नेपाली शब्दसमूह ४७ म

मुखपृष्ठ

म१— देवनागरी वर्णमालाको व्यञ्जनवर्णमध्ये पच्चीसौँ वर्ण; ओष्ठ्य, सघोष, अल्पप्राण, अनुनासिक ध्वनि; पवर्गको अन्तिम तथा पाँचौँ वर्ण वा अक्षर; लेख्य रूपमा सो वर्ण वा अक्षरको प्रतिनिधित्व गर्ने लिपिचिह्न; राम्रो म ।

म२— सर्व॰ [सं॰ अहम्] व्याकरणमा उत्तम पुरुषको एकवचनलाई बुझाउने सर्वनाम शब्द; आफू; स्वयम् ।

मइन— ना॰ हे॰ मैन ।

मइन्टोल— ना॰ [अङ्॰ मैनटले लाल्टिनमा जस्तै मटीतेल हालेर जाली सल्काई दम दिएर बालिने चहक प्रशस्त भएको बत्ती (पेट्रोमाक्स॰ ।

मइमत्त— वि॰ हे॰ मैमत्त ।

मई— ना॰ [अङ्॰ मे] ग्रेगोरी पात्रोअनुसार वर्षको पाँचौँ महिना; वैशाखको आधाआधीदेखि सुरु भएर जेठको आधाआधीसम्म पर्ने इस्वी वर्षको महिना ।

मकमक— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ मक्+अ (बि॰)] १. परेवा घुर्दाको आवाज निस्कने गरी वा सो घुराइको चालसँग । २. दाँत नहुँदा अलि–अलि चपाएर । ३. सर्दी, बाथ, जरो आदिले आबअठिबर दुख्ने गरी । > मकमकाइ— ना॰ मकमकाउने क्रिया वा प्रक्रिया ।

मकमकाउनु— अ॰ क्रि॰ १. सर्दी, बाथ, जरो आदिले आबअठिबर दुख्नु । २. मकमक हुनु । मकमकिनु— अ॰ क्रि॰ अलिअलि चपाइनु; मकमक हुनु । मकमक्याइ— ना॰ मकमकिने तथा मकमक्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । मकमक्याइनु— क॰क्रि॰ मकमक्याउने काम गरिनु । मकमक्याउनु— स॰ क्रि॰ दाँत नहुँदा दनासाबारा अलि–अलि चपाउनु । मकमक्याहट— ना॰ मकमक्याउने भाव, स्थिति वा क्रिया; मकमक्याइ ।

मकर— ना॰ [सं॰] १. ज्योतिषको बाह्र राशिमध्ये धनुभन्दा पछि र कुम्भभन्दा अघि पर्ने दसौँ राशि । २. मकरसङ्क्रान्तिदेखि प्रारम्भ हुने महिना; माघ महिना । ३. ठूलो र डरलाग्दो एक जलजन्तु । ४. ग्राह । ५. माछो । ६. कुबेरका नौ निधिमध्ये एक । —

काँची— ना॰ तिउरेका ढबका गुलाफी वा सेता फूल फुल्ने, पुरुनीका जस्ता कलेजी रबका छिर्कामिर्का परेका र ऐँसेलुका आकारका पात हुने, विशेष गरी भीरपहरामा पलाउने, त्यसै वा अचार बनाएर खान हुने अमिलो रस भएको बुटो । — ध्वज— ना॰ १. पारोबाट बन्ने चन्द्रोदय नामको आयुर्वेदीय रसौषध । २. कामदेव । ३. पुराणअनुसार हनुमान्पुत्र मानिने अहिरावणको बारपाल । > मकरन्द— ना॰ १. फूलका पुष्पपुटमा रहने गुलियो रस; पुष्पमधु । २. फूलको केसर; किञ्जल्क । ~ राशि— ना॰ ज्योतिष शास्त्रअनुसार बाह्रराशिमध्ये दसौँ राशि; उत्तराषाढाको पछिल्ला तीन चरण, श्रवण पुरै र धनिष्ठाको आधासम्मको नक्षत्रगत अवधि । ~ रेखा— ना॰ भूगोल अथवा ज्योतिषका अनुसार विषुवत्रेखादेखि साढे तेइस अंश दक्षिणमा पर्ने एक रेखा; कर्कटरेखाको ठीक विपरीत रेखा । ~ सङ्क्रान्ति— ना॰ सूर्यले मकरराशिमा प्रवेश गरेको समय वा दिन; माघे सग्राँती ।

मकल— ना॰ [नेवा॰ मकल < सं॰ मक्कुले आगो बालेर वा गोल हालेर तापिने आरीका छाँटको धातु वा माटाको भाँडो; बोर्सी; अटल ।

मकवानपुर— ना॰ नेपालको नारायणी अञ्चलमा पर्ने एक पहाडी जिल्ला; ऐतिहासिक दृष्टिले महत्त्वपूर्ण मानिने मकवानपुरे राजाहरूले आफ्नो राजधानी बनाएको ठाउँ । ~ गढी— ना॰ मकवानपुर जिल्लामा पर्ने, सेनवंशी मकवानपुरे राजाहरूका पालामा बनेको दुर्ग वा किल्ला । > मकवानपुरे— वि॰ मकवानपुरसित सम्बन्धित; मकवानपुरको; मकवानी ।

मकवानी— वि॰ [मकवान (मकवानपुर॰ +ई] १. मकवानपुरसँग सम्बन्धित; मकवानपुरे । २. मकवानपुरको बासिन्दा ।

मकाइ— ना॰ [रू मकाउ (+आइ॰] मकाउने क्रिया वा प्रक्रिया ।

मकाउनु— अ॰ क्रि॰ चिसो, पानी, माटो, धमिरा आदिका सम्पर्कले कुनै वस्तु गल्दै जानु; सड्नु; पुरानो हुनु ।

मकार— ना॰ [सं॰] १. 'म' अक्षर; पवर्गको अन्तिम वर्ण ।

मकालु— ना॰ कोसी अञ्चलको उत्तर–पश्चिम सीमामा पर्ने कुम्भकर्ण हिमालको २७,७५९ फिट अग्लो एक चुचुरो ।

मकिनु— अ॰ क्रि॰ [मकाउ+इ+नु] मकाउनु ।

मकुनु— ना॰ [सं॰ मत्कुणे छावाको उमेर नाघेको तर दाह्रो नआएको जवान हात्ती ।

मकुन्डो— ना॰हे॰ मखुन्डो । मकुला बाँस— ना॰ [सं॰ मुकुल–वंशे कठबाँस ।

मकै— ना॰ [सं॰ मर्कट > मक्कड > मक्कये जुनेलाका आकारका पात हुने, चारदेखि दस फिटसम्म अग्लो र सुलुक्क परेको ठिङ्गो बोट हुने, सप्रिएमा दुईतीन घोगासम्म लाग्ने, घोगाका बाहिर खोस्टाले ढाक्ने र टुप्पामा जुँघा लाग्ने, खोयामा सेता– पहेँला रबका गेडा फल्ने एक बोट; बारीमा फल्ने मुख्य अन्न । ~ किरो— ना॰ मकै फलेर पाक्ने बेलामा आउने एक थरी कीरो; लाटा । ~ चरी— ना॰ मकैमात्र उब्जाई जीवन पाल्ने व्यक्ति; मकैका भरमा जीवन यापन गर्ने व्यक्ति । ~ पर्व— ना॰ वि॰ सं॰ १९७७–मा 'मकैको खेती' पुस्तक लेखेबापत त्यससँग सम्बन्धित कृष्णलाल सहित लेखकहरूलाई राणाहरूबारा दमन, उत्पीडन गरिएको पर्व । ~ बोडी— ना॰ मकै पाक्ने बेलामा मकैबारीभित्र फल्ने, लहरामा तनाजस्ता तन्द्रङ्ब परेका कोसा लाग्ने, तरकारी खाइने र सुकेपछि दालसमेत खान मिल्ने एक जातको लहरा; म सोही लहराका कोसा वा गेडा ।

मकोई— ना॰ [सं॰ मची] खोर्सानीका जस्ता पात र पहेँला रबका फूल हुने, खैरा रबका खोस्टाभित्र गोल फल फल्ने, डाँठका बीचबीचमा गाँठा हुने एक बोट; त्यसै बोटमा फल्ने फल ।

मक्ख— वि॰ [फा॰ मस्ते १. आनन्द, हर्ष आदिले लट्ठ परेको; फुरुक्क परेको; मस्त क्रि॰ वि॰ २. आनन्द वा हर्षले मस्त हुने गरी; फुरुक्क परेर ।

मक्खन— ना॰ हे॰ मखन१ ।

मक्खी— ना॰ [सं॰ मक्षिको १. माखो; झिँगो । २. काँक्रो, बदाम आदि खाँदा साथीहरूले नदेख्ने गरी थोरै लुकाएर खाइसकेपछि देखाई 'कि यो खा, कि यति दण्ड तिर्' भनी अड्को थाप्न राखिने अंश; मखी । ~ चुस— वि॰ १. भरसक झिँगाका खुट्टामा लागेको चीज पनि चुसेर खाने खालको साह्रै लोभी; द्रव्यपिशाच; कन्जुस; कृपण । २. महाको छुच्चो । ~ बुट्टे— वि॰ सेतो भुईँमा झिँगा बसेजस्तो देखिने बुट्टा भएको; झिँगाका आकारको बुट्टा भएको (कपडा, चोलो आदि॰ ।

मक्याइ— ना॰ [मकि+याइ] मकिने स्थिति, क्रिया वा प्रक्रिया ।

मक्ल्याकमुक्लुक— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ (बि॰) मुक्लुक्+अ] खानेकुरा मकमक्याउने वा त्यसो गर्दा शब्द निस्कने गरी ।

मक्षिका— ना॰ [सं॰] १. झिँगो; मक्खी । २. माहुरी ।

मखन१— ना॰ [प्रा॰ मक्खण < सं॰ म्रक्षणे दूध वा दही मथेर निकालिने बाक्लो, चिल्लो सारपदार्थ; नौनी; नवनीत; मक्खन ।

मखन२— ना॰ हे॰ मखाना ।

मखमल— ना॰ [अ॰] एकापट्टि नरम भुवा राखी अर्कातिर चिल्लो हुने गरी बुनिएको एक जातको, असल, मोटो रेसमी कपडा ।

मखमली— ना॰ [मखमल+ई] १. दुईतीन फिटसम्मको अग्लो, राता डाँठ हुने र लाम्चा पात हुने, खस्रा गाढा सेता वा राता रबका फूल फुल्ने एक जातको बोट; सोही बोटको प्रसिद्ध फूल । वि॰ २. मखमलसम्बन्धी । ३. मखमलका छाँटको । ~

किरो— ना॰ वर्षाकालमा आउने रातो रबको एक जातको कीरो; इन्द्रगोप ।

मखाना— ना॰ पानी वा सिमसार जग्गामा उम्रने, बीज भुटेर मसलाको रूपमा खाइने एक जातको लहरो; सोही लहराका गाँठामा फल्ने फल; मखन ।

मखिबुट्टे— वि॰ माखाझैँ बुट्टा भएको ।

मखी— ना॰ हे॰ मक्खी । ~ चुस— वि॰ मक्खीचुस ।

मखुन्डी— वि॰ [मखुन्डो+ई] १. काम गर्ने ढङ्ग वा सीप नभएको; सिकारु; मखन्डी । २. मखुन्डो लाउने; मखुन्डोधारी ।

मखुन्डे— वि॰ [मखुन्डो+ए] १. मखुन्डो लगाएर खेल्ने वा नाच्ने; मखुन्डो भिर्ने । २. मुखले एउटा र कामले अर्को कुरा गर्ने ।

मखुन्डो— ना॰ लाखे वा ढँटवारेले सकली चेहरा छिपाउन मुखमा लगाउने, देव–देवता, राक्षस आदिका अनुहारको कृत्रिम साधन; मखुन्डी; मुकुन्डो । — धारी— वि॰ मखुन्डो लाउने ।

मखौरो— ना॰ [माखो+औरो] लौरीका टुप्पामा कागतका टुक्रा, घोडाका पुच्छरको रौँ आदि बाँधेर बनाइएको, झिँगा आदि धपाइने चमरजस्तो साधन ।

मख्याहा— ना॰ [माखो+याहो मुखमा निस्कने कोठीजस्ता मसिना खालका काला दाग ।

मख्ले— ना॰ चामल कुटेर वा पिँधेर बचेको कनिका ।

मगज— ना॰ [अ॰ मग्जे १. मस्तिष्क; गिदी । २. अक्कल; दिमाग; बुद्धि ।

मगण— ना॰ [सं॰] छन्दशास्त्रअनुसार तीनैवटा गुरु हुने गण (क्क्क्॰ ।

मगन— वि॰ [सं॰ मग्ने मग्न । — मस्त— वि॰ सुख वा हर्षमा डुबेको; हर्षविह्वल । — मस्ती— ना॰ आनन्दातिरेक ।

मगनी— ना॰ [माग्+अनी] १. कुनै वस्तुको याचना; माग्ने काम । २. मागिएको वा माग्दा पाएको चीज । ३. राई, लिम्बु आदिका समाजमा कन्यार्थी हुनेले पहिलो पल्ट जाँड, रक्सी, कुखुरा आदि कोसेली लाने रीतभाँत । ४. नेपाल तराईका मधेसी समुदायमा केटी माग्न जाने काम ।

मगन्ता/मगन्ते— ना॰ [माग्+अन्ता/अन्ते] १. मागेर जीविका चलाउने; मागी खाने । २. मागेकै भरमा टार्न खोज्ने । ३. कङ्गाल; फुङ्बिन; गरिब ।

मगमग— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ मग्+अ (बि॰)] मीठो सुवास फैलिने गरी; बास्ना आउने किसिमले । > मगमगती/मगमगी— क्रि॰ वि॰ मगमगाएर बास्ना आउने गरी ।

मगर— ना॰ [भो॰ ब॰] नेपालको मध्यपश्चिमी पहाडी क्षेत्रमा बस्ने भोटबर्मेली भाषिक समूहको एक जाति; मगरातका आदिवासी । > मगराँत/मगरात— ना॰ विशेष रूपमा मगरहरूको बसोबासो तथा प्राचीन राज्य भएको क्षेत्र ।

मगही— वि॰ [प्रा॰ सं॰ मागधी] १. मगधप्रदेशमा हुने; मगध– प्रदेशसम्बन्धी । २. मगधवासी । ३. मगधप्रान्तमा हुने, असल एक जातको पान ।

मगाइ— ना॰ [रू माग् (+आइ॰] १. माग्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ मगाउ+आइ] २. मगाउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] मगाइनु— क॰ क्रि॰ माग्न लाइनु; झिकाइनु । मगाउनु— प्रे॰ क्रि॰ टाढाको मानिस वा वस्तु पठाउने वा आउने पार्नु; माग्न लाउनु; झिकाउनु ।

मगिया— ना॰ नेपालमा हुने, धोबी जातिको एक वर्ग वा भेद ।

मग्न— वि॰ [सं॰] १. कुनै विषय वा चिन्तनमा डुबेको; तन्मय; तल्लीन । २. सुखसयलमा लट्ठ; मस्त । ~ मस्त— वि॰ १. सुख– सयलमा डुबेको; हर्षविह्वल । २. सुखसम्पन्नताले मात्तिएको । ३. नशालु वस्तुमा निश्चिन्त ।

मग्राहा— ना॰ [सं॰ मकर+आहो १. प्रायः गोहीको झैँ थुतुनोबाट झर्ने काठ, ढुङ्गा वा धातुको धारो । (उदा॰— हिउँद तातो बर्खा चिसो मग्राहाको पानी/सुख धीर दुःख धीर सज्जनको बानी॰ । २. झरीको पानी पर हुत्त्याउनलाई टिन वा झिँगटीका छानामा खास–खास ठाउँमा जडिने विशेष प्रकारको डुँड ।

मघा— ना॰ [सं॰] ज्योतिषमा सत्ताइस नक्षत्रहरूमध्ये दसौँ नक्षत्र; अश्लेषा र पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्रका बीचमा पर्ने नक्षत्र ।

मघै— ना॰ [प्रा॰ मगही] मगही; मगध । ~ बङ्गला— ना॰ भेट्ना लामा हुने एक जातको पान; अम्लसरा ।

मघैया— ना॰ [प्रा॰ मगही < सं॰ मगधे १. प्राचीन कालमा स्तुति, गाथा आदि गाएर जीवनवृत्ति गर्ने एक जाति । २. एक असल जातको पान; मगही । ~ जिरा— ना॰ मसिना दाना हुने एक जातको जीरा ।

मघैसाँची— ना॰ [मगही > मघै+साँची] बाटुला खालका असल जातको पान; श्रीवाटी ।

मङ्गल— ना॰ [सं॰] १. शुभ लक्षणले युक्त, शुभ हुने तथा श्रेयकारी मानिने कुनै पनि काम वा कुरो; कल्याण; हित; भलाइ । २. सौरमण्डलको एक प्रसिद्ध ग्रह; नवग्रहमध्ये एक; भौम । ३. उक्त ग्रहका नाममा रहेको, सात वारमध्ये तेस्रो वार; सोमवार र बुधवारका बीचको वार । ४. शुभ अवसर, शकुन वा लक्षण । वि॰ ५. कल्याणकारी; भलो हुने; हितकर । ६. शुभ लक्षणले युक्त । ~ कर्म— ना॰ कुनै कार्य निर्विघ्न पूर्ण होस् भनी गरिने गणेश, सरस्वती आदिको पूजा तथा प्रार्थना; माङ्गलिक कर्म । ~ कलश— ना॰ १. शुभकार्यका अवसरमा देवताका सन्मुख राखिने जलपूर्ण कलश । २. मङ्गल वा सगुनका निम्ति बार, मार्ग, पूजास्थान आदिमा राखिने जलपूर्ण घडा । ~ कामना— ना॰ शुभ वा भलो चिताउने काम; शुभ–कामना । — कारक/कारी— वि॰ मङ्गल वा भलाइ गर्ने; कल्याणकारी । ~ कार्य— ना॰ विवाह–व्रतबन्धजस्ता शुभकार्य । — गान/गीत— ना॰ शुभ अवसरमा गाइने गीत । ~

ग्रह— ना॰ १. सौरमण्डलमा रहेको एक ग्रह; नवग्रहमध्येको एक ग्रह । २. शुभग्रह; कल्याणकारी फल प्रदान गर्ने ग्रह । ~ ध्वनि— ना॰ शुभ अवसरमा बजाइने बाजाको ध्वनि; मङ्गलवाद्य । —

मय— वि॰ १. सबै प्रकारको मङ्गल हुने; कल्याणमय; मङ्गलस्वरूप । ना॰ २. परमेश्वर । ~ यात्रा— ना॰ १. कुनै माङ्गलिक कार्यका निम्ति हुने यात्रा । २. आनन्द वा मनबहलाउका निम्ति कतै जाने काम । ~ वाद्य— ना॰ मङ्गलकार्यमा बजाइने बाजा; मङ्गलध्वनिका निम्ति बजाइने बाजा; मङ्गलध्वनि । —

वार— ना॰ भौमवार । ~ सूत्र— ना॰ १. मङ्गलका निम्ति घाँटीमा वा नाडीमा बाँधिने रक्षासूत्र । २. सधवा स्त्रीले घाँटीमा लगाउने सौभाग्यको प्रतीक, एक किसिमको आभूषण ।

मङ्गला— ना॰ [सं॰] १. पार्वती; दुर्गा; शक्ति । २. पतिव्रता स्त्री; सती नारी । ३. योगिनी दशाका आठवटा योगिनीमध्ये चन्द्रमाकी पत्नी मानिने पहिलो दशा; अष्टयोगिनीमध्ये एक योगिनी ।

मङ्गलाचरण— ना॰ [सं॰] १. कुनै मङ्गलकार्यको प्रारम्भमा पढिने वा गाइने मन्त्र वा श्लोक । २. ग्रन्थको आरम्भमा मङ्गल– कामना तथा सफल समाप्तिका निम्ति लेखिने पद्य ।

मङ्गलामुखी— ना॰ [सं॰] रन्डी, वेश्या (व्यङ्ग्यार्थमा॰ ।

मङ्गलिनी— ना॰ [सं॰] विवाह आदि शुभ कार्यमा मङ्गलगान गाउने स्त्री; मङ्गलेनी ।

मङ्गलु— ना॰ [सं॰ मङ्गल+उ] मङ्गलकार्यमा गाइने गीत; मङ्गलगान ।

मङ्गले— वि॰ [मङ्गल+ए] १. मङ्गलगीत गाउने । २. मङ्गलवार जन्मेको; मङ्गलबारे । स्त्री॰ मङ्गली ।

मङ्गलेनी— ना॰ [मङ्गल+एनी] मङ्गलगान गर्ने स्त्री; मङ्गलिनी ।

मङ्गलेरी— वि॰ [मङ्गल+एरी] मङ्गल गीत गाउने (महिला॰; मङ्गलेनी ।

मङ्गाल— ना॰ [नेवा॰] ढलको पानी छानेर निकासी गरिने खाल्टो ।

मङ्गोल— ना॰ [मङ्गोलिया (देश॰] १. अनुहार चेप्टो र नाक थेप्चो हुने मङ्गोलिया आदिम थलो भएको भोटबर्मेली भाषा– परिवारसमूहको एक जाति । वि॰ २. उक्त जातिको ।

मङ्सिर— ना॰ [सं॰ मार्गशीर्षे वर्षको आठौँ महिना; कात्तिक र पुसका बीचमा पर्ने महिना; मार्गमास ।

मचक— ना॰ [अ॰ मू॰ मचक्+अ] कुल्चाइथिचाइको चाल । श्र मचक्क— क्रि॰ वि॰ १. कुनै ठाउँमा बलियो किसिमले खुट्टा टेक्ने गरी । २. गह्रौँ वस्तु लच्कँदाको आवाज निस्केर; मच्याक्क । — मचक— क्रि॰ वि॰ मचक्को चाल बराबर हुने गरी ।

मचमच— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ मच्+अ (बि॰)] १. दह्रो पाइलाले बिस्तारै टेकेर हिँड्ने गरी । २. लुगाफाटा धुँदा बेसरी मिचमाच पारेर । ३. च्याप्पच्याप्प समाएर गोडा मिच्ने गरी । ४. कुनै लचिलो पदार्थमा भार पर्नाले शब्द आउने किसिमसँग । श्र मचमचती/मचमची— क्रि॰ वि॰ अझै तीव्र रूपमा मचमच पारेर ।

मचाकथी— ना॰ [नेवा॰] प्रायः छ महिनाभित्रका बालकलाई घाममा सुताउन, खेलाउन वा झिँगा, भुसुनाका दुःख हटाउन तीनवटा नरकट ठड्याई वरिपरि कपडा अल्झाइने चुच्चे आकारको तीनखुट्टे साधन ।

मचान— ना॰ [सं॰ मञ्च+अन] १. खाँबा गाडेर फल्याक बिछ्याई बनाइएको बस्ने वा घाँस–पराल आदि राख्ने ठाउँ । २. ठूलो र अग्लो टाँड; मञ्च । २. सिकार पर्खेर बस्ने अग्लो ठाउँ ।

मचिया— ना॰ [माच+इयो एक जना मात्र सुत्न हुने खटियाका छाँटको चारखुट्टे आसन; सानो खटिया ।

मच्क–नु— अ॰ क्रि॰ [मचक्+नु] १. घर, खाट, टाँड आदिका दलिन थर्केर वा भार बढ्ता भएर लच्कनु; मच्किनु । २. कुनै गह्रौँ वस्तु हल्लेर लच्कनु वा नुहुनु । ३. सङ्कोच मान्नु; धक मान्नु ।

मच्काइ— ना॰ [रू मच्क (+आइ॰] १. मच्कने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [मच्काउ+आइ] २. मच्काउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] मच्काइनु— क॰ क्रि॰ मच्कने पारिनु । मच्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ मच्कने पार्नु; लच्काउनु; नुहाउनु । मच्किनु— क॰ क्रि॰ मच्कने होइनु ।

मच्च–नु— अ॰ क्रि॰ [प्रा॰ मच्चई+नु] १. पिब, रूख, लहरा आदिमा समातेर खुब हल्लनु; झुल्नु । २. कुनै कामकुरामा सुरिएर लाग्नु । ३. कस्सिएर कतै हिँड्नु । ४. एकदमै खैलाबैला हुनु; होहल्ला चम्कनु । ५. मुद्दामामिला, झैझमेला आदि चर्कनु । ६. कुनै कुरामा उत्कण्ठित हुनु; चौचौ हुन थाल्नु ।

मच्चाइ— ना॰ [रू मच्च/मच्चि (+आइ॰] १. मच्चने तथा मच्चिने क्रिया वा प्रक्रिया । [मच्चाउ+आइ] २. मच्चाउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] मच्चाइनु— क॰ क्रि॰ मच्चिने पारिनु; खूबसित मच्चाइनु वा हल्लाइनु । मच्चाउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ १. हल्ला आदि चलाउनु । २. हल्लाउनु; झुलाउनु । > मच्चामच्ची— ना॰ १. परस्परमा मच्चिने वा मच्चाउने काम । २. धमाधम मच्चिने वा मच्चाउने काम । २. धमाधम मच्चाउने प्रक्रिया ।

मच्चिनु— अ॰ क्रि॰ १. मच्चने काम गरिनु । २. मच्चनु ।

मच्चे— ना॰ [मचियो सानो खटिया; खटौली ।

मच्च्याइ— ना॰ [रू मच्चि (+याइ॰] मच्चिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] मच्च्याहट— ना॰ मच्चिने भाव, स्थिति, क्रिया वा प्रक्रिया ।

मच्छड/मच्छर— ना॰ [प्रा॰ मच्छर < सं॰ मत्सरे लाम्खुट्टे । — दानी— ना॰ मच्छडबाट बच्नका लागि प्रयोग गरिने साधन; झूल ।

मच्याक— ना॰ [अ॰ मू॰ मच्याक्+अ] किचाइ, मिचाइ वा लच्काइको चाल । — मुचुक— क्रि॰ वि॰ १. लच्कने वा लच्कँदा शब्द आउने गरी । २. मिचामिच पार्ने गरी; मथ्याकमुरुक । ३. थिच्ने, किच्ने वा मिच्ने किसिमले; कच्याककुचुक । > मच्याक्क— क्रि॰ वि॰ मचक्क ।

मछाइनु— ना॰ धसिङ्गरेका जस्ता पात र ससाना काला दाना हुने बोटविशेष; त्यसै बोटमा फल्ने फल ।

मछुवा— ना॰ [माछा+उवो १. माछा मारेर जीवननिर्वाह गर्ने जाति वा व्यक्ति । वि॰ २. माछा मार्ने; जलाहारी ।

मजकुर— वि॰ [अ॰] ऐजन; उक्त; निज; मौसुफ ।

मजदुर— ना॰ [फा॰] १. अर्काको काममा शारीरिक श्रम गरी ज्यालाबनीबारा जीवननिर्वाह गर्ने व्यक्ति; कलकारखाना, कृषिफारम, सडक, भवननिर्माण आदि कार्यमा शारीरिक श्रम वा काम गरेर दुखजिलो गर्ने व्यक्ति; श्रमजीवी । २. कुल्ली; ज्यामी । ~ सङ्गठन— ना॰ मजदुरहरूको पेसा, ज्याला, स्वास्थ्य, बसोबास, तालिम आदिको निश्चितता तथा उनीहरूको हकहितका लागि मजदुरहरूकै एकताबाट निर्माण गरिएको सङ्घ; मजदुरहरूको सङ्गठन । > मजदुरी— ना॰ १. मजदुरले पाउने पारिश्रमिक; ज्याला; मजुरी । २. मजदुरको काम वा पेसा ।

मजबुत— वि॰ [अ॰ मजबूते १. दह्रो; दह्रिलो; बलियो । २. नडग्ने; दृढ; पक्का । ३. बलवान्; तागतदार; बलिष्ठ । > मजबुती— ना॰ १. मजबुत हुनाको भाव वा स्थिति; दृढता; दह्रिलोपन । २. तागत; बल; आँट ।

मजबुन— ना॰ [मजबून < अ॰ मजमूने कुनै सिङ्गो लेख वा अनुच्छेदको सङ्क्षेपीकृत रूप; सार अंश वा रचना ।

मजलिस— ना॰ [अ॰] १. कुनै सभा, सम्मेलन आदि हुने घर; सभाभवन; बैठक । २. परिषद्; सभा । ~ घर— ना॰ सभागृह ।

मजहब— ना॰ [अ॰] १. धार्मिक सम्प्रदाय; पन्थ; मत । २. धर्म ।

मजा— ना॰ [फा॰ मजे कुनै कामकुराको गराइ वा भोगाइमा मानसिक तथा भौतिक रूपले हुने रमाइलो; आनन्द; सुबिस्ता; सुख; मज्जा ।

मजाक— ना॰ [अ॰] ठट्टा रमाइलो; परिहास; हँसीग् दिल्लगी । >

मजाकी— वि॰ मजाक गर्ने; दिल्लगीबाज ।

मजाको— वि॰ [मजा+को] १. उत्तम र राम्रो; भनेसम्मको सुन्दर । २. मनपर्दो; आनन्ददायक; रमाइलो ।

मजाल— ना॰ [अ॰] तागत; शक्ति; बल; सामर्थ्य ।

मजिटो/मजिठो— ना॰ [सं॰ मञ्जिष्ठो पानका आकारका अलिक लाम्चा पात तथा अपामार्गको जस्तो डाँठ हुने, पहेँलो फूल फुल्ने र रातानीला र अन्य रबका मसिना फुल लाग्ने, रब बनाउने काम लिइने र जरीबुटीमा उपयोग हुने एक जातको लहरो; त्यसै लहरामा फल्ने फल ।

मजिपाटे— वि॰ [मजिपाट (स्थान॰+ए] १. काठमाडौँ उपत्यकाको मजिपाट भन्ने ठाउँमा रहेको । ना॰ २. कृष्णाष्टमीको दिनमा नचाइने लाखे । ~ लाखे— ना॰ मजिपाटे ।

मजिस्ट्रेट— ना॰ [अङ्॰] नगरको शान्ति–सुरक्षासम्बन्धी काम गर्ने र फौजदारी मुद्दामामिला हेर्ने सरकारी उच्च अधिकारी; जिल्लाधीश ।

मजुर— ना॰ [सं॰ मयूरे मुजुर; मयूर ।

मजुरा— ना॰ [सं॰ मञ्जीरे मुजुरा ।

मजुरी— ना॰ [फा॰ मजदूरी] मजदुरी; ज्यालाबनी ।

मजुवा— वि॰/ना॰ हे॰ मझुवा ।

मजेत्रो— ना॰ [मुजो+एत्रो] स्वास्नीमासिनहरूले शिर ढाक्न ओढ्ने सानो एकसरो कपडा; पछ्यौरा; बर्को ।

मजेदार— वि॰ [फा॰] मजा लाग्ने; मजाको; आनन्ददायक ।

मज्जा१— ना॰ [सं॰] प्राणीहरूका हाडभित्र रहने सेतो र स्निग्ध पदार्थ; मासी ।

मज्जा२— ना॰ [अ॰ मजो मजा; आनन्द; रमाइलो । मझ पश्चिमा— ना॰ [सं॰ मध्यपश्चिम+ओ नेपाली भाषाको डोटी र डँडेलधुरामा बोलिने भाषिका ।

मझाइ— ना॰ [रू माझ् (+आइ॰] माझ्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] मझाइनु— क॰ क्रि॰ माझ्न लाइनु । मझाउनु— प्रे॰ क्रि॰ माझ्ने काम गराउनु; माझ्न लाउनु ।

मझिया— ना॰ [माझ+इयो गाउँघरको थरीसरहको काम गर्ने मान्छेको एक पद; एक प्रकारको थरी ।

मझुवा— वि॰ [माझ+उवो १. माझेर सफा पारिएको; माझिएको; मजुवा । २. माझ्ने काम गर्ने; माझ्ने । ना॰ ३. दुई डाँडाका माझमा गाउँ रहेको ठाउँ; मजुवा । > मझुवाली— वि॰ मझुवामा बस्ने मान्छे; मझुवाको बासिन्दा ।

मझेरी— ना॰ [माझ+एरी] घरभित्र चुलो, ओछ्यान र कोठाका अतिरिक्त खाली छोडिएको बीचको ठाउँ; छिँडीको भुईँ; मझेरो; मजेरी ।

मझेरो— ना॰ [माझ+एरो] १. माझको ठाउँ वा गाउँ; मझुवा । २. टापु । ३. मझेरी ।

मझौ— ना॰ [प्रा॰ ने॰ ८मझव < प्रा मज्झअ < सं॰ मध्यके १. मझेरो; मझुवा । २. टप्पु; टाकुरो ।

मझौला— वि॰ [माझ+औला, प्रा॰ मझिल्ले १. साधारण कोटिको; मध्यम कक्षको; बीचको । २. रोजी पनि नभएको छाडी पनि नभएको । ~ उद्योग— ना॰ उद्योगसम्बन्धी कानुनमा उल्लेख भएअनुसार न्यूनतमभन्दा धेर र अधिकतमभन्दा थोर लगानीबाट चलेको उद्योग; मध्यम खालको उद्योग । ~ खाले— वि॰ मध्यम किसिमको; न उत्तम किसिमको न कमसल किसिमको; ठिक्कको ।

मञ्च— ना॰ [सं॰] १. सर्वसाधारण जनताका सामु सभासम्मेलन गर्न वा नाटक आदि कार्यक्रम प्रस्तुत गर्न तयार गरिएको उच्च मण्डप वा आसन (स्टेज) । २. रङ्गमञ्च; रङ्गभूमि । ३. लाक्षणिक अर्थमा, कुनै विशष्टि क्रियाकलापको क्षेत्र (जस्तो— राजनीतिक मञ्च) । ४. खाट वा पिँढीजस्तै बस्ने, आराम गर्ने कुनै ठाउँ (चौतारी, मचान इ॰) । > मञ्चन— ना॰ नाटक, कविता, गीत आदिलाई मञ्चमा दर्शकसमक्ष प्रस्तुत गर्ने काम ।

मञ्चिका— ना॰ सानो खालको मञ्च; मचिया । मञ्चित— वि॰ रङ्गमञ्चमा खेलाइएको; प्रदर्शन गरिएको; अभिनीत । मञ्चीय— वि॰ मञ्चसँग सम्बन्धित, मञ्चको अनुकूल भएको ।

मञ्जरित— वि॰ [सं॰] मञ्जरी लागेको; मञ्जरी भएको; मुना हालेको ।

मञ्जरी— ना॰ [सं॰] बोट, बिरुवा, लहरा आदिमा निस्कने नयाँ पालुवा; नयाँ पात वा मुनासहितको टुप्पो; मुजुरा; कोपिला; आँकुरो ।

मञ्जीर— ना॰ [सं॰] घुँगरुका आकारको, हल्लिँदा छमछम गर्ने, गोडामा लाउने सानो खालको पाउजेब; नूपुर ।

मञ्जु— वि॰ [सं॰] मनोहर; मनपर्दो; सुन्दर; राम्रो । ~ घोष— ना॰ १. मीठो बोली; सुमधुर वचन । २. बौद्ध दर्शनका एक प्रसिद्ध आचार्य; मञ्जुश्री । ~ पतन— ना॰ काठमाडौँ उपत्यकाको प्रागैतिहासिक कालको नाम । ~ भाषिणी— ना॰ १. छन्दशास्त्रअनुसार सगण, जगण, सगण, जगण र गुरु अक्षर मिलेर बन्ने एक वार्णिक छन्द । वि॰ २. अत्यन्त मीठो र प्यारो बोलीवचन भएकी (स्त्री॰) ।

मञ्जुल— वि॰ [सं॰] सुन्दर; मनोहर; मञ्जु ।

मञ्जुश्री— ना॰ [सं॰] काठमाडौँ उपत्यकाका दक्षिणतिरको चोभार डाँडो काटेर पानी बगाई उपत्यकामा बस्ती बसाउने भनी किंवदन्ती चलेका एक बौद्धाचार्य महापुरुष; मञ्जुघोष ।

मञ्जूषा— ना॰ [सं॰] १. सानो खालको सन्दुस; सानो पेटारो; पेटिका । २. मजिटो ।

मटक— ना॰ १. अभिरुचि; इच्छा । २. घिउ, बोसो आदि खाएर हराएको अरू चीज खाने इच्छा; अमन ।

मटकिलो— ना॰ [माटो+इलो] १. माटाको ढिस्को; माटाको थुप्रो । २. माटोजस्तो वा माटाको रबको; माटो मिसिएको । ३. चहक नभएको; मटमैलो ।

मटक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ मटक्+क] १. बेसरी निमोठ्ने वा निचोर्ने गरी । २. अरुचि भएर ।

मटर१— ना॰ ठूलठूला दाना हुने सेतो केराउ; ठूलो केराउ ।

मटर२— ना॰ मोटर (लोकजिब्रो अनुसार ।)

मटमैलो— ना॰ हे॰ मटकिलो ।

मटान— ना॰ [नेवा॰ मातने घरमा कोठाबाहिर रहेको खाली ठाउँ; तलामा कोठा नबारी खुला छाडिएको ठाउँ ।

मटितेल— ना॰ [सं॰ मृत्तिका+तैल] लाल्टिन, टुकी, स्टोभ आदिमा हालेर बाल्न उपयोग गरिने प्रसिद्ध खनिज तरल पदार्थ; मट्टीतेल ।

मटिनु— क॰ क्रि॰ [माटि+नु] माटोजस्तो हुनु; हे॰ माटिनु ।

मटिया— ना॰ [माटो+इया < सं॰ मृत्तिको माटाको सानो भाँडो (घैँटो, गोल्फु आदि) । — मेट— ना॰ नामनिसानै नरहने हिसाबले मासिने काम; नामेट हुने काम; सखाप ।

मटिलो— वि॰ [माटो+इलो] पत्थर, बालुवा आदि नभई मलिलो माटैमाटो भएको; मट््याइलो ।

मटिहानी— ना॰ १. सीताको बिहे हुँदा वेदी बनाउन माटो लगिएको भनिने र बर्सेनि रामजानकीको विवाहोत्सव हुने, जनकपुर धामका दक्षिणपूर्वमा रहेको एक प्रसिद्ध ठाउँ । २. सोही ठाउँमा रहेको प्रसिद्ध एक मठ वा उक्त मठवरिपरि पर्ने गाउँ ।

मटीतेल— ना॰ हे॰ मटितेल ।

मटे— ना॰ [माटो+ए] माटाको सानो भाँडो वा भुँड्को ।

मटेइलो— वि॰ [माटो+एइलो] राम्रो माटो भएको; माटैमाटो भएको; मटिलो ।

मटेउलो— वि॰ [माटो+एउलो] मटिलो; मट्यौलो ।

मटेङ्ग्रो— ना॰ [माटो+एङ्ग्रो] मट््याङ्ग्रो; माटाको सानो गोली ।

मट्क्यानु— ना॰ माटाको खानी ।

मट्टि–नु— अ॰ क्रि॰ [माटो+इ+नु] कुनै वस्तु सडेर वा गलेर माटो हुनु; कामै नलाग्ने हुनु ।

मट्टी— ना॰ [प्रा॰ मिट्टीआ < सं॰ मृत्तिको १. मृत्तिका; माटो । २. मृत्युस्थान; मर्ने ठाउँ । ३. शव; लास । ~ तेल— ना॰ मटीतेल । ~ दिनु— स॰ क्रि॰ मुर्दालाई गाड्नु ।

मट्टै— क्रि॰ वि॰ [माटो+ऐ] १. चाहिएभन्दा पनि धेरै हुने; सस्तै; छेलोखेलो । २. तुरुन्तै; झट्टै ।

मट्ठा— ना॰ [हि॰] १. पानी, चिनी आदि मिसाएर दहीलाई मन्थन गरी तयार पारिएको पेय पदार्थ । २. नौनी झिकिसकेपछि बचेको तरल वस्तु; मही ।

मट्याइ— ना॰ [रू मटि (+याइ॰] १. माटोमा मिल्ने वा मटिने क्रियाप्रक्रिया । [मट््याउ+आइ] २. मट््याउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] मट्याइनु— क॰ क्रि॰ माटो पारिनु ।

मट्याइलो— वि॰ [माटो+याइलो] मटेइलो; मट््यौलो; मटिलो ।

मट्याउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ [माटो+याउ+नु] माटो बराबर पार्नु; माटोझैँ पारी सडाउनु; मटिने पार्नु ।

मट्याङ्ग्रे— वि॰ [मट््याङ्ग्रो+ए] मट््याङ्ग्रोजस्तो; सानो काँटीको; पुर्सुने (मान्छे, बस्तुभाउ आदि॰ ।

मट्याङ्ग्रो— ना॰ [माटो+याङ्ग्रो] आगोमा पोली साह्रो पारेको माटाको डल्लो; गुलेलीमा राखेर हान्ने गोली ।

मट्यौलो— वि॰ [माटो+यौलो] माटैमाटो भएको; मट्याइलो ।

मठ१— ना॰ धनु, गुलेलीजस्ता हतियारको समात्ने ठाउँमा जोडिएको काठको लाम्चो टुक्रो; धनु वा गुलेलीको समात्ने ठाउँ; मुठ ।

मठ२— ना॰ [सं॰] १. जोगीसन्न्यासी वा सन्तमहन्त बस्ने ठाउँ; साधुहरूको आश्रम । २. अध्ययन गर्ने विद्यार्थी वा वटुहरू बस्ने ठाउँ; गुरुकुल । ३. देवदेवीको मन्दिर; देवालय । ४. प्रायः घरको आँगनमा तुलसी रोप्न अग्लो पारी बनाइएको चौकी; तुलसी रोप्ने ठाउँ । ५. योगी वा तपस्वीहरूको पुरश्चरण गर्ने ठाउँ । — धारी— ना॰ मठको प्रधान व्यक्ति; मठाधीश; महन्त ।

मठार्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ मन्थर+नु] ताछतुछ पारेर काट्नु; पातलो र छोटो पार्नु । > मठार— ना॰ कुनै वस्तुलाई हतियारले काटेर ठिक्क बनाउने काम; मठाराइ । मठाराइ— ना॰ मठार्ने क्रिया वा प्रक्रिया । मठारिनु— क॰ क्रि॰ मठार्ने काम गरिनु ।

मठी— ना॰ [मठ+ई] १. सानो मठ; मढुली । २. मठको मूल महन्त; मठाधीश ।

मठ्या/मठ्याहा— वि॰ [नेवा॰ मथ्यो १. तल्लो जातकी आमाबाट जन्मेको सन्तान; वर्णसङ्कर; ठिम्मल । ना॰ २. त्यसरी जन्मेको व्यक्ति; ठिमाहा सन्तान ।

मडा— ना॰ प्रायः पूर्वी तराईमा पाइने, सुपारीका जस्ता दाना फल्ने, शीतल हुने र टाउको दुखेको रोगमा फाइदा गर्ने नरिवलका जातको एक बोट वा त्यसैको फल ।

मडाइ— ना॰ [रू माड् (+आइ॰] माड्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] मडाइनु— क॰ क्रि॰ माड्न लाइनु । मडाउनु— प्रे॰ क्रि॰ माड्न लाउनु ।

मडार्–नु— स॰ क्रि॰ [माड्+आर्+नु] कुनै चीज साह्रो वस्तु वा भुईँमा दल्नु; रगड्नु; माड्नु; दल्नु । > मडार— ना॰ माडमुड पार्ने काम । मडाराइ— ना॰ मडार्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।

मडारिँदो— वि॰ मडारिने स्वभावको; मडारिन थालेको । मडारिनु— अ॰ क्रि॰ १. छटपटी वा बेचैनीले अतासिनु । २. अकासमा घना बादल खूबसित खेल्नु । ३. नदीको पानी जोडले उर्लीउर्ली बग्नु । ४. मनमा नाना थरी कुरा खेल्नु । ५. अरूको उन्नति वा वृद्धि देखेर मनमा डाहा हुनु; ईर्ष्या हुनु; इखिनु ६. बटारिनु; उमेठिनु । मडाथ्याइ— ना॰ मडारिने भाव, क्रिया–प्रक्रिया ।

मडाथ्याहट— ना॰ मडाथ्याइ ।

मडिलो— ना॰ [रू मल्लिँडो] १. घुम अड्याउनाका निम्ति टाउकामा अडाइने डोरी । २. परबरका आकारका फल फल्ने र गुन्दरका जस्ता गाना हुने एक जातको लहरो । ३. धानसँगै फल्ने गुदी नभएको दाना; मल्लिँडो । ~ सर— ना॰ गहुँ वा सामाका जस्ता पात र जौका जस्तै बाला फल्ने, खेतमा हुने एक किसिमको बर्खे झार ।

मडुवा१— वि॰ [माड्+उवो १. मिसिन आदिमा पेलेर नरम पारिएको वा सिउन सजिलो हुने गरी माडिएको (छाला) । २. गोरु, मिसिन आदिले माडेर झारेको; माडेर वा दाइँ गरेर पराल, कुसाउरो आदि छुट्ट्याइएको (अन्न॰ ।

मडुवा२— वि॰ [माड+उवो १. माड लगाएर बाक्लो पारेको; मड््याएको (कागज, कपडा आदि॰ । २. चिनीका चास्नीमा डुबाएर बनाइएको अमलाको अचार ।

मडुवा३— ना॰ [सं॰ मलिञ्जके आँख्ला–आँख्लाबाट हाँगा पलाई फल्ने एक जातको कोदो ।

मडेउली— ना॰ [माडो+एउली] विवाहमा मङ्गलगीत गाउने स्त्री; बेहुलीका साथीहरूको समूह; मड्यौली ।

मडेल— ना॰ [माडो+एल] मडेउलीको पुरुष साथी ।

मड्क–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ मर्दन+नु] कागज, कपडा आदिमा लगाइएको कलप, रोगन, पालिस, घोट आदि बिग्रनु; पुरानो भएर उज्जर नदेखिनु; घसिटिनु; मड्किनु; खुइलिनु ।

मड्काइ— ना॰ [रू मड्क (+आइ॰] १. मड्कने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [मड्काउ+आइ] २. मड्काउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] मड्काइनु— क॰ क्रि॰ मड्कने पारिनु । मड्काउनु— स॰ क्रि॰ मड्किलो तुल्याउनु; मड्किने पार्नु । मड्किनु— अ॰ क्रि॰ १. मड्कनु । २. मड्कने होइनु; घसिटिनु; घस्टिनु ।

मड्किलो— वि॰ [मड्क+इलो] १. मड्किन वा घसिटिन लागेको; मड्किने अवस्थामा पुगेको; पुरानो हुँदै गएर उज्जर नदेखिने भएको; मड्किएको; घसिटिएको । २. मटकिलो । — पन— ना॰ मड्किलो हुनाको भाव वा अवस्था ।

मड्क्याइ— ना॰ [रू मड्कि (+याइ॰] मड्किने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] मड्क्याइनु क॰ क्रि॰ मड्किन लाइनु; घसिट्याइनु । मड्क्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. कागज, कपडा आदिको कलप, पालिस, घोट आदि बिगार्नु; घस्ट्याउनु । २. माटाको जस्तो रब पार्नु; मड्किलो तुल्याउनु । ३. उज्जरपन नष्ट पार्नु ।

मड्याइ— ना॰ [रू मड्याउ (+आइ॰] मड्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] मड्याइनु— क॰ क्रि॰ मड्याउने पारिनु; कलप, पालिस आदि चढाइनु ।

मड्यौली— ना॰ हे॰ मडेउली ।

मड्याउनु— स॰ क्रि॰ [माड+याउ+नु] कागज, कपडा आदि दह्रो पार्न माड लगाउनु; कलप हाल्नु । मढ्—नु— स॰ क्रि॰ [माड्+नु] १. प्रायः चारैतिर छाला, कपडा आदि लपेट्नु; मोहोर्नु । २. तबक आदि लाउनु; टाँस्नु । > मट्याइलो—

मढाइ— ना॰ मढ्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । मढाइनु— क॰ क्रि॰ मढ्न वा मोहोर्न लाइनु । मढाउनु— प्रे॰ क्रि॰ मढ्न वा मोहोर्न लाउनु । मढिनु— क॰ क्रि॰ मढ्ने काम गरिनु; मोहोरिनु ।

मढिया— ना॰ कामधाम बेगरको स्थिति । ~ मार्नु— कामकाज नगरी निश्चिन्त भई समय बिताई बस्नु ।

मढी— ना॰ [सं॰ मण्डपे १. योगी, सन्न्यासीहरूको आश्रम; कुटी; मठ । २. नदीका किनारामा धार्मिक कृत्य गर्नाका निम्ति बनाइएको मण्डप । > मढुली— ना॰ सानो कुटी ।

मणि— ना॰ [सं॰] १. अत्यन्त; मूल्यवान्, चम्किलो पत्थर; रत्न; जवाहिरात । २. सुयोग्य र श्रेष्ठ व्यक्ति । ३. भगाङ्कुर; स्त्रीमणि । ४. पुरुषका जननेन्द्रियका टुप्पाको छत्राकार कामोत्तेजक अवयव; पुम्मणि; टेप्रो । — काञ्चन संयोग— ना॰ १. मणि र सुनको संयोग । २. असल गुण वा असल वस्तुहरूको संयोग हुने ज्योतिषशास्त्रीय एक योग । — पद्म— ना॰ एक बोधिसत्त्व । —

पूर— ना॰ १. शरीरमा कल्पना गरिने षट्चक्रमध्ये नाभिस्थानमा रहने र डकारदेखि फकारसम्मका दस वर्णहरूको पुष्प हुने, हठयोगमा प्रयुक्त तेस्रो चक्र; षट्चक्रमध्ये एक । २. दामी रत्नहरू जडिएको चौबन्दी चोलो । ३. नाइटो; नाभि । ~ फल— ना॰ काला–काला दाना फल्ने र थिलथिल्याई खाइने एक प्रकारको फल । — बन्ध— ना॰ हत्केला र पाखुराका बीचको भाग; नारी ।

मणिभ— ना॰ [सं॰] रासायनिक प्रक्रियाबारा प्रशोधित खनिज पदार्थ सुकाएर बनाइएको, मसिना चुच्चे कण ।

मण्ड— ना॰ [सं॰] माड; खोले

मण्डन— ना॰ [सं॰] १. सजाउने काम; सिँगार; सजावट; शृङ्गार । २. गहना; आभूषण । ३. युक्ति र प्रमाणबारा गरिने कुनै पक्षको समर्थन; तर्कपूर्ण पुष्टि । ४. खण्डनको विपरीतार्थक शब्द । ५. विशेष उत्सवका बेला छातीमा देब्रेपट्टि धारण गरिने एक विभूषण । ६. काभ्रे जिल्लामा इन्द्रावतीका नजिक रहेको एक बस्ती । ~ मिश्र— ना॰ आदिगुरु शुङ्कराचार्यसित शास्त्रार्थ गर्ने एक प्रसिद्ध मीमांसक । > मण्डने— वि॰ १. मण्डनको; मण्डनसम्बन्धी । ना॰ २. मण्डनको बासिन्दा; मण्डनको रैथाने ।

मण्डप— ना॰ [सं॰] १. सप्ताह, व्रतबन्ध, यज्ञ आदि शुभ कार्य गर्नाका निम्ति चारैतिर बेरेर बनाइएको स्थान । २. देवपूजा गर्ने ठाउँ; पूजाघर; मन्दिर । ३. चारैतिर खुला रहने गरी छाएर बनाएको बस्ने ठाउँ; विश्रामस्थान । ४. बगैँचा; कुञ्ज ।

मण्डल— ना॰ [सं॰] १. बाटुलो परिधि; गोल फन्को; घेरा । २. सूर्य, चन्द्र वा त्यस्तै चहकिलो वस्तुका वरिपरि देखिने चम्किलो घेरो; बिम्ब; सावा । ३. वृत्ताकार; परिधि । ४. समान उद्देश्यका मानिसहरूको जमात; समिति । ५. ऋग्वेदका खण्डहरूमध्ये कुनै खण्ड । ६. नगर वा बस्तीको कुनै एक टोल; महल्ला । ७. राज्यभित्रको कुनै एक सानो भूभाग । > मण्डलाइ— ना॰ १. योगीहरूका जमातमा सबैभन्दा मान्य, मूल योगी । २. योगीको सर्वोच्च पद । मण्डलाकार— वि॰ वरिपरि धेरै मात्रामा गोलो आकार भएको; वृत्ताकार; बाटुलो ।

मण्डली— ना॰ हे॰ मन्डली ।

मण्डले— ना॰ हे॰ मन्डले ।

मण्डलेश्वर— ना॰ [सं॰] १. कुनै एक मण्डलको शासक; सानो क्षेत्रको राजा । २. साधुसन्न्यासीहरूका सम्प्रदायको प्रमुख आचार्य; महामठाधीश ।

मण्डित— वि॰ [सं॰] सिँगारिएको; सजिसजाउ; भूषित ।

मण्डूक— ना॰ [सं॰] भ्यागुतो । ~ पर्णी— ना॰ चार प्रकारका ब्राह्मी बुटीमध्ये एक; घोडताप्रे । ~ ब्राह्मी— ना॰ घोडताप्रे ।

मण्डूर— ना॰ [सं॰] फलाम गाल्दा निस्केको कसर; फलामको कीट ।

मत१— ना॰ [लेप्चो लेप्चा जातिको कर्मकाण्ड गराउने पुरोहित; लेप्चाको धर्मगुरु ।

मत२— ना॰ [सं॰ मदे मादक पेय पदार्थ; मदिरा; रक्सी, जाँड आदि ।

मत३— ना॰ [सं॰] १. कुनै विषयका सम्बन्धमा सोची–सम्झी प्रकट गरिने विचार; राय; सम्मति । २. कुनै धार्मिक भावनाले प्रेरित सम्प्रदाय; पन्थ । ३. आन्तरिक अभिप्राय; आशय । ४. निर्वाचनमा कुनै व्यक्ति, व्यवस्था वा पक्षलाई छान्न दिइने सम्पति; भोट । ~ गणना— ना॰ चुनावमा मतपत्रहरू गन्ने काम; भोटको गन्ती । मत दान— ना॰ [सं॰] निर्वाचनमा कुनै उम्मेदवारलाई मत दिने काम; भोट खसाल्ने काम । ~ अधिकृत— ना॰ मतदान केन्द्रको व्यवस्था मिलाउन खटिएको अधिकारी; मतदान केन्द्रको अधिकारी । ~ केन्द्र— ना॰ चुनावमा मतदाताले मत दिन व्यवस्था गरिएको तोकिएको ठाउँ; भोट खसाल्ने ठाउँ (बुथ॰ । मत पत्र— ना॰ [सं॰] निर्वाचनमा कुनै उम्मेदवारलाई रोज्न मतदाताले मतपेटिकामा खसाल्ने सरकारी छाप लागेको पत्र; प्रतिनिधि छान्ने टिकट (ब्यालेट–पेपर॰ । मत पेटिका/मत पेटी— ना॰ [सं॰] मतदाताहरूले मतपत्रहरू खसाल्ने बाकस (ब्यालेट–बक्स॰ । मत प्रणाली— ना॰ [सं॰] १. मत दिएर आफूले चाहेको प्रतिनिधि छान्ने पद्धति । २. मत खसाल्ने प्रक्रियाको जानकारी दिने नियम ।

मतभेद— ना॰ [सं॰] मत वा राय नमिल्ने स्थिति; ठ्याक नमिल्ने वा राय बाझ्ने काम ।

मतमत— ना॰ [सं॰ मदमत्ते रूप, यौवन, शक्ति, सम्पन्नता आदिले मत्त भएको अवस्था; मदमत्त । > मतमताइ— ना॰ मतमत हुने भाव वा क्रियाप्रक्रिया । मतमताइनु— अ॰ क्रि॰ मदले मत्त होइनु ।

मतमताउँदो— वि॰ १. एकदम मात्तिएको; उन्मत्त; मात लागेको । २. बैँस आदिले गर्दा ज्यादै उरन्ठेउलो । मतमताउनु— अ॰ क्रि॰ १. यौवनले मत्त हुनु; बैँस चढ्नु । २. धन, मान, उमेर आदिले मत्त हुनु; घमन्डले मात्तिनु ।

मतमतान्तर— ना॰ [सं॰] फरकफरक विभिन्न मत; अनेक मत; मत–मतका बीचको अन्तर ।

मतमुखी— ना॰ [मत+मुखी] जाँडरक्सी खाने व्यक्ति ।

मतयाः— ना॰ [नेवा॰] ललितपुर इलाकाको बौद्ध, विहार, चैत्यादिमा सीमित क्षेत्रमा गाईजात्राको भोलिपल्ट दिनमा घुमेर गरिने दीप–जात्रा ।

मतलब— ना॰ [अ॰] १. आन्तिरक भाव; आशय; तात्पर्य; अभिप्राय । २. कुनै भनाइको अर्थ; माने । ३. आफ्नै मात्र हित सिद्ध गर्ने नियत; स्वार्थ । ४. लक्ष्य; उद्देश्य । ५. सरोकार; वास्ता; सम्बन्ध; प्रयोजन । > मतलबी— वि॰ आफ्नो मात्र मतलब सिद्ध गर्ने; स्वार्थी ।

मतवाला१— वि॰ [मत+वालो कसैको मतका पछि लाग्ने; मतियार ।

मतवाला२— वि॰ [मत्त+वालो १. मादक पदार्थ सेवन गरेको; नशा लागेको; मदमत्त । २. वंशपरम्पराबाट नै मदिरा खाने । ३. विक्षिप्त; पागल । ४. कसैको मत वा सिद्धान्तको अनुयायी । श्र मतवाली— ना॰ १. जाँडरक्सी खाने जाति; मदिरा सेवन गर्ने वंश; मतमुखी । वि॰ २. वंशपरम्पराबाट मदिरा खाँदै गरेको । मत व्यवस्था— ना॰ [सं॰] मतदानका आधारमा निर्णय गरिने शासन– व्यवस्था । मत सङ्ग्रह— ना॰ [सं॰] कुनै आवश्यक प्रश्न, विषय, स्थिति आदिमा र प्रतिनिधिका छनोटको निर्णयका लागि सम्बन्धित व्यक्तिहरूबाट मत लिने तथा एकत्र गर्ने काम वा परिपाटी ।

मताधिकार— ना॰ [सं॰] निर्वाचनमा नियमानुसार प्रतिनिधि छान्नका लागि मत वा भोट दिने अधिकार; राय दिने हक । > मताधिकारी— ना॰ निर्वाचनमा मतदान गर्ने अधिकार पाएको व्यक्ति; मतदाता ।

मतानुयायी— वि॰ [सं॰] कुनै व्यक्तिको वा धार्मिक सम्प्रदायका मत वा सिद्धान्तको अनुसरण गर्ने; मतावलम्बी ।

मतान्तर— ना॰ [सं॰] १. अर्को मत । २. अलग सम्प्रदाय । ३. विरोधी राय वा विचार ।

मताप— ना॰ [सं॰ मन्दतापे १. कमबेसी नभएको चाल; एकनासको गति । २. उग्र वा मन्द नभएको प्रकृति, आगो आदि; सरल स्वभाव । > मतापी— वि॰ १. सधैँ मध्य गतिले चल्ने; मतापको । २. सुहाउँदो; मनासिब ।

मतावलम्बी— वि॰ [सं॰] कुनै सिद्धान्त, मत वा सम्प्रदायको अवलम्बन गर्ने; मतानुयायी ।

मतावली— ना॰ [सं॰] कुनै खास विषय वा समस्याबारे व्यक्तिका आफ्ना विचार, दृष्टिकोण वा मत प्रकट गर्न वा सङ्कलन गर्न उपयोग गरिने प्रश्नावली ।

मति— ना॰ [सं॰] १. ज्ञान; बुद्धि, समझ । २. राय; मत; सम्मति । ३. इच्छा; मनसुबा । ~ भ्रम— ना॰ बुद्धि बिग्रने काम; बुद्धिको विभ्रम । — मान्— वि॰ समझदार; बुद्धिमान् ।

मतियार— वि॰ [मत+इयार] १. कसैलाई कुनै खराब काम कुरा गर्न प्रेरित गर्ने वा हौस्याउने; नराम्रो काम गर्नेका साथमा लाग्ने । २. कुनै गुटबन्दीमा संलग्न । > मतियारी— ना॰ कसैको गुट वा सम्प्रदायको अनुसरण गर्ने काम; मतियार हुनाको भाव वा अवस्था ।

मतिशाली— वि॰ [सं॰] बुद्धिमान्; समझदार ।

मतिहीन— वि॰ [सं॰] बुद्धि नभएको; नासमझ; मूर्ख ।

मतुवाली— ना॰/वि॰ हे॰ मतवाली ।

मतैक्य— ना॰ [सं॰] कुनै विषयमा दुई वा दुईभन्दा बढी व्यक्तिका बीच हुने एकै मत वा राय; विचारको एकता वा समानता ।

मतो— ना॰ [सं॰ मते १. मिलेर गरिने सल्लाह; परामर्श । २. मत; राय । ३. समान विचार; मिल्दो मत । — जतो— ना॰ अठोट भएको मतो; सरसल्लाह; विचारविमर्श । — न जतो— ना॰ अठोट नभएको मतो; बेसल्लाह । ~ बाँध्नु— टु॰ केही कुरा गर्नका निम्ति सल्लाह मिलाउनु ।

मत्त— वि॰ [सं॰] १. मात्तिएर भुईँमा खुट्टा नभएको; बढेचढेको; प्रमत्त । २. नशा आदिले चूर; उन्मत्त; पागल । ३. घमन्डी; सेखीवाल । ४. ज्यादै खुसी; अति प्रसन्न । ना॰ ५. मतवाला । ६. मत्ता हात्ती । ७. भाले हात्ती । ~ मयूर— ना॰ १. बर्सातमा बादल गड्केको सुनेर नाच्ने मुजुर । २. प्रत्येक चरणमा क्रमैले यगण, मगण, यगण, सगण र मगण हुने, पन्ध्र अक्षरको एक वार्णिक छन्द । — ता— ना॰ मत्त हुनाको भाव वा अवस्था ।

मत्ता१— ना॰ [सं॰ मत्ते १. गण्डस्थल फुटेर मद चुहिरहेको हात्ती; जवान हात्ती । २. भाले हात्ती ।

मत्ता२— ना॰ [सं॰ मते भाववाचक शब्द बन्दा प्रत्ययका रूपमा अन्तमा आउने शब्द (बुद्धिमत्ता, नीतिमत्ता इ॰) ।

मत्ताइ— ना॰ [रू मत्ताउ (+आइ॰] मत्ताउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] मत्ताइनु— अ॰ क्रि॰ मत्त होइनु ।

मत्ताउनु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ मत्त+आउ+नु] १. मत्त हुनु; मातिनु । २. मद चढ्नु; सेखी बढ्नु । ३. उन्मत्त वा विक्षिप्त हुनु; बहुलाउनु । ४. हात्तीको गण्डस्थलबाट मद फुट्नु ।

मत्त्याइ— ना॰ [रू मात्ति (+याइ॰] मात्तिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] मत्त्याइनु— क॰ क्रि॰ पुलपुल्याइनु; मात्तिने पारिनु ।

मत्त्याउनु— स॰ क्रि॰ १. फुरफुथ्याउनु; पुलपुल्याउनु । २. मद चढाउनु; उन्मत्त पार्नु । मत्त्याहट— ना॰ मात्तिने भाव, अवस्था, क्रिया वा प्रक्रिया । मत्त्याहा— वि॰ कसैको मतमा लागेको; मतियार ।

मत्थर— वि॰ [सं॰ मन्थरे १. वेग वा प्रवाह कम भएको; झोक्का कम भएको; मन्द; सुस्त । २. निस्तेज; मलिन ।

मत्सर— ना॰ [सं॰] १. अरूको भलाइ वा उन्नति देख्न नसक्ने ईर्ष्यापूर्ण मानसिक स्थिति; जलन; डाह । २. रिस; क्रोध । >

मत्सरी— वि॰ १. मत्सर गर्ने (व्यक्ति॰; ईर्ष्यालु; बेषी । २. क्रोधी; रिसाहा ।

मत्स्य— ना॰ [सं॰] १. माछो । २. विष्णुका दस अवतारमध्ये एक; मत्स्यावतार । ३. प्राचीन विराट देशको अर्को नाम । ~ उत्पादन— ना॰ कृषिकार्यका रूपमा विशेष विधिले पोखरीमा माछा पालेर हुर्काउने काम; माछाको खेती । ~ उद्योग— ना॰ पोखरी बनाई ठूलो मात्रामा माछा–उत्पादन गर्ने व्यवसाय; माछा पाल्ने उद्योग । — गन्धा— ना॰ १. व्यासकी आमा; सत्यवती । वि॰ २. माछाको जस्तो गन्ध आउने (स्त्री) । — जीवी— ना॰ १. जाल, बल्छी आदि साधनले माछा मारेर बिक्री गरी जीविका चलाउने व्यक्ति; माझी । वि॰ २. माछा पाल्ने पेसाबाट जीवन निर्वाह गर्ने । ~ पालन— ना॰ वैज्ञानिक प्रक्रियाबाट माछा पाल्ने र हुर्काउने काम । ~ पुराण— ना॰ व्यासबारा निर्मित अठार महापुराणमध्ये एक ~ युग— ना॰ भूगर्भशास्त्रअनुसार उनन्चालीस करोड वर्षपहिले प्रारम्भ भएको पुराजीवक युगहरूमा चौथो मानिने, माछा सृष्टि भएको युग । ~ विकास— ना॰ वैज्ञानिक तरिकाले हुर्काई माछाउत्पादनमा वृद्धि गरिने काम । ~ विकास केन्द्र— ना॰ कृषि–कार्यक्रममा सहयोग पुथ्याउने उद्देश्यले विभिन्न प्रकारका माछा पाली पैदावारी बढाउन स्थापना गरिएको केन्द्र; माछा पाल्ने फार्म । > मत्स्यावतार— ना॰ पुराणअनुसार वैवस्वत मन्वन्तरका पालामा संसार जलमग्न हुँदा संसारको बीजतत्त्व बचाउन विष्णुले लिएको माछाको रूप; दस अवतारमध्ये एक; पहिलो अवतार ।

मत्स्येन्द्रनाथ— ना॰ [सं॰] १. हठयोगी, एक प्रसिद्ध महात्मा; गोरखनाथका गुरु । २. एक बोधिसत्त्व ।

मथ्–नु— स॰ क्रि॰ [मन्थ+नु] १. तत्त्वज्ञानका लागि कुनै विषय वा ग्रन्थको गहन अध्ययन गर्नु; मनन गर्नु । २. नौनी आदि सारतत्त्व निस्कने गरी दही, दूध आदि हुँडल्नु; मन्थन गर्नु । >

मथन— ना॰ १. मथ्ने वा हुँडल्ने काम । २. गम्भीर अध्ययन ।

मथल्–नु— स॰ क्रि॰ [मथ्+अल्+नु] मथ्ने काम गर्नु; मथ्नु; हुँडल्नु; छिलबिल पार्नु; घोल्नु । > मथल— ना॰ मथल्ने काम । मथलमाथल— ना॰ मथल्नेवर्ने काम; हुँडलहाँडल । मथलाइ— ना॰ मथल्ने क्रिया वा प्रक्रिया । मथलारम्भ— ना॰ १. भद्रगोल पार्ने काम । २. घारघुर पार्ने काम ।

मथाइ— ना॰ [रू मथ् (+आइ॰] मथ्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] मथाइनु— क॰ क्रि॰ मथ्न लाइनु; मन्थन गराइनु ।

मथाउनु— प्रे॰ क्रि॰ मथ्न लाउनु; मन्थन गराउनु ।

मथिँगल/मथिङ्गल— ना॰ [प्रा॰ मत्थुलुङ्गे मस्तिष्क; गिदी; खोपडी ।

मथित— वि॰ [सं॰] १. मथिएको; मन्थन गरिएको; हुँडलिएको । २. दुःख दिइएको; सताइएको ।

मथिनु— क॰ क्रि॰ [मथ+इ+नु] मन्थन गरिनु; हुँडलिनु ।

मथुरा— ना॰ [सं॰] १. हिन्दू धर्मग्रन्थमा चर्चित सप्तपुरीमध्येको एक पुरी; सोही प्रसिद्ध तीर्थस्थल । २. भारतको पश्चिमी उत्तरप्रदेशमा रहेको यमुनाको तटवर्ती प्रदेश ।

मथेउडो/मथेडो— ना॰ [माथा+एउडो/एडो] शिरमा पहिरिने फेटा; शिरपोस ।

मथेलो— ना॰ [मथ्+एलो] मथिएको वस्तु ।

मद१— ना॰ [अ॰] १. मुख्य कार्यालय वा संस्थाको वर्गीकृत; विभाग फाँट । २. रकम; बजेट ।

मद२— ना॰ [सं॰] १. मादक पदार्थको सेवनबाट उत्पन्न मानसिक विकृति; नशा । २. धन, सम्पत्ति, रूप, यौवन, अधिकार आदिबाट हुने घमन्ड; अभिमान । ३. हात्तीको गण्डस्थल फुटी निस्कने गन्धयुक्त तरल पदार्थ । ४. जाँडरक्सी आदि मादक पदार्थ; मदिरा । ५. नाभिमा सुवासयुक्त दाना हुने एक मृगविशेष; कस्तूरी । ६. वीर्य । — कल— वि॰ १. मदले मधुर आवाज गर्ने; मधुर स्वरको । २. मदले मात्तिएको; मदोन्मत्त; मदमत्त । —

जल— ना॰ हात्तीको गण्डस्थलबाट चुहुने तरल पदार्थ; मदवारि ।

मदत/मदद— ना॰ [अ॰ मददे एकले अर्कालाई गर्ने सहयोग; सहायता; सहारा । — गार— वि॰ १. अर्कालाई सघाउने भावना भएको; मदत दिने; सहायक । २. मतियार; साथी । > मदती— वि॰ मदत पुथ्याउने; मदतगार; सहायक ।

मदन— ना॰ [सं॰] १. रतिको पति; कामदेव । २. भँवरो; भ्रमर । ३. मैना चरो । ४. प्रेम । ५. मइन–फल । — गृह— ना॰ भग; योनि । ~ पुरस्कार— ना॰ मदन शमशेरकी पत्नी जगदम्बाले आफ्ना पतिका नाममा स्थापना गरेको, नेपाली वाङ्मयका विशिष्ट साधकका उत्कृष्ट कृतिलाई प्रदान गरिने एक पुरस्कार ।

मदनोत्सव— ना॰ [सं॰] १. वसन्त ऋतुमा कामदेवको अर्चना गरी मनाइने विशेष उत्सव । २. फागु; होलिकोत्सव । मद भट्टी— ना॰ [मद+भट्टी] १. रक्सीको उत्पादन र वितरण गरिने कारखाना । २. रक्सीपसल; सराबखाना ।

मदमत्त— वि॰ [सं॰] १. धन, यौवन, अधिकार आदिको घमन्डले मात्तिएको; मदले मत्त । २. घमन्डी; सेखीवाल ।

मदरसा— ना॰ [अ॰ मद्रसे पाठशाला ।

मदलेन— ना॰ [अङ्॰] मदलेन मानवले प्रयोग गरेको एक पुरातात्त्विक उपकरण । ~ मानव— ना॰ नृतत्त्वशास्त्रअनुसार फ्रान्सको वेजेर नदीको उपत्यकामा भएको एक मानवजाति; बल्छीको आविष्कार गर्ने जाति ।

मदवारि— ना॰ हे॰ मदजल । मद विकृति— ना॰ [सं॰] नशालु वा यस्तै वस्तुको सेवनबाट बुद्धिमा पर्ने असर; मतिभ्रम ।

मदसार— ना॰ [सं॰] रासायनिक क्रियाबाट देखा पर्ने एक अर्गानिक यौगिक पदार्थ ।

मदाना— ना॰ रुबिएसी समूहमा पर्ने एक किसिमको वन्य फल; मइनफल ।

मदानी— ना॰ हे॰ मधानी ।

मदान्ध— वि॰ [सं॰] १. मद वा कामवासनाले आँखै नदेख्ने भएको; जवानीले मातिएको । २. मदमत्त; विवेकहीन ।

मदारी— ना॰ चटके; चटक देखाउने व्यक्ति ।

मदालस— वि॰ [सं॰] मद वा नशाले अल्छी भएको; लट्ठिएको ।

मदिना— ना॰ [अ॰ मदीनःे अरबको प्रसिद्ध सहर, जहाँ हजरत महम्मदले आश्रय लिएका थिए ।

मदिर— वि॰ [सं॰] १. नशा लाग्ने । २. आनन्द दिने । ३. नयनाभिराम ।

मदिरा— ना॰ [सं॰] १. जाँडरक्सी आदि नशालु पदार्थ; मद्य; सराब । २. सात भगण र अन्तमा एक गुरु भएको बाइसअक्षरे वार्णिक छन्द । > मदिराक्ष— वि॰ मदले लट्ठिएका आँखा भएको; मत्तलोचन । मदिराक्षी— वि॰ १. मदले लट्ठिएका आँखा हुने (स्त्री) । २. जादूले जस्तो आकर्षण गर्ने आँखा भएकी (युवती॰ । ~ गृह— ना॰ जाँडरक्सी बनाउने, बेच्ने वा बसेर खाने ठाउँ; भट्टी; बार । मदिरालय— ना॰ मदिरागृह; भट्टी । मदिरोन्मत्त— वि॰ रक्सीका नशाले चूर भएको; मदिराले मात्तिएको ।

मदिलो— ना॰ अण्डाकार लाम्चिला पात हुने, पातका तल्लापट्टि चाँदीको जलपझैँ सेतो टल्कने, मञ्जरीका आकारका प्रशस्त फूल फुल्ने, दिसा खलास गर्ने औषधीका रूपमा तथा हृदयरोगमा समेत सेवन गरिने, भुईँमै लत्रेर फिँजारिएको एक बोटविशेष ।

मदिसा— ना॰ चाँगेजस्तै फुल्ने, ठूलठूला, लाम्चा आकारका पात भएको, मसिना, काला रबका चेप्टा दाना फल्ने, अमलपित्त र गर्मीको औषधी मानिएको एक जातको झार ।

मदिसे— वि॰ [मदेस+ए] १. मदेसमा बस्ने; मदेसको बासिन्दा । २. मदेससम्बन्धी; मदेसको । ३. मध्यप्रदेशको निवासी । ~ काँढो— ना॰ च्याप्टो खालको सिउँडी; मदिसे सिउँडी । ~ बदाम— ना॰ एक प्रकारको बदाम; कागजी बदाम । ~ सिउँडी— ना॰ रोटीजस्ता ठूला र लाम्चा पात हुने, पातबाटै अर्को पात पलाउने, पातभरि लामा र तीखा काँडा हुने एक प्रकारको सिउँडी; नागफणी; नागबिहिनी; मदिसे काँडो । ~ सुप— ना॰ बास्ना आउने खालको, ठूलो जातको सुप ।

मदीय— वि॰ [सं॰] मेरो; आफ्नो ।

मदुस— ना॰ काठको ठूलो आकारको, अनेक सामान राखनधरन गर्न मिल्ने र खाटको कामसमेत लिन सकिने, ठूलो सन्दुस; खाटे बाकस ।

मदेस/मदेश— ना॰ हे॰ मधेस ।

मदोन्मत्त— वि॰ [सं॰] १. मदिराको सेवनले मातिएको; नशाले चूर भएको; मदान्ध । २. धन, यौवन, अधिकार, मान आदिले भुईँमा खुट्टा नभएको; मदमत्त ।

मद्दत— ना॰ [अ॰ मददे मदत । — गार— ना॰ मदतगार । श्र मद्दतिया— ना॰ १. सहायक व्यक्ति । वि॰ २. सहायक । मद्दती— वि॰ मद्दत गर्ने; मदती ।

मद्धिम— ना॰ [सं॰ मध्यमे मध्यम; ठिक्क; साधारण ।

मद्य— ना॰ [सं॰] रक्सी, जाँड आदि मादक पेय पदार्थ; मदिरा; सराब । ~ निषेध— ना॰ १. जाँडरक्सी आदि मादक पदार्थको प्रचलनमा प्रतिबन्ध लगाउने काम । २. बुद्धधर्मका पञ्चशील सिद्धान्तमध्येको एक । > मद्यप— वि॰ जाँडरक्सी पिउने; रक्सीबाज; जँड्याहा । — पान— ना॰ जाँड, रक्सी आदि मादक पदार्थ सेवन गर्ने काम; मदिराको पान । — पायी— वि॰ मद्यपान गर्ने; सराबी ।

मधानी— ना॰ [सं॰ मन्थनी] प्रायः बाँसको सरोमा चारैतिर छेडिएको च्याप्टा चारपाटे पोरा राखी नेतीले तान्दा ठेकीको दही मथ्ने साधन; मही पार्ने उपकरण; मन्थनी; मदानी । > मधाने— वि॰ १. ठूलो र चाक्लो । २. कामकुरो बिथोल्ने; अघिसरा; भाले । ना॰ ३. लप्सीका जस्ता तर गाढा हरिया पात हुने, काठ, टेबुल, कुर्सी आदि बनाउने काममा प्रयोग गरिने एक वृक्ष ।

मधिसे— वि॰ [मधेस+ए] मदिसे । ~ काँडो— ना॰ मदिसे काँडो; च्याप्टे सिउँडी । ~ सुप— ना॰ मदिसे सुप ।

मधु— ना॰ [सं॰] १. माहुरीले चाकामा जम्मा गरेको गुलियो पदार्थ; मह । २. फूलका कलिकामा जमेर बस्ने र भँवरा, माहुरी आदिले चुस्ने गुलियो रस; पुष्परस; मकरन्द । ३. मदिरा । ४. चैत–वैशाख; वसन्त ऋतु । ५. पानी; जल । ६. मदिरा बनाउने काममा प्रयोग हुने टपजस्तो आकारका फूल फुल्ने एक वृक्ष; महुवा । ७. पुराणअनुसार विष्णुका कानेगुजीबाट उत्पन्न भएका र विष्णुले आफ्नै जाँघमा राखेर मारेका मधु र कैटभ नामक दुई राक्षसमध्ये एक । ८. औषधीमा प्रयोग गरिने,सानो नली भएको, गुलियो स्वाद हुने लेकाली बुटी; जेठीमधु । (. अमृत । वि॰ १०. मीठो; मधुर; गुलियो । — कर— ना॰ १. भवँरो; भ्रमर । २. कामुक पुरुष; स्त्रीलम्पट व्यक्ति । —

कारी— ना॰ १. पोथी भँवरो; भ्रमरी । २. जोगीसन्न्यासी र भाटहरूलाई दिइने पकाएका अन्नको भिक्षा । — कर्कटी— ना॰ निबुवाजस्तै आकारका बास्नादार पात हुने, त्यस्तै खालको फूल फुल्ने, डल्ला हरिया, पाक्दा पहेँलो बोक्रो हुने फल फल्ने, भित्र केस्राकेस्रामा रस हुने काँडादार बोट वा त्यसैको फल । —

कोश— ना॰ १. माहुरीले मह सञ्चय गर्ने चाका; महको घार । २. फूलको परागमन्तिर पुष्परस जम्ने ठाउँ; रसकुड्मल । >

मधुप— ना॰ १. भवँरो । २. माहुरी । वि॰ ३. मद्यपान गर्ने; रक्सीबाज; सराबी । — पर्क— ना॰ मह, घिउ, चिनी, सखर र जल मिलाएर बनाइएको, देवता, वर, अतिथि आदिलाई अर्पण गरिने पदार्थ; घिउ, मह र चिनीको मिश्रण । ~ प्राशन— ना॰ नवजात बालकलाई पहिलो पल्ट मह, घिउ चटाउने एक संस्कार । ~ बिमिरो— ना॰ पहाडखण्डमा हुने, बोक्रो बाक्लो भएको निबुवाभन्दा केही ठूलो फल लाग्ने एक बोट; त्यसकै फल । — मक्खी/मक्षिका/मक्षी— ना॰ माहुरी । — मती— ना॰ योगशास्त्रअनुसार रजोगुण र तमोगुणको नाश भएर सत्त्वगुणको पूर्ण प्रकाश हुने मनको स्थिति । — मय— वि॰ मधु वा मिठासले युक्त; गुलियो रसले भरिएको । — मल्लिका— ना॰ मालतीको लता; मधुमालतीको लहरो । — माधव— ना॰ चैत्र र वैशाख दुई महिना; वसन्त ऋतु । — मालती— ना॰ १. भेट्नु खस्रो भएको ठूला पात हुने, झुप्पो भएर फूल फुल्ने जलन, कफ, वातज्वर आदिमा औषधी हुने एक जातको बोट वा त्यसकै फूल । २. प्राचीन आख्यानमा प्रसिद्ध एक सुन्दरी युवती; सोही नामको नेपाली आख्यान । — मास— ना॰ १. चैत्र महिना । २. वसन्त याम । — मेह— ना॰ पिसाबसँगै महजस्तो केही बाक्लो तरल पदार्थ आउने रोग; प्रदरको रोग; प्रमेह ।

मधुर— वि॰ [सं॰] १. मीठो महक भएको; स्वादिलो । २. सुन्दा कानलाई आनन्द दिने; कर्णप्रिय (बोली) । ३. कोमल; मृदु । ४. मधुरो; मन्द; हल्का । ना॰ ५. मीठो स्वाद; मिठास । — ता/त्व— ना॰ मधुर हुनाको भाव वा अवस्था; मीठोपन; माधुर्य । ~ भाषी— वि॰ मीठो बोली बोल्ने; मृदुभाषी ।

मधुरस— वि॰ [सं॰] १. मधुर रस भएको; मीठो । २. गुलियो । ना॰ ३. मह ।

मधुरिमा— ना॰ [सं॰] माधुर्य; मधुरता; मिठास ।

मधुरो— वि॰ [सं॰ मधुरे १. चर्को राप वा ताप नभएको; मीठो वा न्यानो लाग्ने (घाम, आगो आदि) । २. हल्का खालको; बिस्तारै चल्ने; मत्थर; मन्द (हावा आदि) । ३. गुलियो वा पिरो आदि अलिअलि मात्र लागेको (खानेकुरो) । ४. हलौँ खालको बास्ना भएको (कमल, गुलाफ आदिका फूलको जस्तो) । ५. सुन्दा राम्रो वा मीठो लाग्ने (कुरो) । ६. मधुर; मीठो ।

मधुशाला— ना॰ [सं॰] जाँडरक्सी आदि मादक पदार्थ बनाउने, बेच्ने वा खाने ठाउँ; मदिरागृह; भट्टी; बार ।

मधुश्री— ना॰ [सं॰] वसन्त ऋतुको आनन्ददायक सौन्दय; वसन्तशोभा ।

मधुसार— ना॰ [सं॰] चिनी र यस्तै तागतदार वस्तु ।

मधुसूदन— ना॰ [सं॰] मधु नामक राक्षसलाई मार्ने देवता; विष्णु ।

मधूलिका— ना॰ [सं॰] १. जेठीमधु । २. गहुँबाट बनाइएको रक्सी ।

मधेस— ना॰ [सं॰ मध्यदेशे १. अग्लो होचो र डाँडाकाँडा नभएको, एकदम समथर भूमि; तराई; मधेश । २. हिमालदेखि दक्षिण, विन्ध्य पर्वतदेखि उत्तर, कुरुक्षेत्रदेखि पूर्व प्रयागदेखि पश्चिमपट्टि पर्ने समथर भूभागको पुरानो नाउँ; मध्यप्रदेश । > मधेसी— वि॰ १. मदेसमा बस्ने; मदेसको बासिन्दा । २. मदेसको; मदेससँग सम्बन्धित ।

मधौरु/मधौरो— ना॰ रोगले थला परेको व्यक्ति वा प्राणी; रोगी; बिरामी । (भूतले पाएको मधौरु बाँच्न सक्तैन —उखान॰ ।

मध्य— ना॰ [सं॰] १. कुनै चीजको बीचको भाग; माझ; केन्द्र । २. शरीरको मध्यभाग; कटि; कमर । ३. फरक; अन्तर । ४. दस अरबको सङ्ख्या । वि॰ ५. बीचको; माझको । ६. मध्यस्थ । —

काल— ना॰ प्राथमिक काल र आधुनिक कालका बीचमा पर्ने काल; मध्ययुग; माध्यमिक काल ।

मध्यकालिक/कालीन— वि॰ प्राचीन काल र आधुनिक कालका बीचको; भाषाको विकासका दृष्टिले मोटामोटी रूपले सातौँ शताब्दीदेखि सत्रौँ वा अठारौँ शताब्दीका बीचको; मध्ययुगीन; मध्ययुगको । ~ आर्य भाषा— ना॰ विक्रमपूर्व पाँचौँ शताब्दीदेखि दसौँ शताब्दीसम्म प्रचलनमा आएको प्राकृत भाषा । ~ ऋण— ना॰ कुनै संस्था वा राष्ट्रले दिने ऋणको अल्प, मध्य र दीर्घकालीन हिसाबले तोकेअनुसार बीचको समय तोकेर दिइएको ऋण ।

मध्यगत— वि॰ [सं॰] बीचमा रहेको; बीचमा आएको वा ल्याइएको; मध्यस्थ । > मध्यगति— ना॰ तटस्थ रहने नीति वा स्थिति ।

मध्यजीवक— ना॰ [सं॰] भूगर्भशास्त्रअनुसार संसारमा जीवको सृष्टि भएका समयको विभाजनमा दोस्रो खण्डको समय ।

मध्यता— ना॰ [सं॰] मध्य हुनाको क्रिया, भाव, धर्म वा अवस्था ।

मध्यदिन— ना॰ [सं॰] दिनको पूर्वार्द्धको समाप्ति र उत्तरार्द्धको प्रारम्भमा पर्ने समयरेखा; दिनको माझ; आधा दिन; मध्याह्न ।

मध्यदेश— ना॰ [सं॰] १. मदेस; मधेस । २. बीचमा पर्ने ठाउँ; केन्द्रस्थल ।

मध्यनजर— ना॰ [सं॰ मध्य+अ॰ नजरे १. दृष्टिगत । २. ध्यान । मध्य नूतनाश्म युग— ना॰ [सं॰] भूगर्भशास्त्रअनुसार आजभन्दा तीन करोड पचास लाख वर्षपहिले प्रारम्भ भएको एक युग; नवजीवक युगभित्र पर्ने एक युग ।

मध्यपाषाण— ना॰ [सं॰] १. अपरपुरापाषाणयुगभन्दा पछि र नवपाषाणयुगभन्दा पहिलेका मानिसहरूले प्रयोग गर्ने ढुङ्गाहरूको हतियार । २. प्रागैतिहासिक पुरातत्त्वशास्त्रका अनुसार अपरपाषाणयुग र नवपाषाणयुगका बीचको पूर्वी र दक्षिणी अफ्रिकालीहरूको व्यवसाय; ढुङ्गे व्यवसाय । ३. युरोप, उत्तरी अफ्रिका र मध्यपूर्वको मुस्तेर शैलीको हाते बन्चरो प्रयोग हुने समय रू मध्य पुरापाषाण— ना॰ [सं॰] पुरातत्त्वशास्त्रका अनुसार पुरापाषाण युगलाई पनि गरिएको विभाजनअनुसार दोस्रो चरण प्रयोग हुने पाषाण–औजारहरूको समय; पुरापाषाणका शाखामा दोस्रो ।

मध्यपूर्व— ना॰ [सं॰] १. एसियाको दक्षिण तथा पश्चिम दिशामा रहेको भूभाग; इरानदेखि इजिप्टसम्मका देश । २. अफ्रिकामा पर्ने इजिप्ट, सुडान, लिबिया आदि र पश्चिमी एसियामा रहेका सउदी अरब, लेबनान, प्यालेस्टाइन, इजरायल, सिरिया आदि देश तथा तिनका वरिपरिका देशको समूह । मध्य प्रतिनूतनाश्म— ना॰ [सं॰] भूगर्भशास्त्रका अनुसार प्रातिनूतनाश्म युगलाई विभाजन गर्दा पर्ने दोस्रो चरण; आजभन्दा दस लाख वर्षपहिले प्रारम्भ भएको समय । मध्य बिन्दु— ना॰ [सं॰] कुनै घेरा, परिधि, वस्तु वा रेखालाई ठीक आधामा छुट्ट्याउने हिसाबले सङ्केतका लागि लगाइएको बिन्दु; बीचको बिन्दु; केन्द्रबिन्दु ।

मध्यम— वि॰ [सं॰] १. गुण, परिमाण, स्तर आदिका दृष्टिले न घटीको न बढीको; बीचको; मझौला । २. जेठोभन्दा पछिको; माहिलो । ना॰ ३. सङ्गीतका सप्तस्वरमध्येको तीन सय बीस नादलहरी हुने 'म'–स्वर । ~ काव्य— ना॰ भित्री व्यङ्ग्य अर्थ भए पनि वाच्यार्थलाई जित्न नसक्ने भई व्यङ्ग्यार्थ गौण भएको काव्य; गुणीभूतव्यङ्ग्य काव्य । ~ छँटाइ— ना॰ साधारण किसिमको र बीच समयमा पर्ने हिसाबले बिरुवाहरू छाँटेर मिलाउने काम । ~ पुरुष— ना॰ व्याकरणअनुसार आफूले कुरा गरिरहेको वा आफ्नो कुरा सुन्ने मानिस; तीन पुरुष–उत्तम,

 मध्यम र प्रथममध्ये एक; बितीय पुरुष (तँ, तिमी आदि) । ~

लोक— ना॰ भूलोक; मर्त्यलोक; पृथ्वी । ~ वयस्क— वि॰ आधा उमेर गुमेको; अधबैँसे । ~ वर्ग— ना॰ १. बौद्धिक दृष्टिले सचेत भए पनि आर्थिक दृष्टिले पुगीसरी नआउने श्रेणीका मानिसहरूको समूह; मझौला स्तरका जनता । २. आर्थिक दृष्टिले बीचको श्रेणीका मानिस । ~ वर्ण लोप— ना॰ शब्दका माझको वर्ण लोप हुने भाषावैज्ञानिक प्रक्रिया ।

मध्यमा— ना॰ [सं॰] १. हात वा खुट्टाका पाँच औँलामध्ये बीचको औँलो; माझी औँलो । २. नायकका गुण वा दोषका आधारमा मानअपमान गर्ने नायिका । ३. मध्यम श्रेणीको परीक्षा; प्रमाणपत्र वा इन्टरमिडिएट तहको परीक्षा । ४. रजोवती स्त्री ।

मध्यमाङ्क— ना॰ [सं॰] पूर्णाङ्कभन्दा पछिका अङ्कहरूमा प्रत्येक दसका बीचमा पर्ने अङ्क; दशमलवपछिको पाँच अङ्क ।

मध्यमाङ्गुल— ना॰ [सं॰] वास्तु वा मूर्तिकलाको नापोमा प्रयोग हुने, जौको पेटतिरबाट मिलाएर राख्दा सात जौबराबरको नापो ।

मध्यमाञ्चल— ना॰ [सं॰] नेपाललाई विकासक्षेत्रका आधारमा विभाजन गर्दा बाग्मती, जनकपुर र नारायणी अञ्चललाई गाभेर बनाइएको एक क्षेत्र ।

मध्यमुण्ड— ना॰ [सं॰] नृतत्त्व–शास्त्रअनुसार मझौला आकारको मुण्ड । मध्य युग— ना॰ [सं॰] एसिया र युरोपको इतिहासका आधारमा सभ्यता, संस्कृति, शिक्षा आदिका दृष्टिले इसाका सातौँदेखि सत्रौँ शताब्दीसम्मको समय; प्राचीन र आधुनिक कालका बीचको काल; मध्यकाल । > मध्य युगीन— वि॰ मध्ययुगसम्बन्धी; मध्यकालको ।

मध्यरात— ना॰ [सं॰ मध्यरात्रे रातको पूर्वार्द्ध र उत्तरार्द्धका बीचको समय; रातका बीचको समय; आधा रात ।

मध्यरात्र/मध्यरात्रि— ना॰ [सं॰] मध्यरात ।

मध्यवर्ती— वि॰ [सं॰] १. बीचमा रहेको; मझमा रहेको; मध्यस्थ । २. कुनै पनि पक्षमा नलाग्ने; तटस्थ । ३. कुनै वृत्त वा रेखालाई बराबरी पार्ने गरी बीचमा सङ्केतको रूपमा रहेको (बिन्दु) । ४. कुनै भुजाको शीर्षबिन्दुबाट सम्मुख भुजाको मध्य बिन्दुमा पारी खिचिएको (रेखा॰ ।

मध्यवित्त— वि॰ [सं॰] आर्थिक दृष्टिले मझौला स्तर भएको; न धनी न गरीब । ~ वर्ग— ना॰ मध्यवित्त भएका मानिसहरूको समूह; मध्यम वर्ग । ~ समाज— ना॰ मध्यवित्त वर्ग । मध्य व्यञ्जनागम— ना॰ [सं॰] माझमा व्यञ्जन थपिने भाषावैज्ञानिक प्रक्रिया । मध्य सप्तक— ना॰ [सं॰] सङ्गीतशास्त्रका अनुसार स्वरहरूको सामान्य उच्चारण हुने अवस्था ।

मध्यस्थ— वि॰ [सं॰] १. बीचमा रहेको; माझको । २. कसैको पक्षमा नलाग्ने, तटस्थ; उदासीन । ना॰ ३. दुई पक्षका बीचमा रही कुनै विवादको निर्णय गर्ने वा झगडा आदि मिलाउने व्यक्ति । — ता— ना॰ खेल, वादविवाद, मुद्दामामिला आदिमा दुई थरीका बीचमा रही हारजितको निर्णय गर्ने वा मिलाउने काम; मध्यस्थको काम । २. मध्यस्थ हुनाको भाव वा अवस्था । ~

निर्णय— ना॰ कुनै पक्षविपक्षका बीचमा उठेको विवादमा दुवै पक्षलाई मर्का नपर्ने हिसाबले गरिने निर्णय वा फैसला । मध्य स्वर लोप— ना॰ [सं॰] कुनै शब्दका व्यञ्जनका बीचमा रहेको स्वरध्वनिको लोप हुने काम (जस्तै— समाचार > सम्चार, तमसुक > तम्सुक आदि॰ । मध्य स्वरागम— ना॰ [सं॰] शब्दका बीचमा दुवैतिरका व्यञ्जनध्वनिका बीचमा स्वर थपिन आउने काम (जस्तै— क्रिया > किरिया, प्लेट श्र पिलेट॰ ।

मध्या— ना॰ [सं॰] १. यौवन चढेकी, केही धृष्ट र कम लज्जालु नायिका; मझौली खालकी नायिका । २. रजस्वला भइसकेकी स्त्री । ३. हात वा गोडाका सबैभन्दा लामो औँला; माझीऔँला । ४. छन्दशास्त्रअनुसार प्रत्येक चरणमा तीन अक्षर हुने एक वर्णवृत्त ।

मध्यानी— ना॰ [सं॰ मध्याह्ने १. दिनको ठीक मध्य समय; आधा दिन । २. पुराण, यज्ञ आदिमा दिउँसो केही क्षणसम्म विश्राम गर्ने समय; मध्यान्तर; मध्याह्न ।

मध्यान्तर— ना॰ [सं॰] चलिरहेको कुनै कार्यक्रम थोरै बेर विश्रामका लागि रोकिने समय; बीचको विश्राम; मध्य–समय ।

मध्यान्न— ना॰ [सं॰ मध्याह्ने मध्याह्न; दोपहर ।

मध्यावकाश— ना॰ [सं॰] चालू कार्यक्रमलाई स्थगित राखेर केही छिनका लागि गरिने विश्राम; मध्यान्तर; अल्पावकाश ।

मध्यावधि— ना॰ [सं॰] १. बीचको अवधि वा समय । २. कुनै खास योजना वा कार्यक्रमका कार्यान्वयनको बीचको चरण वा अवस्था । ~ चुनाव— ना॰ निर्धारित अवधिका लागि चुनिएका सदस्यहरूबारा गठित प्रतिनिधिसभा आदिको समय पूर्ण नहुँदै विशेष परिस्थितिवश बीचैमा हुने अर्को चुनाव वा निर्वाचन । ~ मूल्याङ्कन— ना॰ त्यस चरणमा गरिने कार्यप्रगतिको मूल्याङ्कन वा लेखाजोखा ।

मध्यासव— ना॰ [सं॰] १. धयेँराका फूलमा लाग्ने गुलियो रस; धयेँराको पुष्परस । २. पानी र मह मिलाएर बनाइने एक किसिमको मद ।

मध्याह्न— ना॰ [सं॰] दिनको बीचको समय; आधा दिनको बेला; मध्यदिन; मध्यानी । ~ रेखा— ना॰ हे॰ देशान्तररेखा । >

मध्याह्नोत्तर— ना॰ दिनको आधा भाग बितिसकेपछिको समय; अपराह्ण ।

मध्ये— ना॰ यो॰ [सं॰ मध्य+ए] कुनै वस्तु वा समूहका माझमा; धेरै वा अनेकका बीचमा । (उदा॰— पाठ्यक्रममा निर्धारित विभिन्न विषयमध्ये आफूलाई मन परेको विषय रोज्नुपर्छ॰ ।

मध्वाचार्य— ना॰ [सं॰] दक्षिणी भारतमा प्रचलित वैष्णव सम्प्रदायका प्रवर्तक एक प्रसिद्ध आचार्य; वैष्णवाचार्य ।

मन१— ना॰ [सं॰ माने चालीस सेर वजनबराबरको तौल वा परिमाण ।

मन२— ना॰ [सं॰ मनःे १. प्रणीहरूको अनुभव, इच्छा, बोध, विचार, सङ्कल्प–विकल्प आदिलाई नियन्त्रित तथा परिचालित गर्ने अन्तकरणको अंश वा वृत्ति; नाक, कान, आँखा आदिबाट थाहा पाइने कुराबाट आफूलाई प्रभावित पार्ने आन्तरिक इन्द्रिय; अन्तःकरण; चित्त; दिल; हृदय । २. इच्छा; कामना; अभिलाषा; रुचि । ३. स्वभाव; प्रकृति । ४. आशय; इरादा; विचार । ~ कन्थे— वि॰ मनले कथेको; मनगढन्त । ~ कल्पाइ— ना॰ मन कल्पने काम वा भाव; अग्घोर चाहना । ~ कल्पित— वि॰ मनगढन्त; मनचिन्ते । — कान्छे— ना॰ मनको आकाङ्क्षा; मानसिक इच्छा वा आकाङ्क्षा; मनको धोको; मनोरथ । — कामना— ना॰ १. नेपाल अधिराज्यको गण्डकी अञ्चलअन्तर्गत गोरखा जिल्लामा अवस्थित एक प्रसिद्ध भगवती रू २. मनको इच्छा वा अभिलाषा; मनकान्छे; मनोकामना । — कारी— वि॰ फुक्का दिलको; उदार मन भएको; दिलदार । — खत— ना॰ मनमा लागेको चोट; मानसिक दुःख; खेद । — गढन्त— वि॰ मनमा गढेको; मनले कल्पना गरेको; कपोलकल्पित; निराधार । — गढन्ते— वि॰ मन गढन्त ।

मनग्गे/मनग्य— वि॰ [मन+योग्य] मनले चिताएजति; प्रशस्त; यथेष्ट; पउल; पुग्दो; छ्यालब्याल ।

मनचरी— ना॰ [मन+चरो] १. मनको चञ्चलता; मानसिक अस्थिरता । २. मनरूपी चरो; मन ।

मनचिन्ते— वि॰ [सं॰ मनश्चिन्तिते मनले चिताएजस्तो दिने; मनले चिताएजति; मनमाफिकको; इच्छाअनुसारको । ~ झोली— ना॰ मनले चिताएको कुरा तुरुन्तै झिक्न सकिने भनी प्रसिद्ध, एक प्रकारको काल्पनिक झोली (दन्त्यकथा आदिमा प्रचलित॰ ।

मनतातो— वि॰ [मन्द+तातो] सहन सकिनेजति तातो; केही मात्र तातो; अलिअलि तातो ।

मनन— ना॰ [सं॰] १. मन लगाएर कुनै कुरा सोच्नेसम्झने काम वा प्रयास; गौरसाथको सोचाइ; विचार; चिन्तन । २. अनुमान; अन्दाज; अडकल । — शील— वि॰ मनन गर्ने स्वभावको; सोचविचार गर्ने आदत भएको; चिन्तनशील; विचारशील । श्र मननीय— वि॰ मनन गर्न योग्य; सोच्न लायक; विचारणीय । मन पर्–नु— अ॰ क्रि॰ [मन+पर्+नु] १. रुचिकर हुनु; चित्तबुझ्दो हुनु; हृदयले स्वीकार गर्नु । स॰ क्रि॰ २. मन पराउनु; दिलदेखि नै चाहना गर्नु । > मन पराइ— ना॰ मनपर्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । मनपरी— क्रि॰ वि॰ १. राम्रोनराम्रो, असलखराब केही नसोचेर; मनलागी; मनपर्दी; मनमानी । वि॰ २. जस्तो मन लाग्यो त्यस्तो; उटपट्याब चालको; जथाभाबी । मनपर्दी— क्रि॰ वि॰ १. मनपरी; जथाभाबी । वि॰ २. मनले चाहेकी वा रुचाएकी; प्रिय लाग्ने (स्त्री॰) । मनपर्दो— वि॰ १. मनले चाहेको वा रुचाएको; प्रिय; चित्तबुझ्दो । क्रि॰ वि॰ २. मनपरी; जथाभाबी ।

मनपाहा— ना॰ लामालामा खुट्टा, लाम्चो शरीर र जालीदार पन्जा हुने एक प्रकारको लेकाली भ्यागुतो ।

मनपुत— वि॰ मनले पवित्र वा शुद्ध ठहथ्याएको; अन्तरात्माले अनुमोदन गरेको । मन पेट— ना॰ [मन+पेटे भित्री आशय वा अभिलाषा; मन र हृदय; आँतभेउ । मन बहलाउ— ना॰ [मन+बहलाउ] कुनै कुरामा मनलाई संलग्न गरी प्रसन्न रहने वा समय काट्ने काम–काइदा ।

मनभोग— ना॰ [सं॰ मोहनभोगे सुजी, मैदा आदि घिउमा भुटी चिनी, दूध आदि हालेर पकाइने स्वादिष्ठ नरम खानेकुरो; हलुवा ।

मनमती— ना॰ [मन+मत्+ई] काठमाडौँ उपत्यकाको ईशान कोणमा रहेको मणिचूड पर्वतबाट निस्की काठमाडौँ र भक्तपुरको बीचबाट बग्ने एक नदी; मनहरा ।

मनमन— क्रि॰ वि॰ [मन+मन] अरूले नसुन्ने गरी; मनमा मात्र; आफैमा । > मनमनै— क्रि॰ वि॰ मनमनमा; मनभित्रै (मनमन हर्क डोली चढी लर्क —उखान॰ ।

मनमानी— क्रि॰ वि॰ [मन+मान्+ई] इच्छाअनुसार; मनपरी; मनलागी; जथाभाबी ।

मनमुटाउ— ना॰ [हि॰ मनमुटावे दुई थरीका बीच मनमनै हुने फाटो; वैमनस्य; अमेल ।

मनमोज— ना॰ [मन+मोज] १. मनले चाहेको जस्तो आनन्द वा सुख; मनमाफिकको मोज; मनमौज । वि॰ २. मनले चिताएजस्तो; मनपर्दी । > मनमोजी— वि॰ १. मनले चाहेको जस्तो मोज गर्ने; मनमोजमा लाग्ने; मनमौजी । २. निश्चिन्त; अलमस्त ।

मनमोहक— वि॰ [सं॰] १. मनोहर; सुन्दर । २. मनलाई मोहित पार्ने । — ता— ना॰ मनमोहक हुनाको भाव, अवस्था वा विशेषता ।

मनमौज— ना॰हे॰ मनमौज । > मनमैजी— वि॰ मनमोजी । मन रत्यौली— ना॰ [मन+रत्यौली] मनको रत्याइ; मनोरञ्जन; मनोविनोद; मोजमज्जा ।

मनलागी— क्रि॰ वि॰ [मन+लाग्+ई] जस्तो मन लाग्यो त्यस्तै गरेर; मनपरी; जथाभाबी ।

मनशक्ति— ना॰ [सं॰] मानसिक शक्ति; मनोबल ।

मनशिला— ना॰ [सं॰] आयुर्वेदीय औषधीमा प्रयोग गरिने एक प्रशोधित खनिजपदार्थ; मैनसिल ।

मनश्चक्षु— ना॰ [सं॰] १. भित्री मनको आँखा; अन्तर्दृष्टि । २. ज्ञान; विवेक ।

मनश्चिकित्सक— ना॰ [सं॰] मानसिक रोगको उपचार गर्ने चिकित्सक वा डाक्टर ।

मनश्चिकित्सा— ना॰ [सं॰] मनोविज्ञानका क्षेत्रमा रोगीको मनको विश्लेषण गरी औषधोपचार गर्ने एक विशेष चिकित्साविधि; मनको उपचार । मन संस्कार— ना॰ [सं॰] मनको परिष्कार; चित्तशुद्धि ।

मनसा१— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. मनले; मनबारा; मनबाट । ना॰ २. कश्यपकी एक छोरीको नाम; नागराज अनन्तकी बहिनी तथा जरत्कारु मुनिकी पत्नी ।

मनसा२— ना॰ [रू मनसाये १. मनको इच्छा; मनसुबा; चाहना; कामना । २. अभिप्राय; आशय; तात्पर्य ।

मनसाय— ना॰ [अ॰ मन्शाये अभिप्रायः; मन्सा । मनसा वाचा कर्मणा— क्रि॰ वि॰ [सं॰] मन, वचन र कर्मले; मन, वचन र कर्मअनुसार ।

मनसिज— ना॰ [सं॰] १. प्रणयोन्माद; प्रेम । २. कामदेव ।

मनसिला— ना॰ [सं॰ मनःशिलो धूप बनाउँदा राखिने कीटनाशक गुण भएको, सुन्तला रबको एक पदार्थ ।

मनसुन— ना॰ [अङ्॰] १. ऋतुअनुसार बहने वायु; मौसमी वायु । २. हिन्दमहासागर तथा बङ्गालको खाडीबाट खास गरी बर्खायाममा बहने हावा । ३. वर्षा–ऋतु । ~ रोपाइँ— ना॰ बर्खायाममा लगाइने धान । > मनसुनी— वि॰ मनसुनसम्बन्धी ।

मनसुबा— ना॰ [अ॰ मन्सूबे १. मनसाय; मनसा; अभिलाषा; महत्त्वाकाङ्क्षा । २. सङ्कल्प; अठोट; मन्सुवा ।

मनस्ताप— ना॰ [सं॰] मनको पीर वा पीडा; मानसिक ताप, कष्ट वा दुःख ।

मनस्तोष— ना॰ [सं॰] मनको सन्तोष; मानसिक तृप्ति ।

मनस्थिति— ना॰ [सं॰] मनको अवस्था; मानसिक स्थिति ।

मनस्विता— ना॰ [सं॰] मनस्वी हुनाको भाव वा अवस्था ।

मनस्वी— वि॰ [सं॰] १. मनको उच्चताले सम्पन्न; बुद्धिमान्; प्रतिभाशाली । २. दृढ सङ्कल्प भएको; स्थिरमना । ३. उच्च विचार भएको । ४. मनकारी; उदार ।

मनहर— ना॰ धनसार ।

मनहरा— ना॰ [सं॰ मनोहरो मनोहरा; मनमती (नदी॰ ।

मना१— ना॰ [सं॰ मदिरो कुनै पर्वको अवसर पारेर विभिन्न वस्तु मिसाई बनाइने गहुँ वा कोदाको रक्सी ।

मना२— ना॰ [रू मनाही] मनाही; मनाई, निषेध ।

मनाइ— ना॰ [रू मान् (+आइ॰] १. मान्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ मनाउ+आइ] २. मनाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]

मनाइनु— क॰ क्रि॰ मान्न लाइनु; मान्ने पारिनु ।

मनाइ— ना॰ [अ॰ मनाही] मनाही; निषेध; रोक्का ।

मनाउ— ना॰ [मान्+आउ] मान्ने काम; सहमति; स्वीकृति ।

मनाउनु— स॰ क्रि॰ [मान्+आउ+नु] १. फकाई–फुल्याई आफ्नो बनाउनु; खुसी पार्नु । २. सम्झाउनु; बुझाउनु । ३. आफ्नो पक्षमा ल्याउनु; हात लिनु । ४. चाडपर्वको उत्सव वा रमाइलो गर्नु । प्रे॰ क्रि॰ ५. मान्न लाउनु; मान्ने पार्नु; चित्त बुझाउनु ।

मनाक्— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. थोरै मात्रामा; अलिकति; अल्प मात्रामा । २. बडै ।

मनाब— ना॰ [भो॰ बे नेपालको गण्डकी अञ्चलअन्तर्गत उत्तरी हिमाली क्षेत्रमा पर्ने एक जिल्ला ।

मनायु— ना॰ [नेवा॰] सेतो फूल लाग्ने, सानो बोट हुने वस्तुको फूलमा चामलको पीठो मिलाई रक्सी, जाँड आदि बनाइने काममा प्रयोग हुने, पेडा आकारको वस्तु; मर्चा ।

मनासलु— ना॰ नेपाल अधिराज्यको गोरखा जिल्लामा पर्ने ८,१६३ मिटर अग्लो एक हिमशिखर । ~ गुम्बा— ना॰ गोरखा जिल्लाको ल्हो गाउँ भन्ने ठाउँमा रहेको एक प्रसिद्ध गुम्बा ।

मनासिब— ना॰ [अ॰ मुनासिबे उचित; ठीक; योग्य; मुनासिब ।

मनाही— ना॰ [अ॰] निषेध; रोक्का; मनाइ ।

मनि— ना॰ यो॰ [सं॰ मुण्डी] पीँधपट्टि; तल; मुनि ।

मनिटर— ना॰ [अङ्॰] विद्यालयहरूमा कक्षा अनुशासित रूपमा राख्न तथा अन्य आवश्यकताका लागि चुनिएको वा तोकिएको विद्यार्थी; कक्षानायक ।

मनितो— ना॰ [सं॰ मान्यतो १. मानगराइ; सम्मान; आदर । २. मानको पूरक शब्द (जस्तो— मानमनितो॰ ।

मनि–मनि— ना॰ [अ॰ मू॰ मनि (बि॰)] १. भेडा–बाख्रालाई बोलाउँदा भनिने शब्द; मुनिमुनि । २. भेडा–बाख्रा (बालबोलीमा॰ ।

मनी— ना॰ [अङ्॰] रुपियाँ–पैसा; धन । ~ आडर— हे॰ धनादेश ।

मनीषा— ना॰ [सं॰] १. मन वा मस्तिष्कको विशिष्ट शक्तिका रूपमा विकसित अकिल वा बुद्धि; प्रज्ञा । २. अभिलाषा; चाहना; कामना । > मनीषी— वि॰ १. बुद्धिमान्; विबान् । २. विचारशील; चतुर ।

मनु— ना॰ [सं॰] १. मनुष्यका मूल पुरुष मानिने, ब्रह्माजीका छोरा; मनुष्यका प्रतिनिधि एक प्रसिद्ध व्यक्ति । २. चौध क्रमागत प्रजापति वा मन्वन्तरका मूल पुरुष (स्वायंभुव, स्वारोचिष, उत्तम, तामस, रैवत, चाक्षुष, वैवस्वत, सावर्णि, दक्षसावर्णि, ब्रह्मसावर्णि, धर्मसावर्णि, रुद्रसावर्णि, रौच्यदैव सावर्णि र इन्द्रसावर्णि) । ३. सोहीअनुसार चौधको सङ्ख्या । ४. मानिस; मनुष्य । ५. मन; अन्तःकरण ।

मनुक्खे— ना॰ [सं॰ मनुष्ये मनुष्य; मानिस ।

मनुज— ना॰ [सं॰] मनुष्य; मानव । > मनुजाधिप— ना॰ नराधिप; राजा ।

मनुवा— ना॰ [सं॰ मानवे मानिस; मान्छे; मानव ।

मनुष्य— ना॰ [सं॰] मानिस; मान्छे; मानव । — ता— ना॰ मनुष्य हुनाको भाव वा अवस्था; मानव हुनाको निम्ति चाहिने गुण; मानवता । — त्व— ना॰ मनुष्यता । ~ यज्ञ— ना॰ पाहुनालाई गरिने आदर; अतिथिसत्कार । — यान— ना॰ मानिसबारा बोकेर चलाइने सवारी; डोली; पाल्की; म्यान । ~ लोक— ना॰ मर्त्यलोक; पृथ्वी । मनु संहिता— ना॰ [सं॰] मनुले बनाएको स्मृतिग्रन्थ; मनुस्मृति ।

मनुस्मृति— ना॰ [सं॰] आदिमनुले बनाएको मानवीय आचरणबारे विस्तृत वर्णन गरिएको शास्त्र; मनुबारा रचित धर्मशास्त्र; मनुसंहिता ।

मने— ना॰ [बा॰ बो॰] बाख्राको पाठो वा पाठी ।

मनोकामना— ना॰ [सं॰ मनकामनो मनको कामना वा इच्छा; मनकान्छे ।

मनोगत— वि॰ [सं॰] मनमा अवस्थित; मनमा रहेको वा उठेको (भावना, विचार, कल्पना आदि) । — वाद— ना॰ भौतिकवादी दृष्टिकोण नलिई स्वविवेकका निर्णयलाई नै ठीक ठहथ्याउने र कल्पना तथा अनुमानका आधारमा नै कुनै विषय वा कुराको ठोकुवा गर्ने मत वा सिद्धान्त ।

मनोज— ना॰ [सं॰] १. कामदेव; मदन । वि॰ २. राम्रो; सुन्दर; मनोहर ।

मनोजगत्— ना॰ [सं॰] मानसिक संसार; मनको दुनियाँ; मनोलोक ।

मनोज्ञ— वि॰ [सं॰] १. मनमोहक; राम्रो; सुन्दर । २. मन बुझेर काम गर्ने । ३. अर्काको मनभित्र लुकेको कुरो बुझ्ने (व्यक्ति॰ ।

मनोदशा— ना॰ [सं॰] मनको दशा वा स्थिति; मानसिक अवस्था; मनोवैज्ञानिक स्थिति ।

मनोद्वेग— ना॰ [सं॰ मन उद्वेगे मनको उद्वेग; मनको चाञ्चल्य; मानसिक उथलपुथल ।

मनोनयन— ना॰ [सं॰] १. मनले रोज्ने काम; इच्छामुताबिकको छनोट । २. कसैलाई इच्छाअनुसार कुनै पदमा गरिने नियुक्ति ।

मनोनिग्रह— ना॰ [सं॰] मनलाई वशमा राख्ने काम; मनमा उठ्ने विषयवासनाका इच्छा वा वृत्तिलाई नियन्त्रित गर्ने काम ।

मनोनीत— वि॰ [सं॰] १. मनोनयन गरिएको; रोजिएको; चुनिएको; छानिएको । २. मन परेको । ३. कुनै स्थान वा पदमा नियुक्त गर्नाका निम्ति छानिएको ।

मनोभाव— ना॰ [सं॰] मनको भाव वा विचार; मानसिक अभिप्राय; मनोभावना ।

मनोभावना— ना॰ [सं॰] मनको भावना वा आशय; मानसिक सोचाइ ।

मनोभिराम— वि॰ [सं॰] मनका लागि सुखद; मनलाई तृप्त पार्ने; मनोहर; सुन्दर ।

मनोमय— वि॰ [सं॰] १. मनले सहित; मनले युक्त । २. मनसँग सम्बन्धित; मानसिक । ~ कोश— ना॰ वेदान्तशास्त्रअनुसार मन, अहङ्कार र कर्मेन्द्रियले युक्त भएको पाँच कोशमध्ये एक

मनोमल— ना॰ [सं॰] बोष, डाहा, रिस आदि मनका दूषित भाव वा विचार; मनोविकार ।

मनोमान— ना॰ [मन+मान] १. दिलैदेखिको मन्जुरी; चित्त बुझ्ने काम; मनले मान्ने काम । क्रि॰ वि॰ २. खुसीराजीसँग; स्वेच्छाले । श्र मनोमानी— क्रि॰ वि॰ चित्त बुझाएर; स्वेच्छापूर्वक; मनोमान ।

मनोमालिन्य— ना॰ [सं॰] मनभित्रभित्रै गुम्सिएको वैरविरोधको भावना; चित्तको फाटो; मनमुटाउ ।

मनोयोग— ना॰ [सं॰] कुनै काममा दत्तचित्त भएर लाग्ने प्रवृत्ति; मानसिक एकाग्रता ।

मनोरञ्जक— वि॰ [सं॰] मनलाई प्रसन्न गराउने; मनलाई प्रफुल्लित पार्ने । — ता— ना॰ मनोरञ्जक हुनाको गुण वा भाव ।

मनोरञ्जन— ना॰ [सं॰] मनलाई प्रसन्न तुल्याउने काम; दिल बहलाउने काम; मनोविनोद । ~ कर— ना॰ चलचित्र, नाटक आदि मनोरञ्जनका साधनहरूमा लगाइने कर वा शुल्क ।

मनोरथ— ना॰ [सं॰] मनको अभिलाषा; कामना; मनकान्छे ।

मनोरम— वि॰ [सं॰] मन रमाउने; आकर्षक; सुन्दर; मनोहर । >

मनोरमा— ना॰ १. मनलाई आनन्दित तुल्याउने स्त्री । २. सरस्वती । ३. गोरोचन ।

मनोराग— ना॰ [सं॰] प्रणय; अनुराग; प्रेम ।

मनोराज्य— ना॰ [सं॰] १. मनरूपी राज्य । २. कल्पनामा सिँगारिएका सुखद भावना वा विचार ।

मनोरोग— ना॰ [सं॰] मानसिक रोग । २. स्नायुसम्बन्धी रोग; स्नायविक रोग ।

मनोवाञ्छा— ना॰ [सं॰] मनको धोको; मनको इच्छा; अभिलाषा । श्र मनोवाञ्छित— वि॰ मनले चाहेको; इच्छित ।

मनोवाद— ना॰ [सं॰] १. आफू मात्र एक्लै गुनगुनाउने काम; स्वगत कथन; एकालाप । २. त्यस्तो एक्लो वार्तालापयुक्त साहित्यिक रचना ।

मनोविकार— ना॰ [सं॰] एकाएक मनमा उठ्ने तीव्र तथा विसङ्गत आवेग; मनको विकारयुक्त भाव वा विचार ।

मनोविकृति— ना॰ [सं॰] १. मानसिक अस्वस्थता वा विसङ्गति; मनको विकृति । २. विक्षिप्तता; पागलपन ।

मनोविज्ञान— ना॰ [सं॰] मानिसका मनको प्रकृति, उसका विभिन्न अवस्था तथा क्रिया र त्यसमा पर्ने प्रभाव आदिको अध्ययन– विश्लेषण गर्ने विज्ञान वा शास्त्र ।

मनोविनोद— ना॰ [सं॰] मनोरञ्जन ।

मनोविश्लेषक— वि॰ [सं॰] मनोविश्लेषण गर्ने ।

मनोविश्लेषण— ना॰ [सं॰] १. कुनै खास प्रकारका रोग वा विकारलाई मनोवेगको दमन गर्नाले उत्पन्न भएको ठानेर उपचार गरिने आधुनिक मनोविज्ञानको एक शाखा; मन; स्नायुविकृतिको उपचारका लागि फ्रायडबारा प्रवर्तित एक मनोवैज्ञानिक उपचारविधि । २. मनको विश्लेषण । > मनोविश्लेषणात्मक— वि॰ मनोविश्लेषण नै मूल रूपमा रहेको; मनोविश्लेषणका माध्यममा आएको ।

मनोवृत्ति— ना॰ [सं॰] कुनै कामकुरोतर्फ लाग्ने वा त्यसबाट हट्ने मानसिक स्थिति वा झुकाउ; मनको क्रियाशीलता; चितवृत्ति; स्वभाव ।

मनोवेग— ना॰ [सं॰] मनमा उत्पन्न हुने तीव्र आवेग ।

मनोवैज्ञानिक— वि॰ [सं॰] १. मनोविज्ञासम्बन्धी । २. मनोविज्ञानशास्त्रका ज्ञाता । — ता— ना॰ मनोवैज्ञानिक हुनाको भाव वा अवस्था ।

मनोव्यथा— ना॰ [सं॰] मनको भुटो; मानसिक चिन्ता, ताप वा कष्ट ।

मनोहर— वि॰ [सं॰] मनलाई लोभ्याउने खालको; अति राम्रो; सुन्दर; आकर्षक । — ता— ना॰ मनोहर हुनाको भाव ।

मनोहरा— ना॰ [सं॰] १. मनहरा; मनमती । वि॰ २. मनलाई लोभ्याउने (स्त्री॰; सुन्दरी ।

मनोहारी— वि॰ [सं॰] मनलाई हरण गर्ने; चित्ताकर्षक; राम्रो लाग्ने; मनोहर; सुन्दर ।

मनौती— ना॰ [मान्+औती] १. मनाउन वा चित्त बुझाउनका लागि दिइने वस्तु । २. आफ्नो मनोवाञ्छा पूरा भएमा देवदेवीलाई पूजा, बलि आदिले सन्तुष्ट पार्ने प्रतिज्ञा; भाकल ।

मन्छ–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ मुच्+नु] १. दोबाटो आदिमा भूतप्रेत आदिलाई बलि दिनु; भूतप्रेत आदिलाई खुसी पार्ने भाग दिनु; मन्सनु; पन्साउनु । २. कर परेर कसैलाई कुनै कुरो दिएर पठाउनु । > मन्छाइ— ना॰ मन्छने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।

मन्छाइनु— क॰ क्रि॰ मन्छन लाइनु । मन्छाउनु— प्रे॰ क्रि॰ मन्छन लाउनु; मन्साउनु । मन्छिनु— स॰ क्रि॰ १. मन्छनु । क॰ क्रि॰ २. मन्छने काम गरिनु ।

मन्छ्यौलो— ना॰ [प्रा॰ मणुस्सउलो < सं॰ मनुष्यकुले १. समाज । २. मानवकुल । मन्छ्यौल्याइँ— ना॰ १. मानवता । २. सामाजिकता ।

मन्जन— ना॰ [सं॰ मार्जने १. दाँत माझ्ने प्रयोजनका निम्ति तयार पारिएको चूर्ण वा लेदो पदार्थ । २. दतिउन, बुरुस आदिले दाँत सफा गर्ने काम; दाँतको सरसफाइ ।

मन्जुर— वि॰ [अ॰] १. सकारिएको; स्वीकार गरिएको; स्वीकृत । ना॰ २. स्वीकृति; अनुमति । — नामा— ना॰ कुनै काम, व्यवहारमा यति कारणले मेरो राजीखुसी छ भनी प्रमाणका निम्ति लिखित रूपमा दिइने कागज; स्वीकृतिपत्र । — वाला— ना॰ कुनै काम– कुरा गर्न वा नगर्नका लागि स्वीकृति दिने व्यक्ति; मन्जुर गर्ने व्यक्ति । > मन्जुरी— ना॰ मन्जुर गर्ने वा सकार्ने काम; प्रस्ताव आदिमा जनाइएको स्वीकृति; सहमति ।

मन्टि–नु— अ॰ क्रि॰ हे॰ मुन्टिनु ।

मन्टे— ना॰ [मन्टो+ए] मन्टाको; मुन्टे ।

मन्टेसरी— ना॰ [अङ्॰] शिशुहरूको प्रकृतिअनुरूप शिशुशिक्षामा जोड दिने एक शिक्षाविद् (पूरा नाम मेरिया मन्टेसरी) । ~

विधि— ना॰ मन्टेसरीबारा विकसित, शिशुहरूलाई खेलाउँदै तिनको मानसिक विकास र शिक्षामा जोड दिने एक विधि । ~ स्कुल— ना॰ त्यस्तो विधिबारा शिक्षा प्रदान गर्ने स्कुल ।

मन्टो— ना॰ हे॰ मुन्टो । > मन्ट्याइ— ना॰ मन्टिने वा मन्ट्याउने क्रियाप्रक्रिया । मन्ट्याइनु— क॰ क्रि॰ मन्ट्याउन लाइनु; मुन्ट्याइनु । मन्ट्याउनु— स॰ क्रि॰ घोक्य्राउनु; गर्दन्याउनु; गलहत्याउनु; मुन्ट्याउनु । मन्ट्याहट— ना॰ मन्टिने भाव, अवस्था वा क्रिया–प्रक्रिया ।

मन्डली— ना॰ [मण्डल+ई] १. सानो एक समूह; सानो दल । २. कुनै सामूहिक र साहसिक काम गर्नाका निम्ति सङ्गठित जमात; दल । ३. कुनै जमात वा समूहको सर्वश्रेष्ठ व्यक्ति; जमातको प्रमुख । ४. धागोमा काठको टुक्रा वा ढुङ्गा बाँधी परस्परमा अल्झाई खेल्न बनाइएको खेलौना । — मार— १. कुनै कुरा वा समूहको अगुवाझैँ भएर चारैतिर गरिने घुमाइ । २. दिग्विजय ।

मन्डले— ना॰ [मण्डल+ए] १. दलको प्रमुख; नेता । २. कुनै जमात वा दलमा सक्रिय भूमिका खेल्ने व्यक्ति; मण्डलको चर्चित व्यक्ति । वि॰ ३. छुल्याहा; बदनामी कमाएको; उद्धत । ४. अरूको अहित चिताउने; उपद्रवी ।

मन्डी— ना॰ [सं॰ मण्डने १. खस्रो र बाक्लो खालको ऊनीको ओढ्ने वस्त्र; धुस्सा । २. मालसामान थोक बिक्री गर्ने बजार ।

मन्तर्–नु— स॰ क्रि॰ हे॰ मन्त्रनु ।

मन्तर— ना॰ [सं॰ मन्त्रे हे॰ मन्त्र । — तन्तर— ना॰ मन्त्रतन्त्र ।

मन्तराइ— ना॰ [मन्तर्+आइ] मन्तर्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।

मन्तरे— वि॰ गन्तीका क्रममा दसौँ जनाउने; क्रमशः जेठो, माहिलो, साहिँलो, काइँलो, ठाइँलो, राइँलो, अन्तरे, जन्तरे, खन्तरे र मन्तरेमा सबैभन्दा पछिको ।

मन्तव्य— ना॰ [सं॰] १. मनको विचार । २. सम्मति; मत; राय । ३. कुनै सभासमिति वा ग्रन्थ आदिमा प्रकट गरिने आफ्नो कुरा वा प्रस्ताव; वक्तव्य ।

मन्तिर— क्रि॰ वि॰ [मनि+तिर] मुन्तिर; तलतिर; उँधो ।

मन्त्र–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ मन्त्र+नु] १. मन्त्रको प्रयोग गर्नु; मन्त्र पढ्नु; मन्तर्नु । २. झारफुक गर्नु । ३. मन्त्र पढेर कुनै कुरा शुद्ध पार्नु (जस्तो— गउँत मन्त्रनु) । ४. कुरा सिकाउनु; सल्लाह दिनु । ५. कानमा सुटुक्क केही भन्नु; कानेखुसी गर्नु (जस्तो— कान मन्त्रनु॰ । ६. चुक्ली लगाउनु ।

मन्त्र— ना॰ [सं॰] १. सल्लाह; मन्त्रणा; परामर्श । २. गुप्ती कुरो; गोप्य वार्ता; भित्री रहस्य । ३. वेदको ऋचा; संहिता । ४. देवदेवीबाट असाधारण शक्ति प्राप्त गर्न जपिने शब्द वा वाक्य । ५. टुन्याहा, बोक्सी, भूतप्रेत आदिको लागो वा नराम्रो असर शान्त गर्न र सर्प बिच्छी आदिको विष झार्न झारफुकेले प्रयोग गर्ने शब्दसमूह; लागोभागो हटाउन झारफुक गर्दा उच्चारण गरिने वचन । — कार— ना॰ मन्त्र बनाउने ऋषि; वैदिक सूक्तका कर्ता; मन्त्रद्रष्टा । — गूढ— ना॰ गुप्ती; जासुस; गुप्तचर; भेदिया । — ज्ञ— ना॰ १. सल्लाहकार; परामर्शदाता । २. विबान् ब्राह्मण । ३. गुप्तचर । ४. तन्त्रमन्त्र जान्ने व्यक्ति ।

मन्त्रणा— ना॰ [सं॰] १. कुनै महत्त्वपूर्ण कुराको छलफल; रायसल्लाह; परामर्श । २. गुप्ती कुरो । ३. मन्तव्य । मन्त्र तन्त्र— ना॰ [सं॰] मन्त्रको प्रयोग; मन्त्रने काम; झारफुक; मन्तरतन्तर ।

मन्त्रदाता— ना॰ [सं॰] १. मन्त्र सुनाउने व्यक्ति; दीक्षा दिने आचार्य; गुरु । २. गुप्ती कुराको सल्लाह दिने व्यक्ति ।

मन्त्रदान— ना॰ [सं॰] १. मन्त्र सुनाउने काम । २. सल्लाह दिने काम ।

मन्त्रद्रष्टा— ना॰ [सं॰] मन्त्रको ज्ञाता वा मन्त्र दिने ऋषि; मन्त्रकार ।

मन्त्रपूत— वि॰ [सं॰] मन्त्रबारा पवित्र गराइएको; मन्त्र पढेर फुकिएको ।

मन्त्रबीज— ना॰ [सं॰] १. मन्त्रको पहिलो अक्षर वा पद । २. मूल मन्त्र ।

मन्त्रमुग्ध— वि॰ [सं॰] मोहित पारिएको; लट्ठ तुल्याइएको; मुहुनी लाइएको; मन्त्र, टुना आदिबारा वशवर्ती तुल्याइएको । मन्त्र विद्या— ना॰ [सं॰] मन्त्रतन्त्रसम्बन्धी विद्या; झारफुके विद्या; जादुटुना । मन्त्र संस्कार— ना॰ [सं॰] १. मन्त्र ग्रहण गर्नाका निम्ति गरिने संस्कार वा अनुष्ठान (जनन, जीवन, ताडन, बोधन, अभिषेक, विमलीकरण, अध्यापन, तर्पण, दीपन र गोपननामक दस संस्कार) । २. मन्त्रतन्त्रबारा गरिने संस्कार । मन्त्र संहिता— ना॰ [सं॰] वेदका सम्पूर्ण मन्त्र वा सूक्तहरूको सङ्ग्रह; वेद ।

मन्त्राइ— ना॰ [रू मन्त्र (+आइ॰] मन्त्रने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] मन्त्राइनु— क॰ क्रि॰ मन्त्रन लाइनु । मन्त्राउनु— प्रे॰ क्रि॰ मन्त्रन लाउनु ।

मन्त्रालय— ना॰ [सं॰] कार्यविभाजनअनुसार मन्त्रीका बेग्लाबेग्लै प्रमुख कार्यालय (जस्तो— परराष्ट्र मन्त्रालय, शिक्षा तथा खेलकुद मन्त्रालय; गृहमन्त्रालय इ॰) ।

मन्त्रिणी— ना॰ [सं॰] १. मन्त्रीकी पत्नी; मन्त्रिनी । २. मन्त्रीको काम गर्ने वा परामर्शदाता स्त्री ।

मन्त्रित— वि॰ [सं॰] १. परामर्श वा सल्लाह दिइएको । २. भनिएको; बोलिएको । ३. मन्त्रबारा पवित्र तुल्याइएको; अभिमन्त्रित । ४. मन्त्र दिइएको वा सुनाइएको ।

मन्त्रित्व— ना॰ [सं॰] मन्त्रीले गर्ने काम; मन्त्रीको पद ।

मन्त्रिनु— क॰ क्रि॰ [मन्त्र+इ+नु] मन्त्रने काम गरिनु; मन्त्रको प्रयोग गरिनु ।

मन्त्रिपरिषद्— ना॰ हे॰ मन्त्री परिषद् ।

मन्त्रिमण्डल— ना॰ हे॰ मन्त्री मण्डल । > मन्त्रिमण्डलीय— वि॰ हे॰ मन्त्री मण्डलीय ।

मन्त्री— ना॰ [सं॰] १. सल्लाहकार; परामर्शदाता; काजी; अमात्य; बजिर; प्रधान । २. राज्यका कुनै विभागको सञ्चालन गर्ने वा त्यसको व्यवस्था मिलाउने प्रमुख अधिकारी । ३. कुनै संस्था वा विभागको नियत रूपमा काम चलाउने अधिकारी; सचिव; सेक्रेटरी ।

मन्त्रीपरिषद्— ना॰ [सं॰] मन्त्रिमण्डल ।

मन्त्रीमण्डल— ना॰ [सं॰] १. कुनै देश वा राज्यमा काम गर्ने मन्त्रीहरूको समुदाय; मन्त्रिपरिषद्; क्याबिनेट; मिनिस्टरी । २. देशको कुनै समस्या वा अन्य कुनै महत्त्वपूर्ण प्रशासनिक कार्यको निर्णयका लागि बैठक बस्ने मन्त्रीहरूको समुदाय । >

मन्त्रीमण्डलीय— वि॰ मन्त्रिमण्डलसँग सम्बन्धित; मन्त्रिमण्डलको ।

मन्थन— ना॰ [सं॰] १. मधानी चलाएर दही मथ्ने र नौनी निकाल्ने काम । २. मथ्ने, हुँडल्ने वा फेट्ने काम । ३. मधानी । ४. अरणीबाट आगो निकाल्ने काम । ५. कुनै गूढ वा नवीन तत्त्व निकाल्नका लागि परिश्रमपूर्वक गरिने छानबिन । > मन्थनी— ना॰ १. दही मथ्ने ठेको । २. मधानी ।

मन्थर— वि॰ [सं॰] १. मन्द; सुस्त । २. खुकुलो; होलो । ३. नासमझ; अधम ।

मन्थरा— ना॰ [सं॰] १. कैकेयीकी मन परेकी सेविका । २. वि॰ घरभाँडा (स्त्री॰ ।

मन्थान— ना॰ [सं॰] १. मधानी । २. महादेव; शिव । ३. मन्दराचल पर्वत । > मन्थानी— ना॰ मन्थनी; मधानी ।

मन्द— वि॰ [सं॰] १. अर्को भन्दा गति, चाल, प्रवाह, वेग आदि कम भएको; ढिलो सुस्त (मन्द बुद्धि, मन्द मति इ॰) । २. अधिक उग्रता वा तीव्रता नभएको (मन्द ज्वर, मन्द विष आदि॰; मत्थर । ३. दुष्ट; दुश्चरित्र । ४. मूर्ख; अज्ञानी; जड । ५. दुर्बल; कमजोर । — ता— ना॰ मन्द हुनाको भाव वा अवस्था । ~ मन्द— क्रि॰ वि॰ बिस्तारैबिस्तारै ।

मन्दाकिनी— ना॰ [सं॰] १. पुराणअनुसार स्वर्गमा बग्ने गङ्गाको धारा । २. आकाशगङ्गा । ३. प्रत्येक चरणमा दुई नगण र दुई रगण हुने एक वार्णिक छन्द ।

मन्दाक्रान्ता— ना॰ [सं॰] प्रत्येक चरणमा मगण, भगण, नगण, दुई तगण र अन्तमा दुई गुरु हुने र चार तथा नौ अक्षरमा यति हुने, सत्र अक्षरको एक वार्णिक छन्द ।

मन्दाग्नि— ना॰ [सं॰] रोगीको पाचनशक्ति मन्द हुने र भोक नलाग्ने एक प्रकारको रोग; अजीर्ण; अपच ।

मन्दार— ना॰ [सं॰] १. इन्द्रको नन्दनवनका पाँच प्रसिद्ध वृक्षमध्ये एक । २. आँकको रूख । ३. धतुरोको बोट । ४. स्वर्ग । ५. हात्ती । ६. हिरण्यकशिपुको एक पुत्रको नाम ।

मन्दिर— ना॰ [सं॰] १. बस्ने घर; वासस्थान; भवन । २. पूजा आदि गर्नाका लागि मूर्ति स्थापना गरिएको भवन; देवालय । ३. कुनै विशिष्ट शुभकार्यका लागि बनेको भवन; देवालय । ३. कुनै विशिष्ट शुभकार्यका लागि बनेको भवन (कलामन्दिर, साहित्यमन्दिर, शिक्षामन्दिर आदि) । ४. छाउनी; शिविर ।

मन्दोदरी— ना॰ [सं॰] रावणकी पत्नी; मय दानवकी पुत्री ।

मन्द्र— ना॰ [सं॰] १. गम्भीर ध्वनि; जोरको शब्द । २. सङ्गीतका तीन प्रकारका स्वरमध्ये अपेक्षाकृत मन्द हुने एक स्वर । ३. मादल; मृदङ्ग । वि॰ ४. सुन्दर; मनोहर । ५. खुसी; प्रसन्न । ६. मन्द; धीमा (स्वर) । ~ सप्तक— ना॰ सङ्गीतमा स्वरहरूको सबभन्दा मसिनो उच्चारण वा ध्वनि ।

मन्मथ— ना॰ [सं॰] १. कामदेव । २. कामवासना; प्रणय; प्रेम । ३. साठी संवत्सरमध्ये उन्नाइसौँ संवत्सर । > मन्मथी— वि॰ कामुक; कामी ।

मन्मय— वि॰ [सं॰] आत्ममय; आत्मनिष्ठ ।

मन्वन्तर— ना॰ [सं॰] १. ब्रह्माको एक दिनको चौधौँ भाग; एकहत्तर चतुर्युगको समय । २. मनु ।

मन्स–नु— स॰ क्रि॰ [रू मन्छनु] मन्छनु; पन्साउनु ।

मन्सरा— ना॰ पहेँलो भुस र लाम्चो गेडा हुने मझौला खालको एक प्रकारको धान वा त्यसैको चामल ।

मन्साइ— ना॰ [रू मन्स (+आइ॰] मन्सने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] मन्साइनु— क॰ क्रि॰ मन्सन लाइनु । मन्साउनु— प्रे॰ क्रि॰ मन्सन लाउनु; मन्सने पार्नु ।

मपाईँ— ना॰ [म+पाईँ] आफैँले आफूलाई ठूलो वा सम्मानित ठहथ्याउने चाल; आत्माभिमान; बडप्पन ।

मफत— वि॰ [अ॰ मुफ्ते १. केही नदिई वा विनामूल्य प्राप्त भएको । क्रि॰ वि॰ २. विनामूल्य; सित्तै; मुफ्त ।

मफती— वि॰ विना मूल्यको; मुफती ।

मफलर— ना॰ [अङ्॰] कम्ती चौडा हुने सानो गलबन्दी ।

मभिरा— ना॰ धानको जस्तो जरा, कालो कन्द, मुटु आकारको पात र सेता फूल हुने एक हिमाली बुटी ।

मम१— सर्व॰ [सं॰] १. मेरो; आफ्नो । ना॰ २. लोभ ।

मम२/ममचा— ना॰ [रू मोमोचो मैदाको मुछेको पीठोभित्र मसलादार मासुको धूलो हालेर ससाना डल्ला पारी बफाएर तयार पारिएको खाद्य पदार्थ; मोमोचा ।

ममता/ममत्व— ना॰ [सं॰] १. मम वा मेरो भन्ने भाव, विशेषता वा समझ; स्नेह; माया; अनुराग (जस्तो— बाबुआमाको आफ्नो सन्तानप्रति हुने ममता) । २. मनमा हुने कुनै प्रकारको मोह वा लोभ । ३. 'म ठूलो हुँ' भन्ने अभिमान; घमन्ड ।

मय१— प॰ स॰ [सं॰] १. अरू शब्दका पछिल्तिर गाँसिएर तद्रूपता, विकार, प्रचुरता आदि अर्थ बुझाउने तद्धित प्रत्यय (जस्तो— करुणामय, तेजोमय, जलमय, दयामय इ॰) ।

मय२— ना॰ २. पाण्डवहरूका निम्ति भव्य भवन बनाइदिने, स्थापत्यकलामा निपुण एक दानव ।

मय३— ना॰ १. मेक्सिकोको प्राचीन जाति । २. सो जातिको सभ्यता ।

मयल१— ना॰ केही सानो र टर्रो स्वाद भएको एक जातको नास्पाती ।

मयल२— ना॰ [सं॰ मले १. शरीरबाट निस्कने विकार (कफ, पसिना, विष्ठा आदि) । २. दोष; विकार । ३. फोहोर पदार्थ; कस ।

मयलपोस— ना॰ [अ॰ मयामिन+फा॰ पोशे तुना बाँधेर सुरुवालका साथ जीउमा लाइने, झन्डै घुँडासम्म लत्रिएको एक किसिमको फेरवाल पोसाक; लबेदा; दौरा ।

मयाँलु— वि॰ हे॰ मयालु ।

मयायु— ना॰ सरकारले दयामाया गरी कसैलाई आयस्ता खान दिएको जग्गा वा भत्ता ।

मयालु— वि॰ [मायाँ/माया+आलु] मायाँलु; मायालु; स्नेहमयी ।

मयूख— ना॰ [सं॰] १. किरण; रश्मि; कान्ति । २. चमक; दीप्ति; उज्यालो; प्रकाश । ३. ज्वाला; लप्को । ४. शोभा ।

मयूर— ना॰ [सं॰] १. मुजुर । २. एक फूल । ३. 'सूर्यशतक'–का रचयिता एक कवि । ४. पुराणअनुसार सुमेरु पर्वतभित्रको एक पर्वत । — केतु— ना॰ स्वामिकार्तिक; स्कन्द । — गति— ना॰ प्रत्येक चरणमा पाँच यगण, त्यसपछि मगण, यगण र भगण हुने चौबीस अक्षरको एक वार्णिक छन्द । — गामी— ना॰ मयूरमा सवार हुने कार्तिकेय । ~ पङ्खा— ना॰ मुजुरको प्वाँखबाट तयार पारिएको एक थरी पङ्खा । ~ शिखा— ना॰ १. भाले मुजुरको टाउकामा हुने प्वाँखको शिखा वा सिउर । २. सहस्र बुटी ।

मर्–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ मरण+नु] १. जीवजन्तु वा प्राणीको शरीरबाट सदाका लागि प्राण निस्कनु; आयु वा जीवनको अन्त हुनु; स्वर्गे हुने; मृत्यु हुनु । २. वनस्पति, वृक्ष आदि ओइलाएर सुक्नु । ३. कामको बढी चापले साथ्है कष्ट हुनु । ४. कुनै कामकुरालाई अत्यधिक महत्त्वपूर्ण ठानेर त्यसका लागि हरेक प्रकारको कष्ट भोग्न तयार हुनु । ५. खेलमा पराजित हुनु; पासा, पच्चीस आदिमा कुनै गोटी अरूबारा खाइनु । ६. नष्ट हुनु; नरहनु (लाज, सङ्कोच, घिन आदि॰ । ७. असह्य कष्ट हुनु ।

मर— ना॰ [सं॰] १. मृत्यु । २. मर्त्यलोक; पृथ्वी ।

मरकत— ना॰ [सं॰] पन्ना नामक एक रत्न ।

मरक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ मरक्+क] १. लाज, माया, अनुराग आदिले आब मर्काउने गरी; सर्माएर । २. दाँत आदिले चपाएर ।

मरट्ठी— ना॰ बोतलको काग वा बिर्कोमा च्यापी घुमाएर झिक्ने झीरजस्तो साधन ।

मरण— ना॰ [सं॰] १. मर्ने काम वा भाव; मृत्यु; देहान्त; निधन । २. साहित्यमा वियोगमा मरणासन्न हुने अवस्थाको एक व्यभिचारी भाव । — शील— वि॰ मर्ने स्वभाव वा धर्म भएको । श्र मरणान्त/मरणान्तक— वि॰ १. नमरुन्जेल मात्र रहने; मरेपछि अन्त हुने । २. ज्यादै कष्टपूर्ण; दुःखदायी । मरणाशौच— ना॰ आफन्त कसैको मृत्यु हुनाले सम्बन्धी वा बन्धुवर्गलाई लाग्ने जुठो; मृत्युको आशौच । मरणासन्न— वि॰ मर्न आँटेको; मर्न लागेको; मर्ने स्थितिमा पुगेको । मरणोत्तर— क्रि॰ वि॰ मरिसकेपछि; मृत्युपछि; मृत्युउप्रान्त । मरणोन्मुख— वि॰ मरणासन्न । मरणोपरान्त— ना॰ मरेपछि; मृत्युपश्चात् ।

मरन— ना॰ [सं॰ मरणे मरण; मृत्यु । — घाट— ना॰ मसान; सागर ।

मरन्च्याँसे— वि॰ [मरण+च्याँसे] तत्कालै मरिहाल्ला कि जस्तो दुब्लो; सिट्ठो; फुकीढल ।

मरमर१— ना॰ [फा॰ मर्मरे एक किसिमको सेतो चिल्लो ढुङ्गो ।

मरमर२— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ मर्+अ (बि॰)] १. झुरो वस्तु चपाउँदा शब्द आउने गरी; मरमरी । २. सुकेका पातपतिङ्गर माडिँदाको आवाज निस्केर । ना॰ ३. त्यस्ता खालको शब्द वा ध्वनि । > मरमरती— क्रि॰ वि॰ मरमर ।

मरमरम्मत— ना॰ [(बि॰) मरम्मते मरम्मत; मरमर्मत ।

मरमरी— क्रि॰ वि॰ [मरमर+ई] मरमर; मरमरती ।

मरमर्मत— ना॰ [रू मरमरम्मते मर्मत आदि गर्ने काम; मर्मत; सम्भार ।

मरमथ्याइ— ना॰ [रू मरमथ्याउ (+आइ॰] मरमथ्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] मरमथ्याइनु— क॰ क्रि॰ मरमर शब्द आउने गरी चपाइनु ।

मरमथ्याउनु— स॰ क्रि॰ [मरमर+याउ+नु] १. मरमर शब्द आउने गरी दाँतले चपाउनु । २. सुकेका पातपतिङ्गर, खोस्टा, नल आदि माड्नु ।

मरमसला— ना॰ [(बि॰) मसलो १. जीरा, मरीच, धनियाँ आदि तरकारीमा हाल्ने मसला र यस्तै अरू चीज । २. पान; सुपारी; ल्वाब, सुकुमेल आदि खाने मला ।

मरमिजास— ना॰ [(बि॰) मिजासे राम्रो सुहाउँदो मिजास, बानीबेहोरा, बोली आदि ।

मरमोलाहिजा— ना॰ [(बि॰) मोलाहिजो खरखुसामद; मोलाहिजा; बेहोरा ।

मरम्मत— ना॰ [अ॰] १. टुटेफुटेका वा भत्केबिग्रेका वस्तु बनाउने काम; मर्मत । २. कसैलाई पिटपाट पारेर राम्रो बाटोमा लगाउने काम (लाक्षणिक अर्थमा॰ । > मरम्मती— वि॰ मरम्मत गरिएको; मरम्मत गर्नुपर्ने ।

मरवट— ना॰ लडाइँमा मर्ने व्यक्तिका छोराछारी, स्वास्नी आदिलाई छोरा कमाउन सक्ने नहुन्जेल भरणपोषणका लागि दिइने जग्गाजमिन वा वृत्ति; मरेपछिको इनाम (दिव्य॰) ।

मरहट्टी— ना॰ [प्रा॰] ठूलठूला पात, टुप्पामा रातो किसिमका लप्सीका गेडाका आकारको फूल हुने एक बुटी ।

मरहट्ठा— ना॰ महाराष्ट्रका निवासी, महाराष्ट्री; मराठी ।

मराइ— ना॰ [रू मर् (+आइ॰] मर्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] मराइ— ना॰ मार्ने क्रिया वा प्रक्रिया । मराइनु— क॰ क्रि॰ मर्न लाइनु; मर्ने पारिनु । मराउनु— प्रे॰ क्रि॰ मर्न वा मार्न लाउनु ।

मराठी— वि॰ महाराष्ट्रको; महाराष्ट्रसम्बन्धी । ना॰ महाराष्ट्रका निवासी; महाराष्ट्रको भाषा ।

मराल— ना॰ [सं॰] १. रजहाँस; राजहंस । २. एक जलचर पक्षी; कारण्डव । ३. घोडा । ४. बादल । ५. बदमास ।

मरिचे— वि॰ [मरीच+ए] १. मरीचजस्तो पिरो । २. सानो भए पनि कडा स्वभावको (मानिस) । ~ खोर्सानी— ना॰ साना ढिँडी हुने पिरो खालको खोर्सानी ।

मरिनु— अ॰ क्रि॰ [मर्+इ+नु] १. प्राण त्याग गरिनु । २. लज्जित भइनु ।

मरिमेट्–नु— अ॰ क्रि॰ [मर्+इ+मेट्+नु] कुनै कामका लागि अदम्य प्रयास गर्नु; दिलोज्यान दिएर काममा संलग्न हुनु । >

मरिमेटाइ— ना॰ मरिमेट्ने काम । मरिमेटाइनु— क॰ क्रि॰ मरिमेट्न लाइनु । मरिमेटाउनु— प्रे॰ क्रि॰ मरिमेट्न लाउनु ।

मरिमेटिनु— अ॰ क्रि॰ कुनै कामका लागि अदम्य प्रयास गरिनु; प्राणै दिने गरी काममा लागिनु । मरिमेटी— क्रि॰ वि॰ मरिमेट्ने किसिमले; दिलोज्यान दिएर ।

मरियाँत— ना॰ [सं॰ मरण+यात्रो मलामी ।

मरीच— ना॰ [सं॰] लाम्चा साना पात हुने, झुप्पा परेका साना काला गेडा फल्ने एक लहरो वा त्यसैको फल । ~ बुट्टा— ना॰ प्रायः घरबुना कपडामा काला थोप्लाथोप्ला देखिने हिसाबले राखिएका बुट्टा; मरीचका जस्ता बुट्टा ।

मरीचि— ना॰ [सं॰] १. प्रथम मनुबाट उत्पन्न भएका दस मूल पुरुषमध्ये एक; ब्रह्माका दस मानस पुत्रमध्ये एक; प्रजापति । २. किरण; कान्ति; चमक । ३. मृगतृष्णा । ४. सप्तर्षिमध्येका एक प्राचीन ऋषि । > मरीचिका— ना॰ मृगतृष्णा; मृगमरीचिका ।

मरीचे— वि॰ हे॰ मरिचे ।

मरु१— ना॰ तुलसीका जस्ता पात हुने, साना गोलागोला सेता फूल हुने एक वन्य बुटी; मरुवा ।

मरु२— ना॰ [सं॰] ऊसर जमिन; मरुभूमि ।

मरु३— अ॰ क्रि॰ [नेवा॰] छैन; नभएको (ढङ्ग मरु॰ ।

मरुई— ना॰ [सं॰ मधुरो लाम्चा पात, राता फूल, सेता टीकाटीका परेका हरिया फल र ठूलो कन्द हुने एक लहरो । मरु गणेश— ना॰ काष्ठमण्डप वा काठमाडौँको छेउमा रहेका एक प्रसिद्ध गणेश; अशोक विनायक ।

मरुत्— ना॰ [सं॰] १. हावा; वायु । २. वायुका देवता । ३. प्राण । श्र मरुत्वान्— ना॰ १. हनुमान् । २. इन्द्र ।i

मरुद्यान— ना॰ [सं॰] मरुभूमिको रसिलो वा सेपिलो जमिन ।

मरुभूमि— ना॰ [सं॰] पानी नभई सर्वत्र बालुवैबालुवा भएको, ज्यादै सुक्खा जमिन; रेगिस्तान; मरुस्थल ।

मरुले— ना॰ [तुल॰ नेपाली मारुनी, मरौ+ले] सेती अञ्चलको अछाम जिल्लाहुँदो प्रत्येक वर्ष भाद्रसङ्क्रान्तिका दिन सार्वजनिक रूपमा मनाइने, गाईजात्रासँग मिल्दोजुल्दो एक चाड ।

मरुवा१— वि॰ [मर्+उवो १. मर्ने किसिमको; मरेर जाने । २. बहालवाला जागिरदार कोही मरेर रिक्त हुन गएको (कुनै पद वा खान्गी॰ ।

मरुवा२— ना॰ [सं॰ मरुवे हे॰ मरु (बुटी॰ ।

मरुस्थल— ना॰ [सं॰] मरुभूमि; रेगिस्तान ।

मरूद्भिद्— ना॰ [सं॰] मरुभूमिमा पाइने बोटबिरुवा ।

मरोट/मरौट— ना॰ [मर्+औट] मर्ने काम; मराइ । ~ छाप/बिर्ता— ना॰ पुरानो चलनअनुसार देशको भलाइका निम्ति प्राण दिने मानिसका सन्तानलाई सरकारबाट जीविकाका लागि दिइने बिर्ता । श्र मरौटे— वि॰ १. मरेकाका लागि गरिने; मृतकका उद्देश्यको । ना॰ २. मर्ने रोग; रूढी । मरौटो— ना॰ मृतकका निमित्तको वस्तु; मृतकका उद्देश्यले दिइने वस्तु ।

मरौपरौ— ना॰ [मर्+औ+पर्+औ] मर्दापर्दाको अवस्था; आपत्– विपत्मा हेर्नुपर्ने र अरू वेला सघाउनुपर्ने स्थिति ।

मर्क–नु१— अ॰ क्रि॰ [मारक+नु] १. भाँचिएझैँ हुनु; टेढिनु; बाङ्गिनु । २. निमोठिनु; बटारिनु । ३. मर्मर चपाइनु । मर्क–नु—२— अ॰ क्रि॰ [सं॰ मर्दन+नु] १. शरीरका अङ्गप्रत्यङ्ग भाँचिने, खँजाहा हुने गरी निमोठिनु वा बटारिनु । २. करकरी जीउ खानु; डाहा हुनु ।

मर्कट— ना॰ [सं॰] १. बाँदर; लङ्गूर । २. माकुरो । ३. सारस । ४. एक किसिमको विष ।

मर्करी— ना॰ [अङ्॰] १. पारो; पारोको बाफ राखिएको, नली आकारको, ज्यादै उज्यालो प्रकाश दिने बिजुली बत्ती (ट्युबलाइट॰ ।

मर्का— ना॰ [मर्क+ओ १. कुनै चीजको अभाव खड्कनाले हुने पिरलो; चर्को खाँचो । २. अड्काउ; बाधा । ३. अन्याय । ४. आन्तरिक वेदना; मर्म ।

मर्काइ— ना॰ [रू मर्क (+आइ॰] १. मर्कने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ मर्काउ+आइ] २. मर्काउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]

मर्काइनु— क॰ क्रि॰ मर्कन लाइनु । मर्काउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ १. हातले समातेर परपरी बेर्नु वा बटार्नु; निमोठ्नु । २. मर्म पर्ने गरी हात, खुट्टा आदि बङ्ग्याउनु; भाँचिएलाजस्तो पार्नु । ३. थकाइ मेट्न आब तान्नु; जोरसँग आब चलाउनु ।

मर्किनु— अ॰ क्रि॰ [मर्क+इ+नु] १. मर्कनु । २. मर्कने वा निमोठिने होइनु ।

मर्की— ना॰ [सं॰ मरके १. भुईँतला आदिमा वज्र ठोक्ने काठको मुङ्ग्रो । २. खोकीसहितको रुघाको जरो; रुघाखोकी ।

मर्चमाने— ना॰ मसिना र छोटाछोटा कोसा हुने एक जातको केरा ।

मर्चा— ना॰ जाँडरक्सी आदि बनाउने अन्नमा अनुपात मिलाई घोलिने एक प्रकारको मसला ।

मर्जा— ना॰ विवाहका समयमा जन्तीलाई खुवाउन केटापक्षकाले केटीपक्षलाई दिइने धान, चामल आदि रासन । (विशेषतः कालीकोट जिल्लाका मतवाली क्षेत्रीहरूमा प्रचलित॰ ।

मर्जी— ना॰ [अ॰ मरजी] १. अह्रोट; आदेश; आज्ञा; आडर । २. कुनै कामकुरामा दिइने सहमति; मन्जुरी; स्वीकृति । ३. राणाशासनका समयमा प्रधानमन्त्रीभन्दा तलका उच्च अधिकारीले दिने आज्ञा । ४. मनसुबा; इच्छा ।

मर्तापर्ता— ना॰ [मर्+ता+पर्ता] रैती मर्नाले बाँझो रहेको जग्गा ।

मर्त्य— ना॰ [सं॰] १. मान्छे; मनुष्य; मानव । २. मर्त्यलोक; पृथ्वी । वि॰ ३. नाश हुने वा मर्ने स्वभाव भएको; मरणशील ।

मर्थरी— ना॰ अलखा; कठालो नभएको ह्वार्लाबे कुर्था ।

मर्द— ना॰ [फा॰] १. पुरुष जातिको व्यक्ति; लोग्नेमान्छे; पुरुष; भाले । वि॰ २. पुरुष जातिको; पुंस्त्व भएको । ३. शक्तिशाली; वीर; जमामर्द । ४. साहसी; आँटी ।

मर्दन— ना॰ [सं॰] १. जीउमा तेल, बुकुवा आदि घस्ने काम; तेलारी; मालिस । २. रगड्ने वा मिच्ने काम; आबमिचाइ । ३. सताउने काम । ४. नाश; विध्वंश ।

मर्दल— ना॰ [सं॰] मृदङ्गका छाँटको एक थरी प्राचीन तालबाजा ।

मर्दाङ्गी— ना॰ [फा॰ मर्दानगी] मर्दसुहाउँदो काम; बहादुरी; पौरख ।

मर्दाना— वि॰ [फा॰] १. मर्दको; मर्दसँग सम्बन्धित (धोती, शौचालय आदि॰ । वि॰ जनाना । मर्दा पर्दा— क्रि॰ वि॰ [मर्+दा+पर्+दो गाह्रोसाङ्ग्रो परेको बेलामा; अप्ठेरो स्थिति देखेर ।

मर्दित— वि॰ [सं॰] १. मर्दन गरिएको; मालिस गरिएको; माडिएको । २. पीडित । ३. दबाइएको । ४. नाश पारिएको; विध्वस्त ।

मर्द्याइँ— ना॰ [मर्द+याइँ] १. मर्द हुनाको भाव वा अवस्था; पुरुषत्व; पुंस्त्व । २. मर्दको गुण वा अवस्था; वीरता; पराक्रम ।

मर्म— ना॰ [सं॰] १. चोटपटक लाग्दा वा एक्कासि बज्रँदा साह्रै दुख्ने र ज्यानसमेत जाने सम्भावना हुने शरीरको कोमल अङ्ग; मर्मस्थल । २. शरीरका हाड, नसा आदिको जोर्नी; सन्धिस्थल । ३. गुप्ती कुरो; आन्तरिक रहस्य; भेद । ४. भित्री आशय; केन्द्रीय भाव; तात्पर्य । ५. भित्री चोट; आन्तरिक वेदना; मर्का । —

घाती— वि॰ १. मर्ममा चोट पुथ्याउने; साह्रै सताउने । २. मनमा आघात पुथ्याउने । > मर्मच्छेदन— ना॰ १. कसैलाई मनमा चोट पुग्ने गरी वचन लाउने काम । २. मर्ममा आघात पुथ्याउने काम । मर्मच्छेदी— वि॰ मर्मच्छेदन गर्ने; मनमा, दिलमा चोट पुथ्याउने; मर्मभेदी । — ज्ञ— वि॰ १. मर्म जान्ने । २. रहस्यको सुइँको पाएको । ३. वास्तविक तत्त्वसँग परिचित; तत्त्वज्ञ ।

मर्मत— ना॰ [अ॰ मरम्मते १. बिग्रेको वा टुटेफुटेको वस्तुलाई फेरि ठीक पारेर राम्रो अवस्थामा ल्याउने काम । २. ठीक बाटामा ल्याउन गरिने मारपिट (लाक्षणिक अर्थमा॰ ।

मर्मभेद— ना॰ [सं॰] १. मर्ममा चोट पुथ्याउने काम; मन दुखाउने व्यवहार । २. रहस्य खोल्ने काम; रहस्यको उद्घाटन । >

मर्मभेदी— वि॰ १. मर्मस्थलमा चोट पुथ्याउने; मर्मच्छेदी । २. सताउने; ज्यादै दुःख दिने । ना॰ ३. बाण ।

मर्मर— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. सुक्खा पातपतिङ्गर, खोस्मेरा आदि चलाउँदा वा हल्लँदा शब्द आउने गरी । ना॰ २. त्यस्तो शब्द वा आवाज । मर्म वचन/मर्म वाक्य— ना॰ [सं॰] हृदयमा आघात पर्ने कुरो; मनमा चोट पर्ने वचन ।

मर्मविद्/मर्मवेत्ता— ना॰ [सं॰] मर्मज्ञ ।

मर्मवेधी— वि॰ [सं॰] मर्मभेदी ।

मर्मस्थल/मर्मस्थान— ना॰ [सं॰] १. मर्म पर्ने ठाउँ; चोट लाग्दा साह्रै दुख्ने र ज्यान पनि जान सक्ने शरीरको कुनै कमलो भाग । २. हाड, मासु आदिको जोर्नी; सन्धिस्थल ।

मर्मस्पर्शी— वि॰ [सं॰] १. हृदयमा छोएर तीव्र प्रभाव पार्ने; मार्मिक । २. मनमा आघात पुथ्याउने; मर्मभेदी ।

मर्माघात— ना॰ [सं॰] मर्मस्थलमा गरिएको आघात; दिलमा परेको चोट ।

मर्मान्तक/मर्मान्तिक— वि॰ [सं॰] हृदयमा गहिरो चोट पर्ने; मर्मभेदी ।

मर्मान्वेषण— ना॰ [सं॰] मर्म वा भित्री रहस्यको खोजीनिती; रहस्य पत्ता लगाउने काम; वस्तुतथ्यको अन्वेषण ।

मर्माहत— वि॰ [सं॰] मर्ममा आघात गरिएको; हृदयमा गहिरो चोट लागेको; पीडित ।

मर्मोद्घाटन— ना॰ [सं॰] भित्री गुह्य कुरो प्रकाशमा ल्याउने काम; रहस्यको उद्घाटन ।

मथ्याक— ना॰ [अ॰ मू॰ मथ्याक्+अ] चपाउने, भाँचिने, दोब्रिने आदि चाल वा शब्द । ~ मथ्याक— ना॰ मूला, काँक्रो आदि टोकिने वस्तु चपाउने वा चपाउँदा शब्द आउने गरी । ~

मुरुक— क्रि॰ वि॰ १. झुरो वस्तु दाँतले चपाउँदा शब्द आउने गरी; मथ्याकमथ्याक । २. भाँच्ने वा निमोठ्ने चालले; भाँचभुँच । श्र मथ्याक्क— क्रि॰ वि॰ १. झुरो चीज जोडसँग चपाउँदा शब्द आउने गरी । २. एक्कासि भाँचिने वा भाँच्दा आवाज निस्कने चालले । ३. सहसा मर्कने वा मर्काउने चालले ।

मथ्याब— ना॰ [अ॰ मू॰ मथ्याङ्+अ] काँक्रो, मकै आदि चपाउने चाल वा शब्द । — मथ्याब/मुरुब— क्रि॰ वि॰ भुटेका गेडागुडी (मकै, भटमास आदि॰ चपाउने गरी । > मथ्याङ्ब— क्रि॰ वि॰ एकै खेपमा मथ्याबको वेग, चाल वा शब्दका साथमा ।

मर्यादा— ना॰ [सं॰] १. कुनै कामकुरो यतिसम्म गर्न हुन्छ भन्ने वा यहाँसम्म जान सकिन्छ भन्ने टुङ्गो; सीमा; हद । २. परम्परागत रीतिथिति; चालचलन । ३. नैतिक बन्धन । ४. प्रचलित नियम; व्यावहारिक प्रणाली । ५. कबुल; प्रतिज्ञा । ६. इज्जत; प्रतिष्ठा; मान । ७. सात्त्विक आचरण; धर्म । ८. तोकिएको समय; निश्चित अवधि । (. किनारा; तट । ~ पालक/पालन— ना॰ सदाचार वा परम्परागत नीति–नियमको पालन । ~

पुरुषोत्तम— ना॰ दशरथका पुत्र राम । ~ भङ्ग— ना॰ मर्यादा वा नैतिक विधिविधान पालन नगर्ने काम; मर्यादाको उल्लङ्घन । श्र मर्यादी— वि॰ १. मर्यादाको राम्रो पालन गर्ने; सदाचारी । २. निश्चित सीमाभित्र रहेको ।

मर्लान्त— वि॰ [सं॰ मरणान्ते १. चोटपटक आदि लागेर वा बिरामी परेर मर्ने अवस्थामा पुगेको । २. साह्रै थाकेको; लयभयाँस्स ।

मर्स्याङ्दी— ना॰ [भो॰ ब॰] मुक्तिनाथ डाँडाको पूर्वी ढालबाट पैदा भई मुगलिबमा त्रिशूली नदीसँग मिसिने सप्त–गण्डकीमध्येको एक प्रसिद्ध नदी ।

मल्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ मदर््+नु] १. हातगोडा मिच्नु; माड्नु । २. तेल, बुकुवा आदि जीउमा दल्नु; मालिस गर्नु । ३. घोटेर वा दलेर कुनै वस्तुहरू आपसमा मिलाउनाका लागि मुछ्नु । ३. खुसामद गर्नु (हात मल्नु॰ ।

मल— ना॰ [सं॰] १. मयल; कस । २. शरीरबाट निस्कने विकार (खकार, सिँगान, कानेगुजी, चिप्रा आदि) । ३. विष्ठा; गुहु । ४. धातुको कस; कीट; खिया । ५. विकार; दोष । ६. नैतिक वा धार्मिक अपराध; पाप । ७. घिउको बिलाउनी वा तेलको काती । ८. छालाको लुगा । (. कपूर । १० बोटबिरुवा हुर्काउनाका लागि माटामा मिलाइने उर्वरक तत्त्व; खाद । ~ खाल्डो— ना॰ गोठकटेरोसँगै रहेको, गोबर, भकारो आदि जम्मा गर्ने ठाउँ; मल बनाउनाका लागि घाँस सोतर आदि कुहाउने खाल्डो । ~

चाँदी— ना॰ कमसल खालको वा कसर भएको चाँदी । ~ डोको— ना॰ बर्खे मल खेतबारीमा पुथ्याउँदा बोक्नका लागि प्रयोग गरिने डोको । — बार— ना॰ दिसा निस्कने प्वाल; गुदबार ।

मलन— ना॰ [सं॰] १. लिपपोत । २. घसघास ।

मलम— ना॰ [अ॰ मरहमे घाउ, खटिरा आदिमा लगाइने एक लेसिलो औषधी; लेप; प्रलेप; मलहम । ~ पट्टी— घाउखटिरा आदिमा मलम आदि लाएर त्यसमाथि बाँधिने पट्टी ।

मलमल— ना॰ एक जातको सेतो मिहिन कपडा ।

मलमास— ना॰ [सं॰] अधिक मास; पुरुषोत्तम महिना ।

मलमूत्र— ना॰ [सं॰] मूत्रज; युरिया; नाइट्रोजन मल ।

मलय— ना॰ [सं॰] १. भारतको दक्षिण भागमा अवस्थित एक पर्वतशृङ्खला; मलयाचल । २. चन्दन; श्रीखण्ड ।

मलयागरु/मलयागिरि— ना॰ [सं॰ मङ्गल्यागरु] सेता भावका फूल, हरिया फल, लाम्चा पात र सेता काण्ड हुने एक प्रकारको रूख वा त्यसैको फल ।

मलयाचल— ना॰ [सं॰] भारतको दक्षिण भागमा रहेको, श्रीखण्डका वृक्ष पाइने एक प्रसिद्ध पर्वत; मलयागिरि ।

मलयानिल— ना॰ [सं॰] मलयाचल पर्वत भएर आउने सुगन्धी हावा; मलयसमीर; दक्षिणी हावा ।

मलसाँप्रो— ना॰ खैरो र कालो रबको, न्याउरीमुसाका आकारको एक वन्य जन्तु ।

मलसाङ्लो— ना॰ [मल+साङ्लो] मल भएका ठाउँमा हुने कालोकालो रबको साङ्लो ।

मलहम— ना॰ [अ॰ मरहमे हे॰ मलम । ~ पट्टी— ना॰ मलमपट्टी ।

मलाइ— ना॰ [रू मल् (+आइ] मल्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] मलाइनु क॰ क्रि॰ मल्न वा मिच्न लाइनु ।

मलाई— ना॰ दूधको तर; बसौँदी छाली; क्षीरसार ।

मलाउनु— प्रे॰ क्रि॰ [मल्+आउ+नु] मल्न वा मिच्न लाउनु ।

मलाम— ना॰ मृत व्यक्तिको दाहसंस्कार गर्न नियत स्थानमा वा मसानघाटमा लैजाने काम; शवयात्रा । > मलामी— ना॰ मलाम जाने मानिस; मुर्दाको सद्गतिका लागि साथ जाने व्यक्ति ।

मलायो— ना॰ ठूलो केराउका दानाजत्रा राता, गुलिया भावका अमिला गेडा हुने, झुप्पा फल फल्ने, आँख्लैपिच्छे लाम्चा किसिमका बाटुला पात हुने र प्रायः चूक बनाइने एक जातको लेकाली लहरो वा त्यसैको फल ।

मलावरोध— ना॰ [सं॰] १. खुलेर दिसा नहुने अवस्था; कब्जियत । २. गोटा पर्ने स्थिति ।

मलाशय— ना॰ [सं॰] पेटभित्र लादी रहने थैलो; लाद्रो ।

मलाहा— ना॰ [अ॰ मल्लाहे नाविक; मल्लाह; माझी ।

मलिगिरी— ना॰ विभिन्न आकारका पात हुने, भेट्नु भएको कपूरजस्तो फुल्ने (लरेसी समूहको॰ बास्नादार एक बोट ।

मलिन— वि॰ [सं॰] १. मल भएको; घिनलाग्दो; फोहोर । २. अशुद्ध; अपवित्र । ३. उज्ज्वल नभएको; अँध्यारो; मलिनु । ४. ओइलाएको; निस्तेज । ५. नीच; कपटी । ६. पापी; दुश्चरित्र । — ता— ना॰ मलिन हुनाको भाव वा अवस्था ।

मलिनु१— वि॰ [सं॰ मलिने हे॰ मलिन ।

मलिनु२— क॰ क्रि॰ [मल्+इ+नु] मल्ने काम गरिनु; माडिनु; मालिस गरिनु ।

मलिमस— वि॰ [सं॰] १. कालो; कल्सौँदो । २. मलिन ।

मलिलो१— वि॰ [सं॰] १. कालो; कल्सौँदो । २. मलिन ।

मलिलो२— वि॰ [मल+इलो] मल पुगेको; उब्जाउ हुने खालको; उर्वर (माटो वा जग्गाजमिन॰ ।

मलुको१— वि॰ पाइन कडा नभएको; मलुवा ।

मलुको२— ना॰ हिमालयमा पाइने, कर्कलाका जस्ता केही लाम्चा पात, गानु र गाभो हुने एक जातको वनस्पति; जलुकोको एक प्रकार ।

मलुवा— वि॰ [मल्+उवो १. माडिएको; मलेको । २. मलेर वा माझेर टलक्क पारिएको; टल्काइएको । ३. कडा पाइन नभएको; मलुको । ४. हल्का स्वादको (सुर्ती, तमाखु, बिडी इ॰)ं ।

मलेदा१— ना॰ [अ॰ मलीदे ऊनको ओढ्ने बर्को; तयँगा ।

मलेदा२— ना॰ [सं॰ मर्दिते अक्षर वा छाप खिइएर चिल्लो भएको टक वा सिक्का ।

मलेया— ना॰ घेराभित्र पारिएको, ग्रामीण क्षेत्रको जमिन ।

मलेरिया— ना॰ [अङ्॰ मेलेरियो एनोफिलिस नाउँको लामखुट्टेले टोकेपछि मानिसको शरीरमा लाग्ने एक सङ्क्रामक रोग; औले ज्वरो; कामज्वरो; औलो ।

मलेवा— ना॰ जङ्गलमा पाइने परेवाका जातको एक पक्षी; जङ्गली परेवा । > मलेवी— ना॰ पोथी मलेवा ।

मलेसिया— ना॰ वर्मा (म्यानमार॰ भन्दा दक्षिणतिर रहेको एउटा मुस्लिम देश ।

मलोहो— ना॰ खसीबाख्राका मुखमा आउने एक प्रकारको रोग ।

मलौटो— वि॰ परिवारमा केही पनि नभएको; ठिङ्गो; एक्लो ।

मल्क–नु— अ॰ क्रि॰ [मलक्क+नु] १. फुर्तीसँग हिँड्नु; जाँगरका साथ यताउति जानु; फथ्याकफुरुक गर्नु । २. एक्कासि देखा पर्नु; मुल्किनु । > मल्काइ— ना॰ मल्कने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।

मल्काइनु— क॰ क्रि॰ मल्कन लाइनु; मल्कने पारिनु । मल्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ मल्कन लाउनु । मल्किनु— अ॰ क्रि॰ १. मल्कनु । २. यताउति मल्कने होइनु ।

मल्को१— ना॰ १. हलक्क बढ्ने काम; बन्दै गएको अवस्था । २. विशेष फाइदा हुने काम वा कुरो । (उखान— जतातिर मल्को, उतातिर ढल्को ।)

मल्को२— ना॰ [सं॰ मूलके पानीको प्रवाह; धारा ।

मल्खिनु— अ॰ क्रि॰ [मल्खु+इ+नु] मकैको फग्ल्याँटो पर्नु; मल्खु हुनु ।

मल्खु— ना॰ [सं॰ म्लक्षे १. खस्रो पारेर पिँधी फग्ल्याँटो पारिएको मकै । २. पृथ्वी राजमार्गमा पर्ने एक खोलो र सोही खोलानजिकको बस्ती । > मल्खे— वि॰ १. टुक््रयाइएको; खोस्ट्याइएको । २. मल्खुजस्तो ।

मल्याकमिलिक— क्रि॰ वि॰ [(बि॰) अ॰ मू॰ मिलिक्+अ] १. आकाशमा झल्याकझुलुक बिजुली चम्किने गरी । २. काम– कुरो तुरुन्तै समाप्त हुने किसिमले; झाटझुट ।

मल्याकमुलुक— क्रि॰ वि॰ [(बि॰) अ॰ मू॰ मुलुक्+अ] १. जिज्ञासा, भय, शङ्का आदिका कारणले वरपर हेर्ने गरी; पल्याकपुलुक । २. आँखा छलेर तत्कालै सामान बेपत्ता पार्ने गरी ।

मल्ल— ना॰ [सं॰] १. नेपालको पर्वत जिल्लाअन्तर्गत, मल्लाजवासी क्षत्रियजाति । २. नेपालको मध्यकालीन इतिहासमा प्रसिद्ध शासकवर्ग । ३. बन्बयुद्धमा पोख्त व्यक्ति; पहलमान । ~ भूमि— ना॰ १. मल्लयुद्ध गर्ने ठाउँ । २. मल्लहरूको मूलथलो । ~ युद्ध— ना॰ बन्बयुद्ध; कुस्ती । ~ विद्या— ना॰ कुस्ती खेल्न सिकाउने कला; पहलमानी विद्या । — शाला— ना॰ मल्लभूमि ।

मल्लार— ना॰ [सं॰] सङ्गीतशास्त्रमा प्रसिद्ध मेघरागको एक रागिनी ।

मल्लाह— ना॰ [अ॰] डुङ्गा वा नाउ चलाउने पेसा भएको व्यक्ति; बोटे; माझी ।

मल्लिँडो— ना॰ १. जीराजस्तो गेडा फल्ने तर भित्र गुदी नहुने प्रायः धानखेतमा हुने बन्सोजस्तो एक झार । २. हलुवावेदजस्तै तर अमिलो फल फल्ने एक वनस्पति; खजुरी; थाकल; चिरौँडो ।

मल्लिका— ना॰ [सं॰] १. उज्जर र सुगन्धी खालको बेलीजस्तो एक फूल; एक जातको चमेली फूल । २. मालती लहरो वा त्यसैको फूल । > मल्लिकार्जुन— ना॰ श्रीशैलमा अवस्थित शिवको एक ज्योतिर्लिङ्ग ।

मल्ली१— ना॰ [सं॰] १. मल्लिका । २. मल्ल राजासित सम्बद्ध वा तिनले चलाएको (मुद्रा, जस्तो— महेन्द्रमल्ली॰ ।

मल्ली२— वि॰ [मल्लो+ई] माथिल्लो; माथिको; माथि भएको ।

मल्लो— ना॰ चुच्चाचुच्चा र चिल्ला पात हुने एक वृक्ष ।