो खालको करेला । ~ खेत— ना॰ कुखुराहरूलाई लाग्ने एक सङ्क्रामक रोग । ~ चरी— ना॰ १. प्रायः केराका घारी, झाब आदिमा रहने राम्रो र रङ्गीचङ्गी हुने सानो एक जातको चरो । २. पासाको एक किसिमको खेलविशेष । ~ ढकायो— ना॰ गाभामा रातो फूल हुने एक किसिमको ढकायो । ~ तरुल— ना॰ तरुलको एक जात । ~ बन— ना॰ चारैतिर फिँजिएको ठूलो वन; रनबन । —

बाबियो— ना॰ पहराहुँदो उम्रने र तलतिर फर्केर रहने एक प्रकारको बाबियो । ~ बाँस— ना॰ बाँसको एक जात । ~ भलायो— ना॰ आँपका जस्ता संयुक्त मालाकार पात हुने, दाँती नपरेका किनारा हुने, पहेँलाहरिया भावका थुप्रै फूल फुल्ने, आयुर्वेदका अनुसार आउँ–पखाला र चर्मरोगमा काम लाग्ने, आँपको समूहमा पर्ने एक जातको काँडादार रूख वा त्यसैको फल । ~ भ्याकुर— ना॰ लहराका जरामा फल्ने, कुनाकुना परेका पात हुने एक जातको भ्याकुर । ~ मासु— ना॰ केस्रादार फल मासु । ~ मोथे— ना॰ मोथे झारको एक जात ।

रानु— ना॰ [रानी+उ] १. मौरीको रानी वा माउ; रानो । वि॰ २. अगुवा; मुख्य ।

रानो— ना॰ [रू रानी]े १. फलको भित्री सारभाग; चुरो । २. रानू । वि॰ ३. भित्र गुदी भएको (ओखर आदि फल॰ ।

राप— ना॰ [सं॰ रवि] घाम, आगो आदिको तातोपन; आँच; ताप । — ताप— ना॰ घामपानी वा असिनापसिना सहने काम; चिन्तासुर्ता; पीरताप ।

रापती— ना॰ १. नेपालको मध्यपश्चिमाञ्चल विकासक्षेत्रमा पर्ने रुकुम, रोल्पा, सल्यान, प्यूठान र दाब पाँच जिल्ला भएको एक अञ्चल । २. सोही अञ्चलमा बग्ने एक प्रसिद्ध नदी ।

रापि–नु— अ॰ क्रि॰ [राप+इनु] १. राप लाग्नु; रापिलो हुनु; आँच बढ्नु । २. तातो हुनु; गर्माउनु; तात्नु; सेकिनु । ३. कुनै कामकुरा मन नपरेर रिसाउनु; मुरमुरिनु ।

रापिलो— वि॰ [राप+इलो] राप वा आँच भएको; गर्माएको; मुरमुरिएको ।

राफसाफ— ना॰ [अ॰ रफ्स (हटाएको॰+अ॰ सापे १. सबै पूरा हुने वा टुङ्गिने काम । २. हिसाब आदिको फछ्यौर्ट वा चुक्ताचुक्ती । ३. सुग्घरसफाइ । ४. समस्याको समाधान; निराकरण । वि॰ ५. सफा; सुग्घर । ६. झन्जट नरहेको; झमेला हटाइएको । ७. समस्या समाधान भएको ।

राबडी— ना॰ [प्रा॰ रब्बा+अवलेहे १. दूधको तर र चिनीबाट बनाइने एक प्रकारको खानेकुरो । २. खावा घोटेको दूध; दूधको खावा ।

राम्–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ रम्बे गाई, भैँसी आदि खुसी भएर उफ्रँदै कराउनु ।

राम— ना॰ [सं॰] १. अयोध्याका राजा दशरथ र उनकी पटरानी कौशल्याका जेठा छोरा; रामचन्द्र । २. ईश्वर; भगवान् । ३. प्रसिद्ध तीन रामका नाम (मर्यादापुरुषोत्तम राम, परशुराम र बलराम) । ४. माना–पाथी आदिले अनाज भर्दा गन्तीको शुभारम्भका रूपमा एक जनाउने शब्द । ५. जात्रा; रमाइलो । — कडेरा— ना॰ मकैका जस्ता लामालामा पात र त्यसकै जस्ता बोट हुने बुटीविशेष । — कली— ना॰ १. श्यामकलीका जातको रातो भेट्नु हुने बुटोविशेष वा त्यसको सेतो फूल । २. सङ्गीतमा हिण्डोल रागको एक रागिनी । — कसुर— ना॰ लाम्चा कुनाकुना परेका पात हुने, नीला फूल फुल्ने र मुगीका जस्ता लामा कोसा रातो हुने एक जातको लहरो वा त्यसैको सखरखण्डजस्तो गानु । —

कहानी— ना॰ रामको जस्तो दुःखद कहानी भएको, कुनै पनि व्यक्तिका जीवनमा घटेका घटनाको वृत्तान्त; गथासो; दुखेसो । — कृष्ण कुँवर— ना॰ नेपालको राणापरिवारका पूर्वज, पृथ्वीनारायण शाहका एक प्रसिद्ध सेनापति । — चन्द्र— ना॰ विष्णुका दस अवतारमध्ये एक; राम । — छायाँ— ना॰ थोरै समयको आनन्द; क्षणिक सुख; मायाजाल । — झुपडी— ना॰ सानो छाप्रो; सानो भए पनि रामकृपाले पाएको, आरामदायी ठानिएको आफ्नै घर । — तिलक— ना॰ १. सपेता, कमेरो आदिमा मिसाएर घरमा रब लाउने आदि काम लिइने एक किसिमको पहेँलो माटो । २. वैष्णवहरूले टीका लाउन प्रयोग गर्ने चन्दन; रामरज । — तोरियाँ— ठूलठूला पाँचचोसे पात हुने, सेता र कलेजी रबका फूल फुल्ने एक प्रकारको बोट वा त्यसैको तरकारी खाइने खस्रो कोसा (फल॰; भिण्डी । — दल— ना॰ १. रामचन्द्रलाई सहयोग गर्ने वानरी सैन्य । २. नेपालका प्रहरीको पुरानो एक विभाग । —

दाना— ना॰ लट्टे । — नरवानर— ना॰ नृतत्त्वका अनुसार अश्मीभूत अस्थि अवशेषका रूपमा पाइएको नरवानर; शुष्कनरवानरको समसामयिक नरवानर । — नवमी— ना॰ रामको जन्म भएको दिन; चैत्र शुक्ल नवमी । — नामी— ना॰ रामनाम छापिएको एक प्रकारको पछ्यौरा । — पत्री— ना॰ काफलका जस्ता साधारण पात हुने, छ मिलिमिटर लामा फूल फुल्ने, बियाँ औषधीमा काम लाग्ने एक जातको सानो रूख । — पुरी— ना॰ प्रायः पहेँलो रङ्गको ऊनी पछ्यौरीविशेष । — फटाका— ना॰ वैष्णवहरूले निधारमा लाउने ठाडो तीनधर्के टीका वा तिलक; श्रीतिलक । —

फल— ना॰ केराका पातजस्ता भालाकार र तीखा टुप्पा हुने दाँतीदार किनारा भएको, बास्ना आउने ठूलो सेतो फूल फुल्ने, ठूला फल लाग्ने, मृगौलाजस्ता बीउ हुने एक जातको रूखविशेष । — वाण— ना॰ १. अजीर्ण रोग भएकालाई खुवाइने रसादि औषधीविशेष । वि॰ २. रामले हानेको वाणजस्तै खेर नजाने वा तुरुन्त पूरा हुने; अचूक; अमोघ । — भरोसा— ना॰ रामको मात्र भरोसा वा आधार । — भरोसे— वि॰ अरू कसैको आधार नभई रामको मात्र भरोसा भएको । — भिँडा— ना॰ गोलभेँडा । ~

मन्दिर— ना॰ १. नेपालको प्रसिद्ध तीर्थस्थल जनकपुरमा रहेको रामको प्रसिद्ध मन्दिर । २. रामको मूर्ति प्रतिष्ठापित भएको मन्दिर । — माटी— ना॰ काठबाट बन्ने सामान दराज, मेच आदि चिल्ल्याउन दलिने एक किसिमको माटो । — रउस— ना॰ आनन्द र रमाइलो; रामरमिता । — रगेडा— ना॰ असाध्य परिश्रम; चर्को मिहिनेत । — रज— ना॰ टीका लगाउन हुने एक प्रकारको पहेंलो माटो; रामतिलक । — रमिता— ना॰ आनन्ददायी उत्सवको रमिता; रमाइलो; रमझम । — रस— ना॰ १. मनलाई सुख दिने वस्तुको उपभोग; सुखचैन । २. नुन वा लवणका निम्ति प्रायः जोगीहरूले प्रयोग गर्ने शब्द । — राज्य— ना॰ १. देशका सबै जनतालाई सुखशान्ति परिपूर्ण हुने रामको जस्तो शासनव्यवस्था भएको आदर्श राज्य । २. मनमोज; ढलीमली । — राम— ना॰ १. भेटघाट वा बिदावारीका क्षणमा भनिने एक किसिमको ढोगभेट जनाउने शब्द । २. कुनै कुराको नाश हुँदा र कसैको दुःख–कष्ट देख्ता वा सुन्दा सहानुभूतिपूर्वक निस्कने शब्द; कठैबरा । ३. मलामीहरूले शवलाई सागरमा वा घाटमा लैजाँदा दोहथ्याएर भन्ने शब्द । — रिट्ठो— ना॰ ठूलठूला पात र पहेँला फूल हुने एक जातको रूख वा त्यसैको झुप्पाकार फल । — लीला— ना॰ रामका कथाको अभिनय । ~ शाह— ना॰ वि॰ सं॰ १६६६ देखि १६९३ सम्म गोरखामा राज्य गर्ने शाहवंशीय प्रसिद्ध समाजसुधारक राजा ।

रामा— ना॰ [सं॰] १. रूपवती वा सुन्दरी स्त्री । २. लक्ष्मी; सीता; राधा । ३. भार्या; पत्नी ।

रामाइ— ना॰ [राम्+आइ] गाईबस्तुले राम्ने क्रिया वा प्रक्रिया ।

रामायण— ना॰ [सं॰] १. रामको चरित्र तथा कीर्ति वर्णन भएको संस्कृतमा वाल्मीकि मुनि, हिन्दीमा सन्त तुलसीदास र नेपालीमा कवि भानुभक्तबारा रचित प्रसिद्ध काव्यग्रन्थ । २. कुनै मृत व्यक्तिको शोकप्रकट गर्दै गाईजात्रामा सेतो वा पहेँलो वस्त्र धारण गरेर सहर घुमीघुमी गाइने गीत वा त्यस्तो गीत गाउने मण्डली ।

रामानुज— ना॰ [सं॰] १. रामका भाइ (खास गरी लक्ष्मण) । २. वैष्णवपन्थ चलाउने दक्षिण भारतका एक प्रसिद्ध वैष्णवाचार्य ।

रामारुमी— वि॰ १.कतै पनि केही नदेखिने; निस्पट्ट; गाढा (अँध्यारो॰ ।

(उदा॰— बेसीमै रामारुमी भइसकेकाले हिजो गाउँ आउन सकिएन ।) २. सुनसान; चकमन्न । (उदा॰— जाडामा नौ बजेतिर नयाँ सडक पनि रामारुमी भइसक्छ ।)

रामि–नु— अ॰ क्रि॰ [राम्+इ+नु] राम्ने काम होइनु ।

रामेछाप— ना॰ नेपाल अधिराज्यको मध्यमाञ्चल विकासक्षेत्रभित्र पर्ने जनकपुर अञ्चलको एक पहाडी जिल्ला ।

रामेश्वर— ना॰ [सं॰] भारतको दक्षिणी समुद्रको किनारामा अवस्थित स्वयम् रामचन्द्रले स्थापना गरेको मानिने, हिन्दूहरूका प्रसिद्ध चार धाममध्ये एक ।

रामो— ना॰ [प्रा॰ रम्पे बिँडमा मुङ्ग्राले ठोकेर काठ काट्ने वा खोप्ने, हलाका फालीजस्तो तर तीखो धार भएको फलामे हतियार; राँबो ।

रामोराम— ना॰ [राम+राम] किरिया हाल्दा प्रयोग गरिने शब्द; सत्तेसत्ते; धरोधर्म । (उदा॰— रामोराम दिदी, मैले तपाईँको पछ्यौरा लिएको छैन ।)

राम्बाँस— ना॰ [सं॰ रम्भवंशे रम्बाँस; क्यात्तुके; हात्तीबार ।

राम्ररी— क्रि॰ वि॰ [राम्रो+गरी] राम्रो गरी; सुहाउँदोसँग ।

राम्रो— वि॰ [सं॰ रामिले १. देख्ता मन पर्ने; सुन्दर; रमणीय । २. गुण, हित आदिका दृष्टिले उम्दा; असल; बेस । ~ मुख— ना॰ १. नरम वा मीठो बोलीवचन; सोझो मुख । २. सुन्दर अनुहार वा चेहरा ।

राय— ना॰ [फा॰] १. कुनै कुरा, पक्ष, सिद्धान्त आदिमा व्यक्त गरिने विचार, आशय; मत । २. कुनै विषयमा कसैलाई दिइने उचित सुझाउ; सल्लाह; सम्मति । ~ छनक— ना॰ राय दिने सङ्केत; सम्मति वा सरसल्लाहको आभास । ~ बझाइ— ना॰ कुनै कुरामा कसैको सहमति र कसैको असहमति भई विचार नमिल्ने स्थिति; दुई थरीको कुरा फाट्ने काम; रायबाझो ।

रायबाझो— ना॰ [राय+बाझो] परस्पर राय फाटेर वा नमिलेर, अलगअलग राय हुने काम । ~ फैसला— ना॰ हाकिम, तहरिर र असिस्टेन्टका बीचमा राय फाटी वा नमिली गरिएको साधक फैसला ।

रायल— वि॰ [अङ्॰] १. राजकीय; शाही । ना॰ २. छब्बीस इन्ची लमाइ र बीस इन्ची चौडाइ हुने कागतको नापोविशेष ।

रायल्टी— ना॰ [अङ्॰] कुनै वस्तुका कर्ता वा कृतिका लेखकलाई निजमा रहेको स्वत्वाधिकार वा स्वामित्वका निम्ति दिइने उक्त वस्तु वा कृतिबाट भएका लाभको केही अंश; लेखकस्व ।

रायो— ना॰ [सं॰ राजिको १. तोरीका जस्ता कोसा, पहेँला फूल र ठूलठूला पात हुने, तरकारीका निम्ति प्रसिद्ध एक जातको साग वा त्यसको तोरीजस्तो गेडा (फल॰; राई; पाच्छैं । २. पिप्लाको बीज ।

रारा— ना॰ [रू रहे पश्चिमी नेपालमा कर्णाली अञ्चलको मुगु जिल्लामा पर्ने प्रसिद्ध स्थल । ~ दह— ना॰ रारा गाउँको दक्षिण किनारामा रहेको एक प्रसिद्ध ताल ।

राल— ना॰ [सं॰ लालो मुख रसाएर चुहिने लेसाइलो थुक; थ्याल । ~ ग्रन्थि— ना॰ राल छोड्ने ग्रन्थि वा इन्द्रिय । — घोल— ना॰ १. एकै ठाउँमा मुछिने वा मिल्ने काम । २. तानातान, खिचातानी । श्र राले — ना॰ १. लुगामा राल नचुहियोस् भनी केटाकेटीका गलामा बाँधेर लगाइने वस्त्र । वि॰ २. राल काढिरहने ।

रालो— ना॰ [सं॰ रणने घण्टाको बीचमा रहने र हल्लाउँदा घण्टा बज्ने दण्डाकार लङ्गुर ।

रावण— ना॰ [सं॰] १. लङ्काको राजा तथा रामबारा मारिएको रामायणको प्रसिद्ध प्रतिनायक । वि॰ २. हाहाकार गराउने; अत्याचारी; दुष्ट र मिचाहा ।

रावन्ने— ना॰ [रू रावणे हे॰ रावण । ~ मुला— ना॰ गोठालेमूला; वनमूला ।

राशन— ना॰ [अङ्॰] हे॰ रासन ।

राशि— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तुको रास वा थुप्रो । २. क्रान्तिवृत्तमा रहेका मेष, वृष, मिथुन, कर्कट, सिंह, कन्या, तुला, वृश्चिक, धनु, मकर, कुम्भ र मीन— यी बाह्र ताराहरूको समूह । ३. सङ्ख्या; अङ्क । ~ चक्र— ना॰ मेष, वृष, मिथुन आदि राशिहरूको चक्र वा मण्डल । ~ नाम— ना॰ जन्मेका समयको नक्षत्रअनुसार जुराई राखिएको नाउँ; चिह्नाको नाम ।

राष्ट्र— ना॰ [सं॰] १. जनता, सरकार तथा सार्वभौमसत्तासम्पन्न भएको कुनै देश; मुलुक । २. एकै देशका एउटै संस्कृति तथा अर्थव्यवस्थामा आबद्ध समस्त नागरिक; जनता । ~ ऋण— ना॰ विभिन्न योजना चलाउनका निम्ति तोकिएको समयसम्ममा उचित ब्याज दिने गरी राष्ट्रले सर्वसाधारण जनतासँग लिने ऋण । ~ घातक— वि॰ राष्ट्रको हत्या वा ठूलो हानि हुने काम गर्ने । —

घाती— वि॰ राष्ट्रको हत्यारो; राष्ट्रघातक । ~ नायक— ना॰ कुनै राष्ट्रका प्रमुख नेता । ~ निर्माण— ना॰ नयाँ राष्ट्र बनाउने वा कुनै राष्ट्रको उन्नति–प्रगति गर्ने काम । ~ निर्माता— ना॰ १. नयाँ राष्ट्रको सङ्गठन वा संरचना गर्ने व्यक्ति । पृथ्वीनारायण शाहलाई दिइएको उपाधि । — पति— ना॰ गणतान्त्रिक शासन– प्रणालीअनुसार बहुमतबारा निर्वाचित कुनै राष्ट्रका सर्वप्रधान शासक वा प्रतिनिधि । ~ परिषद्— ना॰ राष्ट्रका प्रमुख समस्यामा सल्लाह तथा सहयोग लिन गठित राष्ट्रका प्रतिनिधिहरूको परिषद् । — पाल— ना॰ १. राजा; नृप । २. राष्ट्रपति । — पिता— राष्ट्रको स्वतन्त्रता, स्वाधीनता र लोकतन्त्रका लागि विशिष्ट योगदान गर्ने महान् व्यक्तिलाई सम्मानस्वरूप दिइने उपाधि । ~ बैङ्क— ना॰ १ राष्ट्रका मुद्राको प्रचलन तथा नियन्त्रण गर्ने, आफ्नो राष्ट्रमा रहेका अन्य बैङ्कहरूको पुँजी सुरक्षाका निम्ति जम्मा गर्ने, सरकारी ऋणपत्रको प्रबन्ध गर्ने आदि कार्य गर्नगराउन विशेष अधिकारप्राप्त प्रधान ब्याङ्क, केन्द्रीय बैङ्क । २. नेपालको ऐनबमोजिम गठन भएको नेपाल राष्ट्र बैङ्कका नामले नेपाल अधिराज्यमा उपर्युक्त काम गर्ने प्रसिद्ध तथा प्रमुख बैङ्क । —

भाषा— ना॰ १. राष्ट्रको भाषा; कुनै राष्ट्रमा प्रचलित भाषा । २. कुनै राष्ट्रका बहुसङ्ख्यक जनताले बोल्ने, व्यवहार गर्ने र सरकारी अड्डाखानामा लेखापढी आदिमा चलेको प्रमुख भाषा । ~ मण्डल— ना॰ समान भाव वा हितका दृष्टिले परस्पर आबद्ध हुने राष्ट्रहरूको मण्डल वा समूह (कमनवेल्थ) । — वाद— ना॰ १. आफ्नो राष्ट्रको उन्नति र हितलाई सर्वोपरि मान्ने सिद्धान्त वा राष्ट्र र राष्ट्रियताप्रतिको विशेष भक्तिभावना । २. मध्ययुगीन सामन्ती निरङ्कुशताका विरुद्धमा वा औपनिवेशिक दासताबाट मुक्तिका लागि उठेको राष्ट्रिय स्वतन्त्रताको आवाज; त्यसैसँग सम्बन्धित चिन्तन वा विचारधारा । — वादी— वि॰ राष्ट्रवादको मत मान्ने; राष्ट्रवादसित सम्बन्ध भएको । ~ विप्लव— ना॰ १. राष्ट्रमा उत्पात मचाई मुलुक विखण्डन गर्ने प्रयास; राष्ट्र टुक्र्याउने गतिविधि । ~ सङ्घ— ना॰ प्रथम विश्वयुद्धपछि राष्ट्रहरूका बीच पारस्परिक सहयोग, सद्भावना र मित्रता कायम गरी विश्वशान्तिको स्थापना गर्ने उद्देश्यले इ॰ १९१९ मा खडा भएको विश्वका स्वाधीन राष्ट्रहरूको सङ्गठन । ~ सङ्घीय— वि॰ राष्ट्रसङ्घसम्बन्धी; राष्ट्रसङ्घको । ~ सेवक— ना॰ १. राष्ट्रमा सार्वजनिक उत्तरदायित्व वहन गर्ने पदप्रतिष्ठामा रहेको व्यक्ति । २. नेपाल सरकार वा कुनै सङ्गठित संस्थाप्रति लिइने शपथ वा सर्त, कबुल वा सम्झौताअनुसार प्राप्त भएको नियुक्ति, मनोनयन वा निर्वाचन हुने कुनै लाभको पदधारण गरेको वा सो पदमा बहाल रहेसम्मका अवस्थाको व्यक्ति ।

राष्ट्रिय— वि॰ [सं॰] १. राष्ट्रसम्बन्धी; राष्ट्रको । २. राष्ट्रले गर्ने वा राष्ट्रको हितका निम्ति गरिने विशिष्ट क्रियाकलाप वा उद्देश्य भएको । (जस्तै— राष्ट्रिय अखण्डता, राष्ट्रिय निर्देशन, राष्ट्रिय प्रकृति, राष्ट्रिय योजना, राष्ट्रिय लगानी, राष्ट्रिय हित इ॰ ।) —

करण— ना॰ १. सरकारले क्षतिपूर्ति गरी वा नगरी विशेष उद्योग, भूमि आदिमा अधिकार गरी सार्वजनिक पार्ने काम । २. कुनै सरकारी उद्देश्यपूर्तिका निम्ति मुआवजा दिई वा नदिई सर्वसाधारण जनताको जग्गाजमिन आदिको अधिग्रहण गर्ने काम । — कृत— वि॰ राष्ट्रिय बनाइएको; राष्ट्रियकरण गरिएको । ~

गान— ना॰ १. राष्ट्रले मान्यता दिएको गाना; राष्ट्रको गान; राष्ट्रिय गीत । २. नेपाल सरकारबाट स्वीकृत राष्ट्रिय मान्यताप्राप्त स्वदेशगान । ~ गीत— ना॰ आफ्नो राष्ट्रप्रति सबै जनताको असीम श्रद्धा र भक्ति जनाउन कुनै राष्ट्रिय उत्सव वा सामूहिक समारोहमा गाइने, राष्ट्रको वा राष्ट्रका प्रतीकको गुणगाथाले भरिएको गीत; राष्ट्रिय गान । ~ जनावर— ना॰ राष्ट्रिय रूपमा मान्यता दिइएको पशु (नेपालमा गाई) । ~ झन्डा— ना॰ १. कुनै राष्ट्रको प्रतीक र परिचयात्मक सङ्केतका रूपमा सृजित तथा निर्मित झन्डा । २. नेपालको संविधानअनुसार, सिम्रिक रबको भुईँ र गाढा नीलो रबको किनारा भएको, दुई त्रिकोण अलिकति जोरिएको, माथिल्लो भागमा खुर्पे चन्द्रको बीचमा सोह्रमा आठ कोण देखिने सेतो आकार र तल्लो भागमा बाह्र कोणयुक्त सूर्यको सेतो आकार अङ्कित भएको, परम्परागत झन्डा । —

ता— ना॰ राष्ट्रप्रतिको आस्था वा राष्ट्रहितको भावना; राष्ट्रप्रेम; राष्ट्रको स्थिति वा आफ्नोपन । ~ निकुञ्ज— ना॰ वन्य जन्तु र पक्षीसम्पदालाई प्राकृतिक स्थितिमा संरक्षण गर्न छुट्ट्याइएको जङ्गलको विशेष क्षेत्र । ~ पञ्चायत— ना॰ पञ्चायतकालीन नेपालको विधायिका । ~ पन्छी— ना॰ कुनै राष्ट्रले मान्यता दिएको पक्षी (नेपालमा डाँफे) । ~ पुँजी— ना॰ आफ्नै राष्ट्रिय उद्योग– उत्पादन वा श्रम–साधनबारा प्राप्त पुँजी वा धन; राष्ट्रिय आय । ~ पुँजीपति— ना॰ बाहिरिया पुँजीपतिबारा हुने शोषणबारा देशलाई जोगाउने खालका उद्योग खोल्ने वा बन्दव्यापार गर्ने व्यक्ति । ~

प्रजातन्त्र— ना॰ संसदीय प्रणालीमा आधारित एक राजनीतिक व्यवस्था । ~ प्रजातन्त्र दिवस— ना॰ फागुन ७ गते मनाइने राष्ट्रिय चाड वा उत्सव । ~ फुल— ना॰ राष्ट्रले मान्यता दिएको फूल; (नेपालमा लालीगुराँस) । ~ रङ्ग— ना॰ राष्ट्रले प्रतीक मानेको रब; (नेपालमा सिम्रिक रब) । ~ वाणिज्य बैङ्क— ना॰ विभिन्न निक्षेप जम्मा गर्ने वा वाणिज्य तथा उद्योगसम्बन्धी कार्यमा ऋण उपलब्ध गराई देशको अर्थ–व्यवस्थामा सघाउ पुथ्याउने ब्याङ्क । ~ विकास सेवा— ना॰ स्नातकोत्तर तहका छात्रछात्राहरूले कुनै जिल्लाका निर्धारित गाउँमा गई अध्यापन– कार्यमा सघाउ पुथ्याउनुका साथै ग्रामीण क्षेत्रको अध्ययन गर्ने कार्यक्रम । ~ विभूति— ना॰ राष्ट्रको गौरव बढाउन आआफ्ना क्षेत्रमा विशिष्ट योगदान दिने महापुरुष । ~ बिमा संस्थान— ना॰ निर्जीवनबिमा र जीवन–बिमा दुई प्रकारका बिमा–व्यवसाय चलाई निर्धारित रकम लिने र त्यसरी बिमा भएका वस्तु, व्यक्ति आदिलाई भौतिक क्षतिबाट सुरक्षा गर्ने तथा भविष्यका निम्ति आर्थिक संरक्षण दिने कार्य गर्ने बिमासंस्थान ऐनबारा स्थापित संस्था । ~ समाचार समिति— ना॰ राष्ट्रिय दृष्टिकोणलाई ध्यानमा राखी निष्पक्ष तथा आधिकारिक रूपमा देशभित्र र बाहिरका गतिविधिको जानकारी जनसाधारणसमक्ष पुथ्याउनका निम्ति समाचारसङ्कलन, वितरण तथा आदान–प्रदानको व्यवस्था गर्न बनेको एक स्वशासित संस्था; रा॰ स॰ स) । ~ सेवा दल— ना॰ छात्रछात्राहरूमा राष्ट्रिय भावनाको वृद्धि गरी उनीहरूलाई योग्य र अनुशासित नागरिक बनाउन तथा नेतृत्वको क्षमता बढाउन सैनिक तालिम वा शिक्षा दिइने दल ।

राष्ट्रोत्थान— ना॰ [सं॰] विभिन्न उन्नति र प्रगति गरी राष्ट्रलाई उठाउने काम; राष्ट्रको उत्थान ।

राष्ट्रोन्नति— ना॰ [सं॰] राष्ट्रको उन्नति; देशोन्नति ।

रास१— ना॰ [सं॰ राशि] थुप्रो; राशि ।

रास२— ना॰ [सं॰] १. गोपगोपीहरूका साथ कृष्णले गरेको प्रसिद्ध क्रीडा वा अचेलको धाननाचको जस्तो नाचखेल; रासलीला । २. कोलाहल । ३. शब्द; ध्वनि ।

रास३— ना॰ [प्रा॰ रस्सि] १. बागडोर; लगाम । २. बग्गीको सवार बस्ने ठाउँ ।

रासक— ना॰ [सं॰] हास्यरस प्रधान हुने एक प्रकारको एकाङ्की रूपक । रासका रास— ना॰ रासमाथि रास; हे॰ रासैरास ।

रासन— ना॰ [अङ्॰] १. खानेपिउने सामग्री वा अन्नपात; रसदपानी; राशन । २. निर्धारित समय र मात्रामा सुपथ मूल्यमा दिइने वा पाइने खाद्य वस्तु । ~ कार्ड— ना॰ रासन वितरण गर्दा दिइने र जनाइने पत्रक । रास नृत्य— ना॰ [सं॰] रासनाच; रासलीला । रास लीला— ना॰ [सं॰] कृष्णले वृन्दावनमा गोपिनीहरूका साथ गरेको प्रमोदलीला; रासनृत्य ।

रासायन— वि॰ [सं॰] रसायनसम्बन्धी; रासायनिक ।

रासायनिक— वि॰ [सं॰] रसायन वा रसायनशास्त्रसम्बन्धी; रसायन । ~ उर्जा— ना॰ रासायनिक प्रक्रियाबारा उत्पन्न हुने ऊर्जा (शक्ति॰ । ~ परिवर्तन— ना॰ रासायनिक एवं भौतिक दुवै गुणमा परिवर्तन आउने मिश्रित वस्तुको रूपान्तरण । ~ प्रतिक्रिया— ना॰ दुई वा दुईभन्दा बढी रासायनिक यौगिक मिसाउँदा कुनै उत्प्रेरकका माध्यमले हुने आमूल परिवर्तन ।

रासैरास— ना॰ [रू रसबसे धेरै रास; रासमाथि रास; रासका रास ।

रासोबासो— ना॰ [रू रसबसे १. बरोबर आउनेजाने वा बस्ने गरेको ठाउँ । २. बसोबासो ।

राह— ना॰ [फा॰] १. बाटो; मार्ग । २. परिआएको बेला बाटो बनाउने एक खालको रकम वा कर । > राहत— ना॰ प्राकृतिक प्रकोपमा परेकाहरूको वा दुःखीहरूको उद्धार गर्ने काम; अड्ने उपाय; सान्त्वना । — दानी— ना॰ स्वदेशबाट विदेश जान वा विदेशबाट स्वदेश फिर्नका निम्ति सरकारसँग लिइने अनुमतिपत्र; पासपोर्ट ।

राहा— ना॰ [अ॰ राय] कुनै कुरामाथिको विचार; राय; मतो । (उदा॰— अंशका कुरामा दाजुभाइको राहाबिराहा के छ पहिले त्यही बुझ्नु राम्रो होला )

राही— ना॰ [रू राह+ई] राह हिँड्ने; बटुवा ।

राहु— ना॰ [सं॰] १. नौ ग्रहमध्ये एक र पुराणअनुसार समय– समयमा सूर्य वा चन्द्रमालाई छोप्ने ग्रह; पापग्रह । २. विप्रचित्ति र सिंहिकाका छोराको नाम । ३. अन्धकार । वि॰ ४. ज्यादै करेप्ने, पछेटा लाग्ने वा दुःख दिने (मानिस) । — ग्रास— ना॰ सूर्य अथवा चन्द्रको ग्रहण ।