नेपाली शब्दसमूह ३५ नि

मुखपृष्ठ

नि१— उप॰ [सं॰] शब्दको अगिल्तिर लागेर विशेष अर्थ बुझाउने उपसर्ग; एक प्रकारको पूर्वसर्ग (जस्तो– निपात, निग्रह, निर्देश इ॰) ।

नि२— निपा॰ [सं॰ नपुन > प्रा॰ ठाउणे आ६नो स्वतन्त्र अर्थ नभएर वाक्य वा शब्दको अर्थलाई नै जोर दिन वा प्रश्न, विस्मय आदि जनाउन शब्द वा वाक्यको प्रायः पछिल्तिर प्रयोग गरिने एक प्रकारको अव्यय (उदा॰— ठीकै छ नि, यो केहो नि < आम्मै नि ; इ॰ ।

निः— उप॰ [सं॰] निस्–उपसर्गको ऊष्मवर्ण (श ष स॰, अघोष पवर्ण (प फ॰, अघोष चवर्ण (च छ॰, अघोष कवर्ण (क ख॰ भन्दा पहिले आउँदाको वैकल्पिक रूप; निस् । — क्षत्र— वि॰ १. क्षत्रभङ्ग । २. क्षत्रियविहीन (उदा॰— भृगुकुलका परशुरामले यस पृथ्वीलाई अनेकौँ पल्ट निःक्षत्र तुल्याए) । — शङ्क— वि॰ १. कुनै कामकुरा गर्दा शङ्का नलिईकन गर्ने; शङ्का नभएको; सन्देह नभएको; शङ्काहीन; निस्सन्देह । २. कुनै काम–कुरा गर्दा मनमा डर नलिने; नडराउने; निडर । क्रि॰ वि॰ ३. शङ्का वा सङ्कोच नलिईकन । — शब्द— वि॰ १. शब्द नभएको; विनाशब्दको; ध्वनिरहित; ध्वनिहीन; नीरव । २. शब्द वा आवाज ननिकाल्ने; नबोल्ने; मौन बस्ने; चुपचाप बस्ने । — शस्त्र— वि॰ हातहतियार नभएको; शस्त्र नभएको; निश्शस्त्र । — शस्त्रीकरण— ना॰ निश्शश्त्रीकरण; निरस्त्रीकरण । — शस्त्रीकृत— वि॰ हातहतियार खोसिएको; शस्त्रविहीन गराइएको; निश्शस्त्रीकृत; निरस्त्रीकृत । — शुल्क— वि॰ १. शुल्क नलागेको; शुल्क तिर्नु नपर्ने । २. कर नलागेको; तिरोभरो नलागेको; कर तिर्नु नपर्ने; तिरोभरो नपर्ने । — शेष— वि॰ कत्ति पनि बाँकी नरहेको; शेष नरहेको; निश्शेष; समाप्त । — शोक— वि॰ १. शोक नभएको; शोक नरहेको । २. शोक नगर्ने ।

निःश्वसित/निःश्वस्त— वि॰ [सं॰] निःश्वास फालिएको ।

निःश्वास— ना॰ [सं॰] १. नाक वा मुखबाट बाहिर निस्कने सास । २. सास बाहिर निस्कने क्रिया । ३. लामो सास; सुस्केरा ।

निःसङ्कोच— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. कुनै काम–कुरा गर्दा धक नमानीकन; नहिचकिचाईकन; सङ्कोच नमानीकन; निस्सङ्कोच । वि॰ २. सङ्कोच नभएको । ३. सङ्कोच नमान्ने । श्रनिःसङ्कोची— वि॰ सङ्कोच नभएको; निःसङ्कोच ।

निःसन्धि— वि॰ [सं॰] १. सन्धिरहित । २. कसिएको; बलियो; दह्रिलो ।

निःसन्तान— वि॰हे॰ निस्सन्तान ।

निःसत्त्व— वि॰हे॰ निस्सत्त्व ।

निःसन्देह— वि॰हे॰ निस्सन्देह ।

निःसम्पन्न— वि॰हे॰ निस्सपन्न ।

निःसरण— वि॰हे॰ निस्सरण ।

निःसहाय— वि॰हे॰ निस्सहाय ।

निःसार— वि॰हे॰ निस्सार । > निःसारण— ना॰ हे॰ निस्सारण ।

निःस्सारित— वि॰ हे॰ निस्सारित ।

निःसीम— वि॰हे॰ निस्सीम ।

निःसृत— वि॰हे॰ निस्सृत ।

निःस्वार्थ— वि॰हे॰ निस्स्वार्थ । > निःस्वार्थी— वि॰हे॰ निस्स्वार्थी ।

निःसम्पात— ना॰ [सं॰] आधी रात; मध्यरात ।

निःसम्बल— वि॰ [सं॰] सम्बलहीन; आधार नभएको; असहाय ।

निऋति— ना॰ [सं॰] १. दक्षिण र पश्चिमको बीचमा पर्ने एक विदिशा; नैऋत्य । २. नैऋत्यकोणकी अधिष्ठात्री देवी; सङ्कटा । ३. राक्षसी ।

निकट— ना॰ यो॰ [सं॰] १. नाम, सर्वनाम, विशेषण आदिसँग विभक्ति जोडिएझैँ मिल्ने छेउ वा समीपको अर्थ बुझाउने एक प्रकारको अव्यय । २. पास; नजिक; समीप । वि॰ ३. नजिकको; वरको; आत्मीय; घनिष्ठ । (उदा॰— रामका लागि लक्ष्मणभन्दा निकट सीता नै ठहरिन्छिन्॰ । क्रि॰ वि॰ ४. समीपमा; नजिकै ।

(उदा॰— तिमी मेरै निकट छौ॰ । ना॰ ५. नजिकको स्थिति वा नजिक हुनाको अवस्था वा परिस्थिति; सामीप्य । — तम— वि॰ ज्यादै नजिकको; सबभन्दा नजिकको । — ता— ना॰ निकट हुनाको भाव वा अवस्था; सामीप्य । — वर्ती— वि॰ निकट वा नजिकमा रहेको; आसपासमा भएको; नजिकको; छेउछाउको; समीपको; समीपवर्ती । — स्थ— वि॰ निकटवर्ती ।

निकम्मा— वि॰ [सं॰ निष्कर्मे नालायक; बेकम्मा ।

निकर— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तु वा वस्तुहरूको समूह; समुदाय । २. वस्तु वा वस्तुहरूको सञ्चित राशि; थुप्रो । ३. कुनै एक वस्तु वा वस्तुहरू अधिक मात्रामा भएको ठाउँ; निधि; कोश ।

निकल— ना॰ [अङ्॰ निकेले १. मोलम्मा गर्दा वा धातुमा खादको मिश्रण गर्दा प्रयोग गरिने चाँदीझैँ सेतो एक धातु । २. अमेरिकामा पाँच सेन्टबराबर मूल्यको एक मुद्रा ।

निकष/निकषोपल— ना॰ [सं॰] १. असल, कमसल छुट्ट्याउन सुनचाँदी आदि धातु घोटेर हेर्ने ढुङ्गो; कसी । २. हतियारमा सान लगाउन प्रयोग गरिने ढुङ्गो; सानढुङ्गो ।

निकानन्द— ना॰ [निको+आनन्द] १. कुनै दुःख, पीर नभएको अवस्था; आनन्द; सन्चो । वि॰ २. दुःख, पीर नभएको; विघ्नबाधा नभएको; निर्विध्न ।

निकाय— ना॰ [सं॰] १. समूह; समुदाय । २. समुदायअन्तर्गतको एक खण्ड; एकाइ । ३. वासस्थान । ४. शरीर । ५. निशाना; लक्ष्य । ६. कुनै संस्था वा सदन ।

निकाल्–नु— स॰ क्रि॰ [निष्कासन+नु] १. भित्र भएको कुनै वस्तु बाहिर झिक्नु वा अन्यत्र कतै पठाउनु । २. कुनै व्यक्तिलाई कुनै देश, ठाउँ, कामकाज आदिबाट हटाउनु । ३. बसिरहेको देश, ठाउँ आदिबाट लखेट्नु; धपाउनु । ४. थुनिएको वा रोकिएको कुनै व्यक्ति वा वस्तुलाई छुटाउनु; बन्धनबाट मुक्त पार्नु । ५. लुकिरहेको वस्तुलाई बाहिर प्रकट गर्नु; प्रकाशमा ल्याउनु । ६. अरूले पत्ता नलगाएको कुरो वा वस्तु पत्ता लगाउनु; कुनै नयाँ कुरो वा वस्तुको आविष्कार गर्नु । ७. फुर्ती, ढाँचा आदि झिक्नु । ८. कुनै पदार्थमा बुट्टा वा बान्की निकाल्नु ।

निकाला— ना॰ [निकाल्+ओ १. कसैलाई उसको इच्छाविरुद्ध बसिरहेको देश, ठाउँ, कामकाज आदिबाट निकाल्ने काम; निकालावास; निष्कासन । २. कुनै ठाउँबाट कसैलाई लखेट्ने काम; धपाउने काम ।

निकालाइ— ना॰ [निकाल् (+आइ॰] निकाल्ने क्रियाप्रक्रिया ।

निकालाबास— ना॰ [निकाला+बास] कसैलाई कुनै देश, ठाउँ, कामकाज आदिबाट निकाल्ने काम; निकाला ।

निकालिनु— क॰ क्रि॰ [निकाल्+इ+नु] निक्लने पारिनु ।

निकास्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ निष्कास+नु] १. अप्ठ्यारोमा फसेको कुनै व्यक्ति वा वस्तुलाई त्यसबाट मुक्त गराउनु । २. दुःखमा परेको व्यक्तिलाई त्यसबाट बाहिर निकाल्नु; उकास्नु । ३. निकास खोल्नु; निकाल्नु । ४. निकासा गराउनु । > निकास— ना॰ १. बाहिरबाट भित्र पस्ने र भित्रबाट बाहिर निक्लने ठाउँ । २. गाउँ वा सहरको बाहिरी खुला जमिन; सार्वजनिक जमिन; गौचरन । ३. नालको वा फोहोर— मैला भएको पानी निस्कने ठाउँ; ढल । ४. बचत; उकास । ५. मार्ग; बाटो; माध्यम ।

निकासा— ना॰ १. सरकारबारा कसैको आवेदनउपर लगाइने सकारात्मक तोक । २. कुनै वस्तु बाहिर पठाउने काम; निकासी । ३. रकम वा अधिकारबारे माथिल्ला तहबाट तल्ला तहलाई दिइएको स्वीकृति । निकासाइ— ना॰ निकास्ने क्रिया वा प्रक्रिया ।

निकासापुकासा— ना॰ निकासा, आदेश आदि । निकासिनु— क॰ क्रि॰ निकासिने पारिनु ।

निकासी— ना॰ [सं॰ निष्कास+ई] १. कुनै वस्तु स्वदेशबाट विदेश पठाउने काम । २. निकासाको आदेश । ३. लुकेर बसेको वा रोकिइरहेको कुनै वस्तुलाई निकाल्ने वा बाहिर पठाउने काम । —

कर्ता— ना॰ कुनै मालसामान वा अन्य कुनै कुराको निकासी गर्ने व्यक्ति । ~ पिकासी— ना॰ हे॰ निकासीपुकासी । ~ पुकासी— ना॰ निकासा गर्ने वा गराउने काम; निकासीको आदेश दिने वा लिने काम । ~ पुर्जी— ना॰ एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा मालसामान निकासी गर्ने आदेशपत्र; निकासीका निम्ति दिइएको पुर्जी । ~ पैठारी— ना॰ व्यापारिक मूल्यका मालसामान आ६नो देशबाट अर्को देशमा पठाउने र अर्को देशबाट आ६नो देशमा झिकाउने काम; निकासी र पैठारी; आयात–निर्यात ।

निकुञ्ज— ना॰ [सं॰] १. लहराहरू र बाक्लो रूखहरू भएको ठाउँ । २. लतामण्डप; लतागृह । ३. बोट–बिरुवा, जनावर आदि । वन्य सम्पदाको सुरक्षाका उद्देश्यले निर्माण गरिएको स्थल; आरक्षण ।

निकुञ्जिका— ना॰ [सं॰] सानो निकुञ्ज ।

निकृष्ट— वि॰ [सं॰] १. सामान्य स्थितिभन्दा ज्यादै तल गिरेको; एकदमै तल्लो तहको । २. नीच प्रवृत्तिको; नीच; अधम; तुच्छ; हेय । — ता— ना॰ निकृष्ट हुनाको गुण वा भाव; नीचता; तुच्छता; हीनता ।

निकेत/निकेतन— ना॰ [सं॰] घरग् वासस्थान; निवास ।

निकै— वि॰ [निको+ऐ] १. प्रशस्त मात्रामा भएको; धेरै; प्रशस्त; मनग्गे । २. आरामै; सन्चै । क्रि॰ वि॰ ३. धेरै नै; प्रशस्त मात्रामा; खूबै; प्रशस्तै ।

निको— वि॰ [फा॰ नेक+ओ] १. राम्रो बानीबेहोरा भएको; असल चालचलन वा बढिया स्वभावको; जाती; बेस । २. मन परेको; रुचिकर; मनपर्ने । ३. थाकेको; चाउरी परेको (घाउ आदि) । ४. जाती भएको (रोग आदि॰ । ना॰ ५. सुब्बेफाप्पे; कुशल– मङ्गल; क्षेमकुशल ।

निकोर्सि— क्रि॰ वि॰ जुन दिनदेखि गन्ती गरिएको हो त्यसलाई समेत लिएर त्यसपछि आउने चौथो दिन पर्सिको भोलिपल्टको दिन; निपर्सि ।

निक्खर/निक्खरा— वि॰ [सं॰ निःक्षारे १. अरू कुनै कुरा नमिसिएको; अरू रब वा जात नभएको; चोखो; शुद्ध; निखर । २. कुनै दोष, दाग नभएको; निखरा; निखुर ।

निक्ल–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ निष्कालने १. भइरहेको देश, ठाउँ, गरिरहेको काम आदिबाट बाहिर हुनु । २. नदेखिएको वा लुकेर बसेको वस्तु बाहिर आउनु; निस्कनु; देखा पर्नु । ३. अप्ठ्यारो पार गर्नु । ४. बन्धनबाट मुक्त हुनु । ५. उत्पन्न हुनु; पैदा हुनु; उम्रनु । श्रनिक्लाइ— ना॰ निक्लने क्रिया वा प्रक्रिया । निक्लिनु— अ॰ क्रि॰ हे॰ निक्लनु ।

निक्षिप्त— वि॰ [सं॰ निःक्षिप्ते १. फालिएको; ६याँकिएको; मिल्काइएको । २. धरोट राखिएको । ३. ब्याङ्क आदिमा जम्मा गरिएको ।

निक्षेप— ना॰ [सं॰ निःक्षेपे १. कुनै वस्तुलाई ६याँक्ने काम; मिल्काउने काम । २. कुनै वस्तुलाई कतै राख्ने काम; थन्क्याइ । ३. चाहिएको बेलामा फिर्ता लिने गरी विश्वासपूर्वक कसैलाई कुनै वस्तु राख्न दिने काम; धरोट; नासो । ४. आर्थिक कारोबार गर्ने कुनै संस्थाको सेयर वा हिस्सा किनेर पैसा हाल्ने काम; लगानी । ५. ब्याङ्कको खातामा जम्मा गरिने रकम वा धन । श्रनिक्षेपक— वि॰ १. कुनै वस्तुलाई ६याँक्ने वा फाल्ने; मिल्काउने । २. कुनै वस्तुलाई जम्मा राख्ने; धरौटी राख्ने । ३. आर्थिक कारोबार गर्ने; कुनै संस्थाको सेयर किन्ने । ना॰ ४. निक्षेप गर्ने साधन वा व्यक्ति ।

निक्षेपण— ना॰ निक्षेप गर्ने कार्य वा प्रणाली । निक्षेपित— वि॰ निक्षेप गरिएको । निक्षेपी— वि॰/ना॰ निक्षेपक । निक्षेप्ता— वि॰/ना॰ निक्षेपी ।

निक्सारी— ना॰ [निकासो १. निकासा गर्ने काम । २. राणा शासनकालमा बिन्तीपत्र वा उजुरीको निकासा दिने अड्डा वा फाँट ।

निखट्ट/निखट्टु— वि॰ [सं॰ निकृष्टे १. खराब बानीबेहोराले गर्दा कतै टिक्न वा कसैसित मिल्न नसकेको । २. कुनै कामकाज नभएको; निकम्मा; बेकम्मा । ३. अभावग्रस्त । ना॰ ४. खाँचो; अभाव ।

निखन्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ निष्क्रिय+नु] बन्धकी, धरौटी वा धितो राखिएको कुनै वस्तु, घरजग्गा आदि रुपियाँ तिरेर फिर्ता लिनु ।

श्रनिखनाइ— ना॰ निखन्ने किसिम, क्रिया वा भाव । निखनाइनु— क॰ क्रि॰ निखन्न लाइनु । निखनाउनु— प्रे॰ क्रि॰ निखन्न लगाउनु । निखनिनु— क॰ क्रि॰ बन्धकी, धितो वा धरौटी राखिएको कुनै वस्तु, घर–जग्गा आदि रुपियाँ तिरेर फिर्ता लिइनु ।

निखर— वि॰हे॰ निक्खर ।

निखलाम— ना॰/वि॰हे॰ निख्लाम ।

निखर्व— ना॰ [सं॰] १. दस हजार करोडको सङ्ख्या; सय अरबको सङ्ख्या । वि॰ २. दस हजार करोड; सय अरब । ना॰ ३. बाउन्ने; पुड्के ।

निखार्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ निक्षारण+नु] १. भएको चीजबीज वा सम्पत्ति सिद्ध्याउनु; धूलो पनि शेष नराखी खतम पार्नु; खङ्गार पार्नु । २. निथार्नु ।

निखार— ना॰ [सं॰ निष्कास्+ट] निख्रेर, निथ्रेर वा थिग्रेर बाँकी रहेको वस्तु; निथार; थिग्रेनी ।

निखाराइ— ना॰ [रू निखार् (+आइ॰] निखार्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] निखारिनु— क॰ क्रि॰ निख्रने तुल्याइनु ।

निखित्ते— ना॰ [सं॰ निषिद्धे १. कुनै विशेष अनुष्ठानका निम्ति कुनै आचरणको परित्याग । २. निषेध ।

निखिल— वि॰ [सं॰] सम्पूर्ण; सारा; जम्मै; अखिल ।

निखुट— वि॰ [नि+खोट] खोट वा दोष नभएको; निर्दोष; निखुर ।

निखुनी— वि॰ [नि+खुनी] खुनी नभएको; कुनै खुन–खोट नलागेको; निर्दोष; बेदाग ।

निखुर— वि॰ [निखरो १. कुनै किसिमको दाग नभएको; निक्खर । २. एउटा रबमा अर्को रब नमिसिएको; निखरा; निक्खर; एकछाँटा ।

निखुर्को— ना॰ [सं॰ नि+क्षौरक] १. चैततिर चल्ने तातो हावाका प्रभावले झारपातहरू पूर्ण रूपले सुकेको अवस्था; पतझड ।

(उदा॰— यो पराल अहिले खर्च नगरी निखुर्काका लागि साँच्नुपर्छ) । २. उनाउलो पलाउनुभन्दा पहिलेको ग्रीष्मर्तु ।

निखुल्क–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ नि+खुकुर्नु] अरूलाई मन नपर्ने गरी इत्तरिनु; मात्तिनु; फुरफुरिनु; फुर्किनु; निफुल्कनु; नेप्रिनु ।

श्रनिखुल्काइ— ना॰ निखुल्कने किसिम, क्रिया वा भाव । निखुल्किनु— अ॰ क्रि॰ १. निखुल्कनु । निखुल्क्याइ— ना॰ निखुल्काइ ।

निखुल्क्याइनु— क॰ क्रि॰ निखुल्किने पारिनु । निखुल्क्याउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ निखुल्किने पार्नु वा पार्न लगाउनु ।

निखुल्क्याहट— ना॰ निखुल्काहट ।

निख्रनु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ निक्षरणे १. भएको चीजबीज, सम्पत्ति आदि समाप्त हुनु; अलि–अलि गरेर भएभरको सकिनु; बाँकी नरहनु; रित्तिनु; सिद्धिनु । २. फोहोर–मैला नभएको हुनु; स्वच्छ हुनु । श्रनिख्राइ— ना॰ निख्रने किसिम, क्रिया वा भाव । निख्राइनु— क॰ क्रि॰ निख्रने पारिनु वा निखारिनु । निख्राउनु— प्रे॰ क्रि॰/स॰ क्रि॰ समाप्त गर्नु; रित्याउनु; निखार्नु । निख्राहट— क॰ क्रि॰ निख्राइ । निख्रिनु— क॰ क्रि॰ १. निख्रने पारिनु; निखारिनु । अ॰ क्रि॰ २ समाप्त हुनु ।

निख्लाम— ना॰ [नि+गलो+आम] १. केही पनि नखाएर बस्नुपर्ने स्थिति वा धर्म, सत्याग्रह आदिको लागि गरिने पूर्ण निराहार; निखलाम । वि॰ २. त्यसरी भोको भएको (व्यक्ति, स्थिति, व्रत इ॰) । ३. पूर्ण भोको । क्रि॰ वि॰ ४. त्यसरी भोको रहेर

(उदा॰— उसले निख्लाम सारा रात काट्यो॰ ।

निख्लै— वि॰ [नि+गलो+ई] १. निस्तै; गलोबाट नछिर्ने । क्रि॰ वि॰ २. निस्तो किसिमले ।

निगड— ना॰ [सं॰] १. हात्ती बाँध्ने सिक्री । २. कैदीका गोडामा लगाइने एक किसिमको फलामे कडा; नेल ।

निगम— ना॰ [सं॰] १. वेद वा वेदको कुनै अंश । २. बाटो; मार्ग ।

 ३. बजार; हाट । ४. सरकारी नियम कानुनअनुसार चल्ने गरी

मान्यताप्राप्त स्वतन्त्र अस्तित्व भएको सहकारी संस्था । ५. सङ्घ । — कर— ना॰ कुनै निगमले आ६नातर्फबाट लगाएको कर । श्रनिगमन— ना॰ गणित वा भौतिक शास्त्रका सूत्रको समुचित निराकरण । ~ सचिव— ना॰ कुनै निगमको सचिव । निगमित— वि॰ निगमका रूपमा परिणत भएको; निगमको रूप दिइएको ।

निगरानी— ना॰ [फा॰] कुनै व्यक्ति वा वस्तु नबिग्रियोस्,नमासियोस् वा अरूबारा जथाभावी नहोस् भन्ने उद्देश्यले रेखदेख गर्ने काम; हेरविचार; निरीक्षण; रेखदेख ।

निगार— ना॰ [निखारे छानेको जाँड; चुहाएको जाँड ।

निगाले— वि॰ [निगालो+ए] १. निगालोसम्बन्धी; निगालाको । २. निगालोजस्तो । ~ उखु— ना॰ एक प्रकारको झीनो उखु । ~

चितुवा— ना॰ सानो जातको चितुवा; चरीबाघ । ~ झाँप्रो— ना॰ निगालाको जस्तो पात हुने एक प्रकारको जङ्गली घाँस ।

निगालो— ना॰ कलम, नली आदि बनाइने, प्रायः लेकमा हुने एक जातको मसिनु बाँस; शर ।

निगाह— ना॰ [फा॰] १. दुःखी–दरिद्री व्यक्तिका उपर गरिने कृपा; दया । २. दयादृष्टि; मेहरबानी ।

निगुरो— ना॰हे॰ निहुरो ।

निगूढ— वि॰ [सं॰] १. मुस्किलले मात्र जान्न सकिने; रहस्यपूर्ण; अति गुप्त । ना॰ २. जङ्गली मुगी । श्रनिगूढार्थ— वि॰ अर्थ स्पष्ट नभएको; अर्थ लुकेको ।

निगृहीत— वि॰ [सं॰] १. अपराधको आशङ्कामा वा अन्य कुनै कारणले समातिएको; पक्रिएको; पक्राउ परेको । २. घेरिएको । ३. पीडित; दण्डित ।

निग्रह— ना॰ [सं॰] १. मन, इन्द्रिय आदिलाई छाडा हुन नदिएर आ६नो वशमा राख्ने काम; रोक्ने काम; नियन्त्रण; रोक । २. उच्छृङ्खल काम–कुरा गर्ने व्यक्तिलाई दिइने दण्ड वा सजाय; यातना; पीडा । ३. दान दिइएको वस्तु फिर्ता लिँदा दिइने मूल्य । > निग्रहण— ना॰ १. रोक्ने काम; रोक; अवरोध । २. दण्ड; सजाय । ~ स्थान— ना॰ वाद–विवाद वा शास्त्रार्थमा असङ्गत कुरो झिकी जित्न खोज्नेलाई मूर्ख साबित गरी चुप लाग्न वाध्य गराउने स्थान ।

निग्रही— वि॰ निग्रह गर्ने; दमनकर्ता ।

निग्रो— ना॰ [सं॰ निऋतिके अफ्रिकामा रहने कालो छाला भएको एक जाति; हब्सी ।

निघण्टु— ना॰ [सं॰] १. संस्कृत भाषाको शब्दका पर्यायहरूको सङ्ग्रह भएको प्राचीन कोश । २. वैदिक शब्दकोश । ३. शब्दकोश ।

निचर्–नु— स॰ क्रि॰ [निचोर+नु] हे॰ निचोर्नु । श्रनिचराइ— ना॰ हे॰ निचोराइ । निचराइनु— क॰ क्रि॰ निचोराइनु । निचराउनु— प्रे॰ क्रि॰ निचोराउनु ।

निचो— वि॰ [सं॰ नीचे १. अपेक्षाकृत तल रहेको; होचो; गहिरो । २. तुच्छ; चुत्थो ।

निचोड— ना॰ सारांश; निष्कर्ष ।

निचोर्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ निच्युतने १. हातले वा अन्य कुनै साधनले दुईतिरबाट च्यापेर वा अँठ्याएर कुनै वस्तुको रस चुहिने गरी निकाल्नु । २. बेसरी थिच्नु । ३. भएजति सबै झिक्नु; निथार्नु । ४. कुनै जुक्ति–बुद्धिले अर्काको मनको कुरा लिनु । ५. माड्नु; मिच्नु । > निचोर— ना॰ १. कुनै वस्तु वा कुराको सार; सारांश । २. विचार वा विवेचनाबाट आखिरमा निक्लेको सिद्धान्त; निष्कर्ष; निधो; निर्केवल । ३. कुनै कामको अन्तिम परिणाम; आखिर; अन्त्य । ४. खोइलाबाट रस निकाल्ने काम । निचोराइ— ना॰ निचोर्ने क्रिया वा प्रक्रिया । निचोराइनु— क॰ क्रि॰ निचोरिने पारिनु । निचोराउनु— प्रे॰ क्रि॰ निचोर्न लगाउनु; निचोरिने पार्नु ।

निचोराहट— ना॰ निचोराइ । निचोरिनु— क॰ क्रि॰ निचोराइको पात्र हुनु । निचोरनाचोर— ना॰ सबैतिरबाट निचोर्ने काम; राम्ररी चारैतिरको सार–वस्तु झर्ने गरी निचोर्ने प्रक्रिया । निचोथ्याइ— ना॰ निचोरिने क्रिया वा प्रक्रिया । निचोथ्याहट— ना॰ निचोथ्याइ ।

निछट्टो— वि॰ [सं॰ निःसुष्ठु] शुद्ध बोली नबोल्ने; असभ्य ।

निछाइ— ना॰ [रू निछाउ (+आइ॰] निछाउने क्रियाप्रक्रिया । [श्र ]

निछाइनु— क॰ क्रि॰ निछाउने पारिनु । निछाइलो— वि॰ पट्ट्यारलाग्दो; अल्छीलाग्दो ।

निछाउ–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ नीच+याउ+नु] १. कुनै काम–कुरोलाई महत्त्व नदिई उपेक्षा गर्नु । अ॰ क्रि॰ २. नीच मार्नु । ३. गर्नुपर्ने कुनै काम–कुरोलाई गरूँ कि नगरूँजस्तो गरेर टार्नु; अल्छी गर्नु । ४. ढिलाउनु । श्रनिछाहट— ना॰ निछाइ ।

निछोट्–नु— स॰ क्रि॰ [नि+छोट्+नु] १. कुनै वस्तु वा कुरालाई केलाउनु । २. हेर्नु । ३. निफन्नु । ४. माझ्नु । श्रनिछोटाइ— ना॰ निछोट्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । निछोटाइनु— क॰ क्रि॰ निछोट्न लाइनु । निछोटाउनु— प्रे॰ क्रि॰ निछोट्न लाउनु । निछोटाहट— ना॰ निछोटाइ । निछोटिनु— क॰ क्रि॰ निछोट्ने काम गरिनु ।

निछ्याम— ना॰ [सं॰ निःशामे १. कुनै किसिमको शब्द नभएको अवस्था वा बेला; निस्तब्धता; सन्नाटा; सुनसान । २. दिनको बीचको समय; मध्याह्न ।

निज— सर्व॰ [सं॰] १. खास आफै; आफू, स्वयम् । २. सो; ऐजन । वि॰ ३. आ६नो । ४. फलानु । ५. उक्त; सो । श्रनिजा— वि॰ आ६नै; निजी; स्वकीय; व्यक्तिगत ।

निजात्मक— वि॰ [सं॰] आ६ना भावना र विचारको स्वतन्त्र अभिव्यक्ति भएको र स्वयम्को व्यक्तित्वसँग नै बढी सम्बन्धित भएको; आत्मपरक; व्यक्तिनिष्ठ । — ता— ना॰ निजात्मक हुनाको भाव, गुण वा अवस्था । ~ निबन्ध— ना॰ आत्मपरक निबन्ध । ~

शैली— ना॰ लेखाइको भावनामूलक शैली ।

निजामती— ना॰ [अ॰ निजामत+ई] १. राज्यप्रशासनको जङ्गीबाहेकका प्रशासकीय र अदालती सबै शाखा । वि॰ २. प्रशासनसम्बन्धी र दिवानी अदालतसम्बन्धी (कर्मचारी, अड्डा आदि) । ~ सेवा— ना॰ नेपाल सरकारको सैनिक र प्रहरीसेवाबाहेक सबै मन्त्रालय र सबै विभागअन्तर्गतको सेवा; नेपाल सरकारका जङ्गीबाहेकका प्रशासकीय विभिन्न शाखा–प्रशाखासँग सम्बन्धित सेवा । ~ सेवा नियमावली— ना॰ निजामती सेवासम्बन्धी नियमावली; जङ्गी–प्रहरीबाहेक अन्य कर्मचारीसम्बन्धी नियमावली ।

निजायत— ना॰ [सं॰ निज+आयत] १. खास आ६नो काम; निजी काम; आफूतर्फको काम; घरायस । २. घरव्यवहार । > निजायती— वि॰ आ६नै घरव्यवहारसम्बन्धी; घरायसी; घरेलु; निजी ।

निजी— वि॰ [सं॰ निज+ई] १. अरू कसैसँग सम्बन्ध नभई आफूसँग मात्र सम्बन्ध भएको; आ६नो । २. कुनै एक वर्ग वा व्यक्तिसित मात्र सम्बन्धित; व्यक्तिगत । ३. आ६नो मात्र हकको वा हक भोगेको । ~ उद्योग— ना॰ व्यक्तिविशेषको अधीनमा रही सञ्चालन गरिने उद्योग । ~ क्षेत्र— ना॰ सरकारी नियन्त्रणमा नरहेको स्वतन्त्र अर्थतन्त्र । ~ व्यवसायी— वि॰ आ६नै उद्योगधन्दामा लागेको; व्यक्तिगत रूपमा व्यवसाय गर्ने । ~ सहायक— ना॰ विशिष्ट अधिकारी वा विशिष्ट व्यक्तिका अधीनमा रही त्यस्तो अधिकारी वा व्यक्तिलाई निजको काममा सहायता पुथ्याउने व्यक्ति ।

निजु— क्रि॰ वि॰ [सं॰ नित्ये १. हरहमेसा; हमेसा; सधैँ; नित्य; निम । वि॰ २. उपस्थित; हाजिर ।

निजोर— वि॰ [नि+जोर] कमजोर; निर्धो ।

निट्ठा— वि॰ १. एकरङ्गे; एकछायाँ । २. कोरा । (उदा॰— ऊ निट्ठा मूर्ख रहेछ) । ३. एकसरे ।

निट्ठै— क्रि॰ वि॰ [प्रा॰ णिपट्ट+इ < सं॰ निवृत्ते अलिकति पनि; थोरै पनि; निमिट्यान्न ।

निठुर/निठुरी— वि॰ [सं॰ निष्ठुर+ई] दयामाया नभएको; निष्ठुर; क्रूर । > निठुथ्याइँ— ना॰ निठुर हुनाको भाव वा अवस्था; निष्ठुरता ।

निडर— वि॰ [सं॰ नि+डर] मनमा डर नभएको; कसैको भय नमान्ने; कोहीदेखि नडराउने; सूरो; शूर; निर्भय ।

नित— क्रि॰ वि॰ [सं॰ नित्ये नित्य; सधैँ ।

नितम्ब— ना॰ [सं॰] कम्मरमनिको पृष्ठ भाग; फिलो; पुट्ठा; चाक । — कस— ना॰ चाक टिमिक्क कसिने गरी लगाइने लुगा वा त्यस्तो पहिरन । ~ बिम्ब— ना॰ बाटुलो चाक । > नितम्बास्थि— ना॰ नितम्ब वा फिलाको हाड; पुट्ठाको हाड । नितम्बिनी— ना॰ १. ठूलो र आकर्षक नितम्ब भएकी स्त्री । २. तरुनी राम्री आइमाई । ३. स्त्री; आइमाई । वि॰ ४. ठूलो नितम्ब हुने; चाके (स्त्री॰ । नितम्बी— वि॰ ठूलो नितम्ब हुने; चाके (पुरुष॰ ।

नितान्त— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. एकदम; बिलकुल । २. अत्यन्त; सर्वथा । वि॰ ३. पूरै ।

नित्य— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. कहिल्यै नबिराईकन; अटुट रूपमा; लगातार; सधैँ; निरन्तर; अनवरत; दिनदिनै; प्रतिदिन । वि॰ २. कहिल्यै नाश नहुने; सधैँ रहिरहने; अविनाशी । ~ कर्म/कृत्य/क्रिया— ना॰ दिनदिनै गरिने काम; प्रतिदिनको काम; दैनिक कर्म (शौच, स्नान, पूजापाठ आदि दैनिक क्रिया) । — ता/त्व— ना॰ १. नित्य हुनाको भाव वा अवस्था; निरन्तरता । २. अविनाशिता; शाश्वतता । ~ दान— ना॰ प्रत्येक दिन एकै विधिका साथमा गरिने दान । — प्रति— क्रि॰ वि॰ प्रतिदिन; दिनहुँ; सधैँ । ~ यज्ञ— ना॰ सधैँ गरिने यज्ञ । — शः— क्रि॰ वि॰ सधैँभरि; सधैँ । ~ सन्धि— ना॰ वैकल्पिक रूपमा नहुने सन्धि; हुने र नहुने विकल्प नभएको सन्धि । ~ संज्ञा— ना॰ १. सधैँ एउटै रहिरहने संज्ञा; स्थायी रूपमा रहिरहने संज्ञा । २. अविनाशी नाम ।

श्रनित्यानन्द— ना॰ १. अविरल रूपमा भइरहने आनन्द । २. भगवान् । वि॰ ३. सधैँ आनन्दपूर्वक रहने; सदानन्द ।

नित्रेनी— ना॰ [सं॰ निस्त्राणे धेरै हिँड्दा, कुनै अप्ठ्यारो काम गर्दा वा लामो समयसम्म काम गर्दाको परिश्रमले हुने शारीरिक शिथिलताग् शारीरिक ग्लानि; थकावट । > नियभयान्न— क्रि॰ वि॰ थकाइले शरीर शिथिल भएर; लस्त हुँदै; थाक्ने किसिमले ।

निथाचुर/निथाचूर्ण— क्रि॰ वि॰ [निथाचूर्णे पूरै भिज्ने गरी; निथु्रक्क; सतचूर्ण ।

निथार्–नु— स॰ क्रि॰ [निथार+नु] १. पानी आदि तरल पदार्थ राखिएको वा भएको ठाउँबाट नसिद्धिएसम्म चुहाउनु वा बगाउनु; पानी आदि तरल पदार्थ अलि–अलि गरेर चुहाउँदै वा बगाउँदै सिद्ध्याउनु । २. कुनै पनि कुरो सक्नु; सिद्ध्याउनु । > निथार— ना॰ १. चुहिएर वा बगेर बाँकी रहेको वस्तु; निथ्रेर बाँकी रहेको वस्तु । २. अवशेष । निथारपिथार— ना॰ बगेर, चुहिएर वा निथ्रेर बाँकी रहेको वस्तु; अवशेष । निथाराइ— ना॰ निथार्ने वा निथ्रिने क्रिया–प्रक्रिया । निथारिनु— क॰ क्रि॰ निथार्ने काम गरिनु; निथ्राइनु ।

निथ्र–नु— अ॰ क्रि॰ [निथ्र+नु] १. पानी आदि तरल पदार्थ बिस्तारै– बिस्तारै भएजति जम्मै चुहुनु वा बग्नु । २. पानी आदि तरल पदार्थ अलि–अलि गरेर बग्दै सिद्धिनु । ३. समाप्त हुनु; शेष नरहनु । > निथ्राइ— ना॰ निथ्रने किसिम; क्रिया वा भाव । निथ्राइनु— क॰ क्रि॰ निथ्रने पारिनु । निथ्राइलो— वि॰ निथ्रने स्वभावको ।

निथ्राउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ निथार्नु वा निथ्रने पार्नु । निथ्राहट— ना॰ निथ्राइ । निथ्रिनु— अ॰ क्रि॰ १. निथ्रेको होइनु; निथारिनु । २. निथ्रनु ।

निथु्रक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ निथु्रक्+क] पानी वा पसिनाले सम्पूर्ण शरीर बेसरी भिज्ने गरी; झरीमा बेसरी रुझ्ने किसिमले; निथाचूर्ण ।

निथ्रेनी— ना॰ [निथ्र+एनी] निथ्रेर वा थिग्रेर बाँकी रहेको थिग्रेनी; निथार ।

निथ्य्राइ— ना॰ [रू निथ्रि (+याइ॰] निथ्रिने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] निथ्य्राइनु— क॰ क्रि॰ निथ्राइनु; निथारिनु । निथ्य्राउनु— प्रे॰ क्रि॰ निथार्नु । निथ्य्राहट— ना॰ निथ्य्राइ ।

निदर्श— ना॰ [सं॰] कुनै वस्तु वा कुराको अन्वेषण, परीक्षण गर्दा मूल वा समग्रताको राम्रोसँग प्रतिनिधित्व गर्ने केही अंश । श्र निदर्शक— वि॰ कुनै वस्तु वा कुरालाई देखाउने; प्रदर्शक ।

निदर्शन— ना॰ १. कुनै वस्तु वा कुरा देखाउने काम; कुनै वस्तु वा कुरालाई औँल्याउने काम । २. उदाहरण; उपमा; दृष्टान्त । निदर्शना— ना॰ दुई वाक्यको अर्थमा अन्तर हुँदाहुँदै पनि उपमाबारा तिनीहरूका सम्बन्धको कल्पना गर्दा साहित्यमा हुने एक अर्थालङ्कार ।

निदाइ— ना॰ [रू निदाउ (+आइ॰] निदाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] निदाइनु— क॰ क्रि॰ निद्रामा परिनु; सुतिनु । निदाइलो— वि॰ निद्रामा पार्लाजस्तो; सुतूँ–सुतूँ हुने ।

निदाउ–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ निद्रा+आउ+नु] १. प्राणीहरूका जीवित अवस्थामा हुने अधिकांश चेतनावृत्ति रोकिएर निश्चेष्ट भई शारीरिक, मानसिक आदि विश्रान्ति पाउनु; निद्रामा पर्नु; सुत्नु । २. हातगोडामा रक्तसञ्चार बन्द भई झमझमाउनु । श्रनिदाउरो— वि॰ १. भोक, प्यास, थकाइ वा मानसिक चिन्ताले मलिन; अँध्यारो; शिथिल । २. निद्रातुर ।

निदान— ना॰ [सं॰] १. कुनै कार्यको आदि कारण; प्रमुख कारण; मुख्य हेतु । २. डाक्टर, वैद्य आदिबारा रोगीको रोग खुट्ट्याउने काम; रोगीको रोगको निर्णय । ३. कुनै कुराको अन्तिम निष्कर्ष; परिणाम; निचोर; आखिर । ४. शुद्धता । ~ कार्य— ना॰ रोग खुट्ट्याउने काम । — शेष/सेक— क्रि॰ वि॰ अन्त्यमा; भरेपरन्तुमा । — सेकमा— क्रि॰ वि॰ भरेपरन्तुमा ।

निदार— ना॰हे॰ निधार ।

निदाल— ना॰ घरका दलिनहरू अड्याउनाका निम्ति गाराका बीचमा वारपार राखिने काठ, फलाम आदिको सत्तरी; दलिनहरू अड्याउने काठ, फलाम आदिको साधन ।

निदुरी— ना॰ [नीद+उरी] १. निदाइरहने स्वास्नीमान्छे । २. (दन्त्यकथामा॰ नीद; निदुली; निदरी ।

निदुली— ना॰ [सं॰ निद्रा+उली] (लोककाव्य, बालबोली आदिमा॰ निद्रा; निदरी; निदुरी ।

निदेश— ना॰ [सं॰] १. ठूलो मानिसले आफूभन्दा साना मानिसलाई दिने आदेश; आज्ञा । २. कथन; उक्ति । ३. सामीप्य ।

निद्रा— ना॰ [सं॰] १. सुतेको वा काम नभएको बेलामा शरीर शिथिल भई केही काल चेत हराउने प्रक्रिया वा गुण । २. त्यसरी चेत हराएको अवस्था; निद्रावस्था; नीद; स्वप्न; सपना । > निद्रालु— वि॰ १. धेरै बेरसम्म निदाइरहने, बढी निदाउने; सुताहा । २. आँखामा निद्रा भएको; निद्राले ग्रस्त । ३. निद्रामा पार्ने खालको । ४. मादक । निद्रिका— ना॰ मानसिक तनाउलाई मेटेर, जाग्रत् अवस्थाको चेतनावृत्तिलाई निलम्बित पारेर निद्रा लगाइदिने औषधी । निद्रित— वि॰ निदाएको; सुतेको ।

निधन— ना॰ [सं॰] १. प्राणीको शरीर सदाको निम्ति चेतनाहीन भई लास हुने प्राकृतिक नियम; मरण; मृत्यु । २. अन्त; समाप्ति । वि॰ ३. धन नभएको; निर्धन; दुःखी; दरिद्र । ~ क्रिया— ना॰ मरेपछिको काजकिरिया; किरियाकाष्टा; अन्त्येष्टि क्रिया ।

निधार— ना॰ [प्रा॰ निलाड < सं॰ निटिले १. आँखीभुईँदेखि माथि कपालसम्मको अवयव; ललाट; भाल; निदार । २. खप्पर; पुर्पुरो; चाँदो । ३. भाग्य ।

निधि— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तु धेरै मात्रामा भएको ठाउँ; कुनै वस्तु सञ्चित भएर रहेको ठाउँ; खानि । २. गुप्त रूपमा रहेको धन; गडेको धन; गाडधन । ३. कुबेरका नौ भण्डार वा खानि (पद्म, महापद्म, शङ्ख, मकर, कच्छप, मुकुन्द, कुन्द, नील र खर्ब) । ४. समुद्र ।

निधि–नु— अ॰ क्रि॰ [निधो+इ+नु] निधो हुनु; टुङ्गो लाग्नु ।

निधिनी— ना॰ [निधो+इनी] कथ्य॰ निदिनी । १. बनझाँक्री भन्ने रहस्यमय जातिकी स्त्री; स्त्री बनझाँक्री; बनझँक्रिनी । २. धमिनी । ~ गुरुमा— ना॰ १. झाँक्रीविद्या सिकाउने एक अनुश्रुतिगत बनझँक्रिनी । २. बोक्सी ।

निधिपति— ना॰ [सं॰] १. कुबेर । २. खानीको मालिक ।

निधो— ना॰ [सं॰ निन्दा+ओ] १. अन्तिम निर्णय; पक्कापक्की; निश्चय । २. खोजेर पत्ता लगाउने कार्य; टुङ्गो; खोजीनिती ।

निध्याइ— ना॰ [रू निध्याउ (+आइ॰] निध्याउने काम वा किसिम । [ > ] निध्याइनु— क॰ क्रि॰ निधो गरिनु; टुङ्गो लगाइनु ।

निध्याइलो— वि॰ १. निधो लाग्लाजस्तो । २. निधो गर्न वा लगाउन लायक ।

निध्याउ–नु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ [निधो+याउ+नु] निधो गर्नु; निधो लगाउनु ।

निनाद— ना॰ [सं॰] ध्वनि; आवाज । श्रनिनादित— वि॰ शब्द निस्केको; निनाद भएको; ध्वनित । निनादी— वि॰ ध्वनि निकाल्ने; हल्ला गर्ने; बज्ने ।

निनी१— ना॰ [सं॰ निद्रो १. बालबोलीमा सुत्ने क्रिया बुझाउने शब्द; सुत्ने काम; सुताइ; निद्रा; नुनु; चिउँ । वि॰ बो॰ २. बालकहरूलाई सुताउँदा भनिने शब्द ।

निनी२— ना॰ [सं॰ नन्दिनी] गाईका ससाना बाछाबाछीलाई प्यारो गरेर भनिने शब्द ।

निनुब— ना॰ [भो॰ ब॰] लिच्छवि शासनकालमा प्रशासन सञ्चालन गर्न खडा गरिएको केन्द्रीय स्तरको कुनै एक अड्डा ।

निन्दक— वि॰ [सं॰] अर्काको भए–नभएको दोषको बखान गर्ने; अर्काको निन्दा गर्ने; परोक्षमा अर्काको कुरा काट्ने ।

निन्दनीय— वि॰ [सं॰] १. निन्दा गर्नुपर्ने; निन्दा गर्न लायक; तिरस्करणीय । २. ऐनकानुन, वंश–परम्परा र लोकव्यवहारको प्रतिक¨ल; सामाजिक नियम र मर्यादाको विरुद्ध (आचरण, व्यवहार इ॰) ।

निन्दा— ना॰ [सं॰] १. कुनै व्यक्ति वा वस्तुको खोट देखाउने काम; अर्काको भए–नभएको दोष देखाउने काम; परोक्षमा अर्काको कुरा काट्ने काम । २. तिरस्कार; हेलाँ; घृणा; अवज्ञा । ३. अपकीर्ति; अपवाद; बदनामी । > निन्दात्मक— वि॰ कसैको निन्दा वा अनुचित आलोचना गरेर लेखिएको वा भनिएको; निन्दा भएको । निन्दित— वि॰ निन्दा गरिएको; दोष देखाइएको; बदनाम भएको; तिरस्कृत ।

निन्दु— ना॰ [सं॰] १. मरेको बच्चा जन्माउने स्त्री । २. जन्मनेबित्तिकै छोराछोरी मर्ने स्त्री; मृतवत्सा । ३. छोराछोरी जन्मनेबित्तिकै स्वयम् मर्ने स्त्री । निन्दो चर्चो— ना॰ [निन्दा+चर्चा] १. अर्काको नराम्रो बानीबेहोराको अनावश्यक चर्चा; अर्काको दोषको अनावश्यक खोजीनिती; परोक्षमा अर्काको कुरा काटिरहने प्रवृत्ति; चेवाचर्चा । २. अर्काको दोष बखान गर्ने काम; बदख्वाइँ; बदनामी ।

निन्द्य— वि॰ [सं॰] निन्दा गर्न लायक; निन्दा गर्नुपर्ने; निन्दनीय ।

निन्द्रा— ना॰ [सं॰ निद्रो हे॰ निद्रा । > निन्द्रालु— वि॰ निद्रालु ।

निन्याउरो— वि॰ [सं॰ निद्रातुर > प्रा॰ णिद्दाउरो] हे॰ निदाउरो ।

निपर्सि— क्रि॰ वि॰ [सं॰ निक (ट॰+परस्व] पर्सिको भोलिपल्ट; निकोपर्सि; निकोर्सि ।

निपात— ना॰ [सं॰] १. भाषामा खास–खास भावलाई व्यक्त गर्न स्वयम् प्रत्यक्ष रूपले सार्थक नभए पनि वाक्यका निकटवर्ती शब्दलाई बढी सार्थक तुल्याउने शब्द (नि, पो, र, त आदि) । २. खस्ने काम; झर्ने काम; गिर्ने काम; अधपतन । ३. नाश; सखाप । > निपातन— ना॰ १. माथिबाट तल खस्ने काम; झर्ने काम; गिर्ने काम; पतन । २. पिट्ने काम; चुट्ने काम; पिटाइ; चुटाइ । ३. नाश गर्ने काम; नाश । निपातित— वि॰ १. माथिबाट तल झारिएको; खसालिएको; गिराइएको । २. नाश पारिएको ।

निपान— ना॰ [सं॰] १. पोखरी । २. कुवा । ३. दूध दुहुने भाँडो ।

निपाने— वि॰ [नि+पानी+ए] पानी नभएको; सुक्खा (जमिन आदि॰ ।

निपुण— वि॰ [सं॰] कुनै कामकुराको राम्रो ज्ञान भएको; काममा चतुर; सिपालु; चलाख; कुशल; दक्ष; चुपिचन्डाल । — ता— ना॰ १. निपुण हुनाको भाव; दक्षता; कार्यकुशलता । २. चलाखी ।

निप्ट–नु— अ॰ क्रि॰ [प्रा॰ निबट्टणे हे॰ निब्टनु । श्रनिप्टाइ— ना॰ निब्टाइ । निप्टाइनु— क॰ क्रि॰ निप्टने पारिनु । निप्टाउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ निप्टने पार्नु वा पार्न लाउनु ।

निफन्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ निष्पवन+नु] १. नाङ्लामा हाली फट्कारेर अन्न आदिमा मिसिएको धूलो, कसिङ्गर, भूस आदि छुट्ट्याउनु; नाङ्लाले अन्न आदि केलाउनु । २. अर्काको चेवाचर्चा गर्नु; अर्काको कुरा काट्नु । निफननाफन— ना॰ नाङ्लाले फटकारेर धूलो, कसिङ्गर, भुस आदि छुट्ट्याउने काम; निफन्ने र केलाउने काम ।

निफनाइ— ना॰ निफन्ने क्रिया व्ा प्रक्रिया । निफनाइनु— क॰ क्रि॰ निफन्न लगाइनु । निफनाउनु— प्रे॰ क्रि॰ निफन्न लगाउनु ।

निफनिनु— क॰ क्रि॰ १. निफन्ने काम गरिनु । अ॰ क्रि॰ २. निफनिएको होइनु । निफनुवा— वि॰ १. निफनेको । २. निफन्ने ।

निफर— वि॰ [सं॰ निर्बले कमजोर; निर्धो; दुर्बल ।

निफुल्क–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ निःशल्के १. बचेचढेको हुनु; फुर्किएर कसैलाई नटेर्नु; मात्तिनु । २. निखुल्कनु । श्रनिफुल्काइ— ना॰ निफुल्कने क्रिया वा प्रक्रिया । निफुल्किनु— अ॰ क्रि॰ निफुल्केको हुनु । निफुल्क्याइ— ना॰ निफुल्किने काम वा किसिम ।

निफुल्क्याइनु— क॰ क्रि॰ निफुल्किने पारिनु । निफुल्क्याउनु— प्रे॰ क्रि॰/स॰ क्रि॰ १. निफुल्किने पार्नु । २. मत्त्याउनु । ३. खुत्त्याउनु । निफुल्क्याहट— ना॰ निफुल्क्याइ ।

निब— ना॰ [अङ्॰] लेख्नका लागि होल्डर, फाउन्टेनपेन आदिमा जडिने (जड्न, झिक्न मिल्ने॰ धातुको टाँका; होल्डर, फाउन्टेनपेन आदिको टुँडो ।

निबद्ध— वि॰ [सं॰] १. नफुस्किने गरी बाँधिएको; राम्ररी बाँधिएको; बद्ध । २. उनिएको । ३. लेखिएको । ४. जडिएको ।

निबन्ध— ना॰ [सं॰] १. कुनै विषयलाई लिएर कल्पनात्मक वा वस्तुगत पाराले गद्यमा लेखिएको छोटो साहित्यिक रचना; साहित्यको एक गद्य विधा । २. राम्रोसँग बाँध्ने काम । — कार— ना॰ निबन्ध लेख्ने लेखक । श्रनिबन्धन— ना॰ १. बाँध्ने काम; बन्धन । २. निबन्धका रूपमा लेख्ने काम; निबन्ध–शिल्प ।

निबन्धात्मक— वि॰ [सं॰] निबन्धका रूपमा बनेको; निबन्धका आकारको । — ता— निबन्धात्मक हुनाको भाव वा स्थिति ।

निबा— ना॰ [नि+बाँस] एक जातको बाँस ।

निबारो— ना॰ [सं॰ निभ्नविटे ठूलठूला पात हुने, डाले घाँसका रूपमा प्रयोगमा आउने एक प्रकारको रूख ।

निबिड— वि॰ [सं॰] १.घना; आपट्टे; बाक्लो । २. कठिन ।

निबुवा— ना॰ [सं॰ निम्बूके गोलो किसिमको एक प्रकारको अमिलो फल वा त्यसको काँडादार वृक्ष ।

निब्ट–नु— अ॰ क्रि॰ [प्रा॰ णिबट्टे १. कुनै कामकुरो भने–सोचेजस्तो गरी सफल हुनु; फत्ते हुनु; तामेल हुनु । २. गर्न लागेको काम– कुरोबाट फुर्सद पाउनु । श्रनिब्टाइ— ना॰ निब्टने किसिम, क्रिया वा भाव । निब्टाइनु— क॰ क्रि॰ निब्टने पारिनु । निब्टाउनु— प्रे॰ क्रि॰/स॰ क्रि॰ निब्टने पार्नु वा पार्न लगाउनु । निब्टिनु— अ॰ क्रि॰ १. निब्टने हुनु; निब्टनु । निब्ट्याइ— ना॰ निब्टिने क्रियाप्रक्रिया । निब्ट्याइनु— क॰ क्रि॰ निब्टने पारिनु । निब्ट्याउनु— प्रे॰ क्रि॰/स॰ क्रि॰ तामेल गर्नु वा टुङ्ग्याउनु; निब्टाउनु ।

निभ्–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ निर्वाप+नु] १. बलिरहेको आगो, बत्ती आदि बल्न छोड्नु; आगो, बत्ती आदि मर्नु । २. झगडा आदि टुङ्गिनु; समाप्त हुनु । ३. तेज घट्नु; पराक्रम सकिनु; निस्तेज हुनु । ४. मर्नु > निभाइ— ना॰ निभ्ने क्रिया वा प्रक्रिया । निभाइनु— क॰ क्रि॰ निभ्ने तुल्याइनु । निभाउनु— प्रे॰ क्रि॰/स॰ क्रि॰ निभ्ने पार्नु; निस्तेज गराउनु ।

निभृत— वि॰ [सं॰] १. गुप्त रूपमा राखिएको; गुप्त । २. भरिभराउ भएको । ३. सुटुक्क; चुपचाप ।

निम— ना॰ [सं॰ निम्बे बकाइनाका जस्ता पात हुने, खैरा मसिना फूल फुल्ने, खिर्नीका आकारका फल फल्ने र फल, पात, काठ आदि सबै तीता हुने एक जातको रूख ।

निमक— ना॰ [प्रा॰ नमके १. पानी पर्नासाथ पग्लने तथा तरकारी, दाल आदिलाई स्वादिलो बनाउन मिलाइने नुनिलो चूर्ण वा ठोस पदार्थ; नुन; लवण । २. सरकार वा मालिक आदिबाट कमाएको दानापानी; आजीविका; नमक । ~ हराम— वि॰ जीविका चलाइदिने व्यक्तिको सोझो नचिताउने; निमकको सोझो नगर्ने; निमेकहराम; कृतघ्न । ~ हरामी— ना॰ निमकको सोझो नगर्ने भाव वा अवस्था । ~ हलाल— वि॰ जीविका चलाइदिनेको अनुक¨ल काम

 गर्ने; निमकको सोझो चिताउने; कृतज्ञ । ~ हलाली— ना॰ निमकको सोझो

गर्ने क्रिया वा भाव; कृतज्ञता ।

निमग्न— वि॰ [सं॰] १. कुनै काम, व्यवसाय वा अध्ययन आदिमा पूर्ण रूपले लागेको; तल्लीन; तन्मय । २. गहिराइमा पुगेको; डुबेको; मग्न ।

निमज्जन— ना॰ [सं॰] पानीमा मारिने डुबुल्की; गोता । > निमज्जित— वि॰ डुबेको ।

निमठ्–नु— स॰ क्रि॰ [निमोठ्+नु] १. कुनै वस्तु जोरले समातेर बाटिने गरी घुमाउनु; बटार्नु । २. बोट–बिरुवाको मुन्टो निमोठ्नु; टाउको मर्काउनु । ३. कपडा आदि बटारेर निचोर्नु । अ॰ क्रि॰ ४. आन्द्रा बटारिने गरी पेट दुख्नु; पीडा हुनु । > निमठाइ— ना॰ निमठ्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । निमठिनु— क॰ क्रि॰ १. निमठ्ने काम गरिनु । अ॰ क्रि॰ २. निमठाइमा पर्नु । निमठ्याइ— ना॰ निमठिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया; निमोठ्याइ । निमठ्याइनु— क॰ क्रि॰ निमठ्न लाइनु ।

निमठ्याइलो— वि॰ निमट्ठिएलाजस्तो; निमट्ठ्याइ–स्वाउँदो । निमठ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ निमठ्न लाउनु; निमोठ्याउनु । निमठ्याहट— ना॰ निमठिने भाव, अवस्था वा क्रिया; निमठ्याइ ।

निमन— ना॰ [सं॰ नियमने १. औषधीको प्रभाव आदिले शारीरिक रोग कम हुँदै गएको अवस्था; निको; सन्चो । वि॰ २. असल; बेस । ३. सफा; शुद्ध; चोखो ।

निमन्त्रक— वि॰ [सं॰] १. विवाह वा अन्य यस्तै उत्सवमा बोलाउने; निम्तो दिने; निमन्त्रणा गर्ने । ना॰ २. निम्त्याउने व्यक्ति ।

निमन्त्रण— ना॰ [सं॰] कुनै उत्सव आदिमा सामेल हुन बोलाउने काम; निमन्त्रणा । ~ पत्र— ना॰ निम्तो पठाउने कार्ड वा चिठी ।

निमन्त्रणा— ना॰ [सं॰] भोज, विवाह, उत्सव आदि कार्यमा कुनै व्यक्तिलाई निर्धारित समय र स्थानमा उपस्थित हुन गरिने अनुरोध; निम्तो; निमन्त्रण । ~ पत्र— ना॰ निम्तो पठाउने कार्ड वा चिठी; निमन्त्रणपत्र ।

निमन्त्रित— वि॰ [सं॰] निम्त्याइएको; बोलाइएको; निम्तो गरिएको ।

निमारो— ना॰ [सं॰ निम्नविटे तिमिलो; नेभारो; निबारो; बेडु ।

निमिट्यान्न— वि॰ [सं॰ निमिनत्त (=भाग्य॰+अन्त] १. जो भएको सबै सकिएको; पूरै समाप्त । ना॰ २. पूर्ण समाप्ति ।

निमित्त— ना॰ [सं॰] १. कुनै घटना वा कार्यको आदि हेतु; कारण । २. उत्तेजना । ३. ध्येय; लक्ष्य; उद्देश्य । ४. लक्षण; प्रतिक्रिया । ५. भाग्यअनुसारको अन्तिम परिणाम । ना॰ यो॰ ६. निम्ति; लागि (यसनिमित्त, त्यसनिमित्त आदि॰ । क्रि॰ वि॰ ७. लागि

(उदा॰— ऊ मेरा निमित्त काम गर्छ) । ~ कारण— ना॰ कार्यसँगै नगाँसिने तर सो कार्यका लागि आवश्यक कारण (जस्तै— घडा बनाउने चक्का, कुमाले आदि॰ ।

निमिष— ना॰ [सं॰] १. आँखा झिम्क्याउने प्रक्रिया; पलक; निमेष । २. आँखा झिम्म गर्दा लाग्ने समय; क्षण; समयको ज्यादै सानो एकाइ ।

निमीलन— ना॰ [सं॰] १. परेला ढप्काउने वा पलक झुकाउने काम; आँखाचिम्लाइ । २. निमिष । ३. मरण; मृत्यु ।

निमीलित— वि॰ [सं॰] १. परेला ढप्किएको; आँखा चिम्लिएको । २. मरेको; बितेको ।

निमुखा/निमुखो— वि॰ [नि+मुख+आ/ओ] १. अज्ञान, धक, लाज आदिका कारणले मौकामा बोल्न नसक्ने; सीधासाधा । २. अशक्त; निर्धो । ३. साधनहीन; शक्तिहीन । ४. अनाथ ।

निमेक— ना॰ [निमके १. नुन; लवण । २. पारिश्रमिक; ज्याला; मजुरी । ३. मेलो; लग । ~ हराम— ना॰ निमकहराम । श्र निमेकी— वि॰ १. पारिश्रमिक लिएर काम गर्ने; ज्यालादार; ज्यामी । २. निमेकको सोझो गर्ने; इमान्दार ।

निमेष— ना॰हे॰ निमिष ।

निमोठ्–नु— स॰ क्रि॰ [प्रा॰ निम्मोडण+नु] हे॰ निमठ्नु ।

निमोठनामोठ— ना॰ १. जहीँतहीँबाट निमोठ्ने काम; बटारबुटुर । २. ससाना रूख–बिरुवाका मुना वा आँकुरालाई चुँड्ने–भाँच्ने काम । निमोठाइ— ना॰ निमठाइ । निमोठानिमोठ— ना॰ १. आपसमा एकले अर्कालाई निमोठ्ने वा अँचेट्ने काम; परस्परमा पाखुरा निमोठ्ने काम । २. बारम्बार बटार्ने वा भाँच्ने काम । निमोठिनु— क॰ क्रि॰ १. निमोठाइमा पारिनु । अ॰ क्रि॰ २. निमोठाइमा पर्नु । निमोठ्याइ— ना॰ निमठ्याइ । निमोठ्याइनु— क॰ क्रि॰ निमठ्याइनु । निमोठ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ निमठ्याउनु ।

निमोठ्याहट— ना॰ निमोठ्याइ ।

निमोनियाँ— ना॰ [अङ्॰ न्युमोनियाँ] छातीभित्र चिसो पसेर फोक्सो सुनिई दम र ज्वर आउने कडा रोग; ठन्डी घुसेर ज्वर आउने रोगविशेष; दग्धी ।

निम्की— ना॰ [निमक+ई] १. नुन मिलाई तयार गरिएको मैदाको रोटी वा कुट्के रोटी; नमकिन । २. कागतीमा नुन; बिरेनुन र मसला हाली वा नहाली बनाइएको एक प्रकारको अचार ।

निम्छरो— वि॰ [सं॰ निम्नस्तरे १. धन, बुद्धि, विद्या आदि सबै कुराबाट नाजुक स्थितिको; कमजोर । २. दुब्लो–पातलो; निर्बलियो ।

निम्जो— ना॰ [सं॰ नियमत्ये काम आदिको आरम्भ; थालनी; थाल्नी; श्रीगणेश; खेवारा ।

निम्ठि–नु— अ॰ क्रि॰ [निम्ठो+इ+नु] निम्ठो हुनु; भरिनु; पूरै भरिनु ।

निम्ठो— ना॰ [सं॰ निर+मस्त (=चुली नभएको॰] १. माना, पाथी, आदि नापोमा झुसी नभई केवल बिटसम्म पुगेको भराइ, भाँडामा चुलिएको अन्न आदिको भाग छप्का काटेर बिटबराबर रहेको नापो । वि॰ २. उक्त नापोबराबरको ।

निम्ठ्याइ— ना॰ [रू निम्ठि (+आइ॰] निम्ठो पार्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] निम्ठ्याइनु— क॰ क्रि॰ निम्ठो तुल्याइनु । निम्ठ्याउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰क्रि॰ निम्ठो तुल्याउनु ।

निम्तारु/निम्तारो/निम्तालु— वि॰ [निम्तो+आरु/आरो/आलु] १. निम्तोमा आउने । न्ाा॰ २. निम्तोमा आउने व्यक्ति ।

निम्ति— ना॰ यो॰ [सं॰ निमित्ते १. लागि; खातिर; निमित्त (उदा॰— रामका निम्ति कृष्णले के पो गर्न बाँकी राख्यो र ;) ।

निम्ति–नु— अ॰ क्रि॰ [निम्तो+इ+नु] निम्तो पाइनु; निम्तोमा पारिनु; निम्त्याइनु ।

निम्तो— ना॰ [सं॰ निमन्त्रणे विवाह, धार्मिक यज्ञ आदि शुभ कार्य र अन्य कार्यमा सामेल हुनको लागि बोलाउने काम; निमन्त्रण । ~ पत्र— ना॰ निमन्त्रणपत्र ।

निम्त्याइ— ना॰ [रू निम्त्याउ (+आइ॰] निम्त्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] निम्त्याइनु— क॰ क्रि॰ निम्तो गरिनु; निम्ता दिइनु ।

निम्त्याउनु— स॰ क्रि॰ [निम्तो+याउ+नु] कुनै उत्सव वा कार्यमा बोलाउनु; निम्तो गर्नु; निम्तनु । > निम्त्याहट— ना॰ निम्त्याइ ।

निम्न— वि॰ [सं॰] देहायको; तलतिरको; तल्लो । — अनुसार— क्र॰वि॰ तल भएबमोजिम । — गा— ना॰ तलतिर बग्ने नदी । ~ पुरापाषाण— ना॰ प्रागैतिहासिक पुरातत्त्वका अनुसार पुरापाषाणका तीन विभाजनमध्ये पहिलो विभाजन; प्राकचेलियन, चेलियन र अश्योल मानवले प्रयोग गरेका पाषाण–उपकरण पाइएको समय । ~ माध्यमिक— वि॰ प्राथमिक तहभन्दा माथिल्लो र माध्यमिक तहभन्दा तल्लो (पाठशाला आदि) । ~ माध्यमिक

विद्यालय— ना॰ निम्न माध्यमिक तहसम्म पढाइ हुने विद्यालय; नि॰ मा॰ वि) । ~ लिखित— वि॰ तल लेखिएको; निम्नाङ्कित । ~ वर्ग— ना॰ तल्लो वर्ग; धन वा जातको दृष्टिले पिछडिएको वर्ग । श्रनिम्नोदर— वि॰ १. वृत्तको पेटको भाग भित्र पसेको; कोप्रिएको । ना॰ २. तल्लो पेट । ३. पाठेघर । निम्नोन्नत— वि॰ होचो–अग्लो परेको; नमिलेको; उबडखाबड (जमिन॰ । निम्फु गुम्बा— ना॰ [भो॰ ब॰] नेपालको मुस्ताब जिल्लामा अवस्थित, कालीगण्डकीको मुहानभन्दा तलतिर पूर्वपट्टिको उपत्यकाबाट ३०५ मिटरजति अग्लो डाँडामा रहेको एक गुम्बा ।

निम्ब१— ना॰ [सं॰] नगण, सगण र यगण भएको वार्णिक छन्दविशेष ।

निम्ब२— ना॰ [सं॰] ससाना पात हुने, तीतो प्रकृतिको, प्रायः औषधीका लागि उपयुक्त रूख; निमको बोट ।

निम्बार्क— ना॰ [सं॰] १. भारतको वृन्दावनमा रहने एक प्रसिद्ध वैष्णव आचार्य । २. उनैले चलाएको मत वा सम्प्रदाय । श्र निम्बार्की— वि॰ निम्बार्कको अनुयायी ।

निम्बू— ना॰ [सं॰] १. निबुवा; अमिलो । २. कागती ।

निम्सरो— वि॰ [सं॰] निम्नस्तर; धन, बल, स्वास्थ्य आदि दृष्टिले कमजोर; निर्धो; दुर्बल; निम्छरो ।

नियत१— ना॰ [अ॰ नीयते १. आन्तरिक लक्ष्य; भित्री उद्देश्य । २. इरादा; मनसुबा; मनसाय ।

नियत२— वि॰ [सं॰] १. नियम, कानुन, प्रथा वा बन्देज आदिबारा सीमित गरिएको; नियमबद्ध । २. तोकिएको; निश्चित; निर्धारित ।

श्रनियतात्मा— वि॰ आफूलाई नियन्त्रणमा राख्ने; संयमी । नियताप्ति— ना॰ प्रबन्धकाव्यका आख्यानमा पाइने बन्ब वा सङ्घर्षपछिको अवस्था; संस्कृत साहित्यशास्त्रका अनुसार कथावस्तुमा भएका अवस्थामध्ये चौथो ।

नियति— ना॰ [सं॰] १. भाग्य; प्रारब्ध; दैव । २. आत्मानुशासन; आत्मसंयम । ३. नियमबद्ध हुने प्रकृति । ४. दैवी वा स्वतः सिद्ध उपलब्धि । ५. दैवी प्रकोप । — वाद— ना॰ भाग्यवाद । — वादी— वि॰ नियति वा भाग्यमा विश्वास राख्ने । > नियतेन्द्रिय— वि॰ इन्द्रियलाई वशमा राख्ने ।

नियन्डरथल— ना॰ [अङ्॰] नृतत्त्वशास्त्रका अनुसार जर्मनीको नियन्डरथल नामक स्थानमा पाइएको मानव; फ्रान्सको मुस्तेर मानवसित पूरापूर मिल्ने मानव; अश्मीभूत अस्थिअवशेषको रूपमा पाइएको चतुर्थ हिमयुगका समयको मानव; आजभन्दा पैँतीस हजार वर्षउताको अर्धसभ्य पुरापाषाणयुगीन मानव ।

नियन्तव्य— वि॰ [सं॰] नियममा राख्न योग्य; नियममा राखिनुपर्ने ।

नियन्ता— वि॰ [सं॰] १. नियन्त्रणमा राख्ने; अनुशासनमा राख्ने; नियामक । ना॰ २. शासक । ३. शिक्षक । ४. हात्तीलाई तह लगाउने माहुते । ५. परमेश्वर । ६. सञ्चालक ।

नियन्त्रक— वि॰ [सं॰] १. नियन्त्रण गर्ने; नियन्ता । २. व्यवस्थापक । ना॰ ३. कुनै विश्वविद्यालय वा यस्तै संस्थाको परीक्षा सम्पन्न गराउने प्रमुख (कन्ट्रोलर॰ ।

नियन्त्रण— ना॰ [सं॰] १. नियम वा बन्धनमा राख्ने काम; व्यवस्थित स्थिति वा अनुशासनपूर्वकको अधीनता । २. शक्ति प्रयोगबाट हुने वा गरिने अशान्त स्थितिको दमन । ~ कक्ष— ना॰ रेडियो, चलचित्र आदिमा ध्वनिलाई ठीक–ठीक रूपमा चलाउने कक्ष (कन्ट्रोलर बुथ॰ ।

नियन्त्रित— वि॰ [सं॰] १. नियन्त्रणमा राखिएको; स्थिति काबूमा लिइएको । २. व्यवस्थित; नियमबद्ध ।

नियम— ना॰ [सं॰] १. परम्परागत नीति, विधि, धार्मिक व्यवस्था आदिबारा व्यवहार वा आचरणका बारेमा निश्चित गरिएको सिद्धान्त; रुल; काइदा । २. ऐनकानुनअन्तर्गत कार्यसञ्चालनको विधि; सवाल । ३. परम्परागत रीति वा व्यवस्था । ४. कुनै संस्था वा कार्यालय सञ्चालनका लागि तयार गरिएको लिखित कार्यप्रणाली । ५. पविता, सन्तोष, तपस्या, स्वाध्याय र ईश्वर चिन्तन गरिने, योगका आठ अङ्गमध्ये एक अङ्ग । ६. अनुशासन । > नियमन— ना॰ १. नियममा राख्ने वा रहने काम; नियमको बन्धन । २. वश गर्ने कार्य; अनुशासन; नियन्त्रण । ३. दबाउने काम; दमन; निग्रह । ~ निष्ठा— ना॰ १. परम्परागत नीति–नियमप्रतिको आस्था; नियममा कट्टर रहने स्थिति । २. नियमपालन । ~ पत्र— ना॰ नियमहरूको सूची; नियमावली । —

पर— वि॰ नियमअनुसार हुने वा चल्ने; नियमको पालक । —

परक— वि॰ नियमसित सम्बन्धित । ~ पालन— ना॰ नियमको अनुसरण । — बद्ध— वि॰ १. नियममा बाँधिएको; नीति–नियन्त्रित । २. नियमअनुसार चल्ने वा हुने । नियमापत्ति— ना॰ कुनै सभा वा बैठकमा स्वीकृत कार्य–प्रणाली वा नियमका विरुद्ध कारणवश उठाइएको आपत्ति; नियम चित्त नबुझेर सो बदल्न वा हटाउन गरिएको जोडदार माग ।

नियमित— वि॰ [सं॰] १. नियममा बाँधिएको; नियमबद्ध । २. नियम वा काइदाअनुसारको । ३. कार्यालय वा शिक्षण संस्था आदिमा प्रायः सधैँ र ठीक समयमा उपस्थित हुने । ४. सबै कुरा ठीकठीक समयमा भइरहने । ५. निश्चित; निर्धारित । — ता— ना॰ नियमित हुने भाव वा क्रिया ।

नियमी— वि॰ [सं॰] नियमको अनुसरण गर्ने; नियमअनुसार चल्ने ।

नियाँ— ना॰ [सं॰ न्याये १. सत्यअसत्य छुट्ट्याएर गरिएको निर्णय; न्याय; निया । २. दोषीले दण्ड र निर्दोषीले सफाइ पाउने न्यायालयको निर्णय; निसाफ; इन्साफ । ३. साक्षी र प्रमाण नभएका अभियुक्तले आ६नो सफाइका निम्ति दिने धर्मशास्त्रअनुसारको दिव्य परीक्षा । ~ निसाप— ना॰ निष्पक्ष न्याय; राम्रो इन्साफ; न्याय ।

नियाँस्रो— ना॰ [सं॰ नि+आश्रय] १. कुनै आफन्तसँग भेट गर्ने आतुरता; न्यास्रो । २. सुनसान; एकलास । ३. एकैनास भइरहने घटना वा कार्यप्रति हुने नरमाइलो भाव । वि॰ ४. दिक्क लाग्ने वा लगाउने; उराठलाग्दो; नरमाइलो ।

निया— ना॰हे॰ नियाँ ।

नियात्रा— ना॰ [सं॰] १. यात्रानिबन्धको औपन्यासिक वा उपख्यानात्मक रूप । २. यात्रावर्णनबारे कथात्मक शैलीमा लेखिएको निबन्ध ।

नियामक— वि॰ [सं॰] १. सामाजिक आचरणका लागि नियम बनाउने; स्थिति बाँध्ने । २. प्रबन्ध मिलाउने; व्यवस्थापक । ना॰ ३. माझी; बोटे; मल्लाह । ४. सारथि । ५. सर्वशक्तिमान् ईश्वर; विधाता । ~ रेखा— ना॰ भूगोलमा वर्णित अक्षांश र देशान्तरका रेखाहरू ।

नियाल्–नु— स॰ क्रि॰ [निहार्नु] १. कुनै व्यक्ति वा वस्तुलाई गडेर हेर्नु; ठम्याउने चेष्टा गर्नु । २. केलाउनु; ठीक–बेठीक पर्गेल्नु । श्र नियालाइ— ना॰ नियाल्ने क्रिया–प्रक्रिया । नियालाइनु— क॰ क्रि॰ नियाल्ने पारिनु; नियाल्न लगाइनु । नियालाउनु— प्रे॰ क्रि॰ नियाल्न लगाउनु । नियालिनु— क॰ क्रि॰ नियाल्ने काम गरिनु ।

नियुक्त— वि॰ [सं॰] १. कुनै काममा भर्ना गरिएको; भर्ती भएको । २. लगाइएको; नियोजित । ३. प्रेरणा दिइएको; प्रेरित ।

नियुक्ति— ना॰ [सं॰] कुनै कार्यमा वेतन वा पारिश्रमिक पाउने गरी भर्ना हुने वा गर्ने काम; भर्ती; नियुक्त हुने कार्य । ~ अधिकार— ना॰ कुनै पदमा कर्मचारी भर्ना गर्न पाउने अधिकार । — पत्र— ना॰ भर्ना भएको प्रमाणपत्र ।

नियोक्ता— वि॰ [सं॰] १. नियुक्ति गर्ने; काममा खटाउने । ना॰ २. भर्ना गर्ने व्यक्ति; नियोजक ।

नियोग— ना॰ [सं॰] १. कुनै निकाय वा सङ्गठन । २. सङ्घ; संस्था । ३. निःसन्तान वा विधवा स्त्रीले पुरुष वा गुरुजनको आज्ञाबारा परपुरुषबाट क्षेत्रज सन्तान उत्पन्न गराउने काम ।

श्रनियोगी— वि॰ नियोग गर्ने ।

नियोजक— वि॰ [सं॰] १. काममा लगाउने अधिकारप्राप्त; नियोक्ता । ना॰ २. भर्ना गर्ने व्यक्ति वा संस्था ।

नियोजन— ना॰ [सं॰] १. नियन्त्रण; गर्भधारणविरुद्ध गरिने व्यवधान; निरोध । २. कुनै काममा तलब वा पारिश्रमिक पाउने गरी खटाउने काम; नियुक्ति ।

नियोजित— वि॰ [सं॰] १. नियन्त्रित; रोकिएको । २. पूर्व आयोजित; पहिल्यै कामकुरा मिलाइएको ।

निर्— उप॰ [सं॰] शब्द वा धातुका अगिल्तिर लागेर विभिन्न अर्थ बुझाउने उपसर्ग 'निस्'—को अजन्त वर्ण अथवा घोष व्यञ्जनभन्दा पूर्व रहँदाको रूप (जस्तो— निरवयव, निरस्त्र, निर्दोष, निर्वाण इ॰) ।

निरंश— वि॰ [सं॰] १. अंशबाट ठगिएको; अंश नपाउने; अंश नछुट्ट्याइएको । २. अंशविहीन । श्रनिरंशी— वि॰ निरंश ।

निर१— ना॰ [सं॰ नीले १. नीलो रब । २. नीलो रबको एक प्रकारको मणि; नीलमणि ।

निर२— ना॰ [सं॰ नीली] बाटुला आकारका ससाना पात हुने, प्याजी रबका फूल फुल्ने, लामालामा कोसा फल्ने एक प्रकारको सानो बोट । (आयुर्वेदमा यसको गुण पेटसम्बन्धी रोगलाई नाश गर्ने बताइएको छ॰ ।

निर३— ना॰ यो॰ [सं॰ निकटे १. समीप; नजिक; नेर । २. सँगसँगै; आसपास । (उदा॰— राम मनिर बस्यो ।) क्रि॰ वि॰ ३. निकटमा; समीपमा । (उदा॰— ऊ अलि–अलि गर्दै निरनिर आइपुग्यो॰ ।

निरक्ष— वि॰/ना॰ [सं॰] अन्धो ।

निरक्षर— वि॰ [सं॰] १. अक्षर पढ्न र लेख्न नजान्ने; अनपढ । २. मूर्ख; गँवार; असभ्य । ~ भट्ट/भट्टाचार्य— ना॰ पढ्न–लेख्न फुट्टी नजान्ने व्यक्ति; पटमूर्ख ।

निरग्नि— वि॰ [सं॰] १. वैदिक धर्मअनुसार अग्निहोत्र नगर्ने; अग्निहोत्र यज्ञ गर्न छाडेको । २. अवैदिक; वेदविरोधी ।

निरङ्कुश— वि॰ [सं॰] १. कुनै प्रकारको अङ्कुश वा नियन्त्रण नभएको; बन्धनहीन; छाडा; स्वेच्छाचारी । २. कुनै नियम वा संविधानको अधीनमा नरही आ६नै हुकुमलाई सर्वोपरि कानुन गराउने (शासक) । ~ तन्त्र— ना॰ निरङ्कुश शासक वा शाकसमुदायले चलाएको व्यवस्था ।

निरच्छेर— वि॰ [सं॰ निरक्षरे निरक्षर; अक्षर नजान्ने; लेखपढ गर्न नजान्ने; अनपढ; अपढ । > निरच्छेरी— ना॰ निरच्छेर रहेको अवस्था ।

निरञ्जन— वि॰ [सं॰] १. आँखामा गाजल नलगाएको । २. दोष नभएको; निष्कलङ्क; निर्दोषी । ना॰ ३. ईश्वर; परमात्मा । ४. पिसाब उत्सर्जन हुन नसक्ने वा बढी पिसाब फेर्न बाधा पर्ने एक रोग; निरञ्जन ग्रन्थि (प्रोस्टेट–ग्ल्यान्ड॰ । > निरञ्जनी— ना॰ १. सन्न्यासीहरूको एक सम्प्रदाय । २. निरञ्जन–ग्रन्थि फुलेको रोगी ।

निरत— वि॰ [सं॰] कुनै काममा लागेको; संलग्न; तल्लीन; तन्मय; एकाग्र । > निरति— ना॰ १. निकै बेर निरत हुने गुण वा अवस्था । २. प्रेम; आसक्ति; अनुराग ।

निरतिशय— क्रि॰ वि॰/वि॰ [सं॰] ज्यादै; अत्यधिक ।

निरनुनासिक— वि॰ [सं॰] उच्चारण गर्दा नासिकास्थानसँग सम्बन्ध नहुने; अनुनासिक नभएको; अननुनासिक ।

निरन्तर— वि॰ [सं॰] १. बीचमा नटुटेको; व्यवधान नभएको । २. लगातारको; बराबर; उस्तै किसिमको । ३. नित्य; स्थायी । क्रि॰ वि॰ ४. लगातार; क्रमैले । — ता— ना॰ लगातार भइरहने क्रिया वा भाव; क्रमिकताग् सातत्य ।

निरपराध— वि॰ [सं॰] १. अपराध नभएको; अपराध नगरेको; निर्दोष; बेकसुर । २. दण्ड दिन अयोग्य; अदण्ड्य । श्र निरपराधी— वि॰ निरपराध; निर्दोष ।

निरपवाद— वि॰ [सं॰] १. कुनै पनि लाञ्छना नलागेको; निष्कलङ्क; निर्दोष । २. सबै क्षेत्रमा समान रूपले लागू हुने । ३. सबैबारा स्वीकृत; सर्वमान्य । ४. अपवाद नभएको; अपवादविहीन ।

निरपेक्ष— वि॰ [सं॰] १. कुनै कुराको वास्ता नराख्ने; अपेक्षा नभएको; वास्ता नगर्ने । २. कुनै चासो नराखिएको; उपेक्षित । ३. असम्बन्धित; सम्बन्धदेखि मुक्त । श्रनिरपेक्षा— ना॰ १. बेवास्ता । २. उपेक्षा । निरपेक्षित— वि॰ वास्ता नगरिएको; उपेक्षित ।

निरपेक्षी— वि॰ वास्ता नगर्ने; उपेक्षक; उदास । निर बिरालो— ना॰ [सं॰ नीर–बिडाले मुसाको जस्तो थुतुनु हुने, नीलो रबको जङ्गली बिरालो ।

निरभिमान— वि॰ [सं॰] १. अभिमान नभएको; घमन्ड नगर्ने । २. उदार प्रकृति भएको; स्वच्छ । श्रनिरभिमानी— वि॰ निरभिमान ।

निरभिलाष— वि॰ [सं॰] अभिलाषा नभएको; कुनै कुराको चाहना नगर्ने; इच्छा नगर्ने । श्रनिरभिलाषी— वि॰ निरभिलाष ।

निरर्गल— वि॰ [सं॰] १. आग्लो नलागेको । २. नछेकेको; कुनै किसिमको प्रतिबन्ध नलागेको । ३. गति नरोकिएको; स्वच्छन्द । ४. निर्विघ्न । ५. नियन्त्रणविहीन ।

निरर्थ— वि॰ [सं॰] १. मतलब नभएको; सरोकार नभएको । २. अर्थहीन; अर्थ नलाग्ने; निरर्थक ।

निरर्थक— वि॰ [सं॰] १. विनामतलबको; अर्थ नभएको; निरर्थ । २. वास्ता नभएको; निष्प्रयोजन । ३. बेकम्मा । ना॰ ४. छन्दोभङ्ग नगराउन अर्थ नआउने शब्दहरूको प्रयोग गर्दा हुने काव्यदोष । — ता— ना॰ निरर्थक हुनाको भाव वा स्थिति; सार्थकताको अभाव; निष्प्रयोजन ।

निरवकाश— वि॰ [सं॰] १. अवकाश नभएको; समय दिन नसक्ने । २. बेफुर्सद; व्यस्त । ना॰ ३. फुर्सदको अभाव; व्यस्तता ।

निरवच्छिन्न— वि॰ [सं॰] १. सिलसिला नटुटेको; क्रम नबिग्रेको; निरन्तर; अविच्छिन्न । २. लगातार भइरहने; बराबर । क्रि॰ वि॰ ३. लगातार ।

निरवधि— वि॰ [सं॰] १. कुनै अवधि नभएको; टुङ्गोमा नपुगिने; सीमाहीन; अपार । २. म्याद नतोकिएको ।

निरवयव— वि॰ [सं॰] १. अवयव नभएको; अङ्गरहित । २. निराकार ।

निरवलम्ब— वि॰ [सं॰] कुनै सहारा नभएको; निराश्रय; असहाय ।

निरवशेष— वि॰ [सं॰] १. केही बाँकी नरहेको; अवशेष नभएको । २. समस्त; सम्पूर्ण; सबै ।

निरव्यय— वि॰ १. नाश नहुने; अविनाशी । २. अव्यय नहुने; विनाशी ।

निरस— वि॰हे॰ नीरस ।

निरस्त— वि॰ [सं॰] १. ६याँकिएको; फालिएको । २. त्याग गरिएको; त्यक्त । ३. हटाइएको; निकालिएको । ४. नभएको; रहित । ५. नष्ट ।

निरस्त्र— वि॰ [सं॰] १. अस्त्रहीन; हतियार नभएको । २. युद्धमा हतियार खोसिएको वा हतियारविहीन गराइएको ।

निरस्त्री— वि॰ [सं॰] शस्त्रास्त्र नभएको वा नलिएको । — करण— ना॰ १. अस्त्रहीन पार्ने काम; हतियार हटाउने काम । २. कुनै देशमा रहे–भएका हतियार कम गर्ने अन्तर्राष्ट्रिय अभियान । — करण सन्धि— ना॰ भयानक अस्त्रको निर्माणमा रोक लगाउने वा कमी ल्याउने उद्देश्यले प्रतिबन्बी राष्ट्रहरूका बीच हुने सन्धि । — कृत— वि॰ हतियारविहीन पारिएको ।

निरस्थि— वि॰ [सं॰] हाड नभएको; हाडका टुक्राहरू हटाइएको ।

निरहङ्कार— वि॰ [सं॰] अहङ्कार वा घमन्ड नभएको; अभिमानरहित; निरभिमान । श्रनिरहङ्कारी— वि॰ अहङ्कार नभएको । निरहङ्कृत— वि॰ अहङ्कारशून्य तुल्याइएको ।

निराकरण— ना॰ [सं॰] १. हटाउने काम; निकाल्ने काम । २. प्रतिवाद; खण्डन । ३. समाधान; हटाउने उपाय । ४. भए– देखिएका गल्ती वा कमीलाई पुनर्विचार गरी सच्याउने प्रक्रिया ।

निराकाङ्क्ष/निराकाङ्क्षी— वि॰ [सं॰] १. आकाङ्क्षा नराख्ने; इच्छा नभएको । २. वैरागी; विरक्त ।

निराकार— वि॰ [सं॰] १. आकार नभएको; रूप नभएको । ना॰ २. ब्रह्म; ईश्वर । ३. आकाश ।

निराकुल— वि॰ [सं॰] १. आकुल नभएको; विचलित नभएको; नआत्तिएको । २. धीर; शान्त ।

निराकृत— वि॰ [सं॰] १. हटाइएको; निराकरण गरिएको । २. उपेक्षित; हेला गरिएको । श्रनिराकृति— ना॰१. निराकरण । वि॰ २. आकृतिविहीन ।

निरातङ्क— वि॰ [सं॰] १. त्रास नभएको; डर नभएको; निडर । २. निरोगी; स्वस्थ । ३. आतङ्कित नहुने; नआत्तिने ।

निरादर— वि॰ [सं॰] १. आदर नभएको; सम्मान नभएको; आदररहित । २. अपमानजनक । ना॰ ३. अपमान; अनादर ।

निराधार— वि॰ [सं॰] १. आधार नभएको; आश्रयहीन । २. सहारा नभएको; असहाय । ३. विनाप्रमाणको; प्रमाणबाट सिद्ध नहुने । ४. जीविकाको लागि कुनै उपाय नभएको ।

निरापद्— वि॰ [सं॰] १. कुनै आपद् नभएको; आपत्तिरहित । २. निर्विघ्न; सुरक्षित । क्रि॰ वि॰ ३. कुनै आपत्ति नपरीकनै ।

निरामय— वि॰ [सं॰] १. रोग नभएको; निरोगी; स्वस्थ । २. निर्दोष; निर्मल ।

निरामिष— वि॰ [सं॰] १. मासु नभएको; मांसरहित । २. मासु नखाने ।

निरालम्ब— वि॰ [सं॰] १. समात्ने कुनै आधार नभएको; निराधार; आधारहीन । ना॰ २. ब्रह्मा; ईश्वर ।

निरालस/निरालस्य— वि॰ [सं॰] १. आलस्य नभएको; अल्छी नगर्ने; जाँगरी । २. सक्रिय; संलग्न ।

निराला— वि॰ [सं॰ निरालापे १. अकथनीय; अवर्णनीय । २. कथनहीन; आलापहीन । ३. मान्छेको ध्वनि नसुनिने (ठाउँ) । ४. अनौठो; आ६नै ढङ्गको । ५. उस्तै किसिमको अरू कुनै नभएको । ६. अपूर्व; विलक्षण ।

निरावरण— वि॰ [सं॰] १. आवरण नभएको; ढकनी नभएको; खुला । २. नाङ्गो; निर्वाङ्ग ।

निरावृत्त— वि॰ [सं॰] नछोपिएको; निरावरण ।

निराश— वि॰ [सं॰] १. आशा नभएको; हताश । २. मन खुम्चेको; ओइलाएको ।

निराशा— ना॰ [सं॰] १. आशाको अभाव; आस मार्ने कार्य । २. कुनै भौतिक चाहनाबाट निवृत्त हुने काम; वैराग्य । ~ जनक— वि॰ आशा नभएको; निराशा पैदा गर्ने; निराशा गराउने (कुरा, काम, अवस्था आदि) । — वाद— ना॰ षड्यन्त्रपूर्ण र धोकेबाज संसारमा उच्च आकाङ्क्षा पूर्ति हुने आशा राख्नु व्यर्थ छ भन्ने किसिमको भौतिक मत; जीवन र जगत्देखि विरक्त भएर अँगालिने विचार । — वादी— वि॰ निराशावादको अनुयायी; निराशावादसँग सम्बन्धित ।

निराश्रय— वि॰ [सं॰] १.कतै कहीँ पनि आश्रय नभएको; आधारहीन । २. निमुखा; असहाय ।

निराश्रित— वि॰ [सं॰] आश्रय नभएको; सहारा नभएको ।

निराहार— वि॰ [सं॰] १. कुनै वस्तु पनि नखाएको; भोको । २. धार्मिक पर्वहरूमा अन्न र फलफूलसम्म पनि नखाएको; पूर्ण व्रत बसेको । ना॰ ३. कुनै खाद्य वस्तु पनि नखाइने प्रक्रिया; अनशन; धार्मिक व्रत । श्रनिराहारिका— ना॰ पेट वा पाकस्थली खाली हुन गई भएको पेटदुखाइ; पेट दुख्ने रोग । निराहारी— वि॰ निराहार बस्ने ।

निरीक्षक— वि॰ [सं॰] १. रेखदेख गर्ने, निरीक्षण गर्ने । २. परीक्षा लिने काममा अनियमितता हुनुबाट रोक्ने; परीक्षा कार्यलाई निष्पक्ष सम्पन्न गराउने । ना॰ ३. प्रहरीको एक दर्जा; इन्स्पेक्टर । ४. निरीक्षणकर्ता ।

निरीक्षण— ना॰ [सं॰] १. हेरचाह; रेखदेख । २. जाँच; परीक्षण । ३. कुनै काम ठीकसँग भए–नभएको जाँचबुझ गर्ने काम । —

कर्ता— ना॰ निरीक्षण गर्ने व्यक्ति । ~ भ्रमण— ना॰ निरीक्षणका निम्ति काजमा जाने कार्य । श्रनिरीक्षणीय— वि॰ निरीक्षण योग्य ।

निरीक्षित— वि॰ रेखदेख गरिएको; जाँचिएको ।

निरीक्ष्य— वि॰ [सं॰] निरीक्षण योग्य । — माण— वि॰ गरिँदै गरेको वा गर्दै रहेको ।

निरीश्वर— वि॰ [सं॰] ईश्वर नमान्ने; नास्तिक; अनीश्वर । —

वाद— ना॰ ईश्वर नमान्ने सिद्धान्त; नास्तिकवाद । — वादी— वि॰ ईश्वर नमान्ने मतको अनुयायी; अनीश्वरवादी ।

निरीह— वि॰ [सं॰] १. कुनै वस्तुको चाहना नगर्ने; उदासीन । २. चेतना–शक्तिको विकास नभएको; अदना । ३. उद्योग नगर्ने । —

ता— ना॰ उदासीनता; वितृष्णा । श्रनिरीहा— ना॰ १. चाहनाको अभाव; विरक्ति; निरीहता । २. चेतनाशक्तिको शून्यता । ३. चेष्टाहीनता; अकर्मण्यता । वि॰ ४. निरीह (नारी॰ ।

निरुक्त— वि॰ [सं॰] १. तोकेर भनिएको; पक्कापक्की गरिएको । ना॰ २. वेदका छ अङ्ग— शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छन्द र ज्योतिषमध्ये एक अङ्ग । ३. शब्दको व्युत्पत्ति र मूल रूपको व्याख्या गरिएको व्याकरणविशेष (जस्तै— यास्कको निरुक्त॰ । श्रनिरुक्ति— ना॰ १. कुनै पद वा वाक्यको व्याकरण । २. शब्दको व्युत्पत्ति; निर्वचन ।

निरुत्तर— वि॰ [सं॰] १. उत्तर दिन नसक्ने; नाजवाफ । २. जटिल प्रश्न वा तर्कको खण्डन गर्न नसक्ने । ३. अकाट्य । ४. चुप; मौन । — दायी— वि॰ उत्तरदायित्व वहन नगर्ने; गैरजिम्मेवार । श्र निरुत्तरित— वि॰ निरुत्तर रहेको; उत्तर नदिइएको; उत्तर दिन बाँकी ।

निरुत्साह— वि॰ [सं॰] १. उत्साह नभएको; केही गरौँ भन्ने उमेद नभएको; हतोत्साह । ना॰ २. उत्साहको अभाव; निष्क्रियता ।

निरुत्सुक— वि॰ [सं॰] कुनै पनि काममा लाग्ने जाँगर हराएको; केही गरौँ भन्ने भावना मरेको; उत्सुक नभएको; उत्सुकतारहित ।

निरुद्देश्य— वि॰ [सं॰] १. कुनै परिणामको आशा नभएको; उद्देश्य नभएको; लक्ष्यहीन; उद्देश्यविहीन । २. कामना नभएको; निष्काम । ३. अव्यावहारिक; मतिभ्रान्त ।

निरुद्ध— वि॰ [सं॰] १. रोकिएको; अवरुद्ध । २. बाधा पुथ्याइएको; प्रतिबन्धित ।

निरुद्यम— वि॰ [सं॰] १. उद्योग वा इलम नभएको । ना॰ २. उद्यमको अभाव । श्रनिरुद्यमी— वि॰ १. नयाँनयाँ कामधन्दामा सरिक नहुने; उद्योग नगर्ने; अनुद्योगी । २. अल्छी ।

निरुद्योग— वि॰ [सं॰] १. उद्योग नगर्ने; निरुद्यम । २. अल्छी । ना॰ ३. उद्योगको अभाव । श्रनिरुद्योगी— वि॰ निरुद्योग ।

निरुपद्रव— वि॰ [सं॰] बिघ्न नभएको; उपद्रवहीन; निर्विघ्न ।

निरुपपत्ति— वि॰ [सं॰] १. दह्रो प्रमाण नभएको; उपपत्ति नभएको । २. अव्युत्पन्न; व्युत्पत्तिरहित । ३. सिद्ध गर्न नसकिने; अप्रमाणित ।

निरुपम— वि॰ [सं॰] दाँज्न नसकिने; उपमा नभएको; अनुपम; बेजोड । श्रनिरुपमा— ना॰ बौद्ध धर्मका अनुसार त्रयोदश भूमिमा बाह्रौँ भूमि; बज्रयानको बाह्रौँ भूमि । श्रनिरुपमान— वि॰ उपमान वा दाँजो नभएको ।

निरुपाय— वि॰ [सं॰] १. युक्ति नभएको; उपाय नभएको । २. उपाय नलाग्ने ।

निरूढ— वि॰ [सं॰] १. तोकिएको; निर्धारित । २. प्रसिद्ध । — लक्षण—

 ना॰ शब्दको प्रसिद्ध अर्थ नै रूढ हुने लक्षणाविशेष । श्रनिरूढि— ना॰

१. प्रसिद्धि; ख्याति । २. निरूढलक्षणा ।

निरूपक— वि॰ [सं॰] १. तोक्ने; निरूपण गर्ने । २. निर्णायक; प्रतिपादक । ना॰ ३. निरूपण वा निर्णय गर्ने व्यक्ति ।

निरूपण— ना॰ [सं॰] १. सोचविचारका साथ गरिने निर्णय; विवेक पुथ्याएर गरिएको अठोट । २. छानबिन; अन्वेषण । ३. सम्पादन; प्रतिपादन ।

निरूपित— वि॰ [सं॰] १. तोकिएको; निरूपण गरिएको । २. प्रतिपादित; निर्धारित ।

निरूप्य— वि॰ [सं॰] छानबिन गर्न लायक; निरूपणयोग्य ।

निरोग— वि॰ [सं॰] रोग नभएको; स्वस्थ; तन्दुरुस्त; निरोगी; सारसौँदो ।

निरोगी— वि॰ [सं॰] रोग नभएको; स्वस्थ ।

निरोध— ना॰ [सं॰] १. रोक्ने वा छेक्ने काम; रोक; अवरोध; प्रतिबन्ध । २. घेरा; सीमाबन्दी । ३. परिवार–नियोजन वा उक्त नियोजनको लागि व्यवहार गरिने उपाय । श्रनिरोधक— वि॰ १. रोक्ने; अवरोध पैदा गर्ने; अवरोधक । २. निरोध गर्ने । निरोधित— वि॰ निरोध गरिएको । निरोधी— वि॰ १. रोक्ने; अवरोधक । २. निरोध गर्ने ।

निऋर्ति— ना॰ [सं॰] १. नैऋर्त्य दिशाकी अधिष्ठात्री देवी । २. राक्षसी । ३. मृत्यु ।

निर्क्योल्–नु— स॰ क्रि॰ [निर्क्योल+नु] ठम्याउनु; निश्चय गर्नु; ठोकुवा गर्नु; निरूपण गर्नु ।

निर्क्योल— ना॰ कुनै कुराको टुङ्गो; निर्णय; निधो; निष्कर्ष; निर्केवल ।

निर्गत— वि॰ [सं॰] १. निस्केको; बाहिर गएको । २. बितेको ।

श्रनिर्गति— ना॰ १. निष्क्रमण; निर्गमन । २. बाहिराइ ।

निर्गन्ध— वि॰ [सं॰] गन्ध नभएको; गन्धहीन ।

निर्गम— ना॰ [सं॰] १. बाहिर जाने काम; निष्क्रमण; निस्कने कार्य । २. निस्कने ठाउँ; निकास । > निर्गमन— ना॰ निर्गम । निर्गमित— वि॰ १. बाहिर पठाइएको; निकालिएको । २. गइसकेको; बितिसकेको ।

निर्गुण— वि॰ [सं॰] १. सत्त्व, रज र तमजस्ता तीन गुणमध्ये कुनै गुण पनि नभएको; गुणरहित । २. असल गुण नभएको; बैगुनी । ना॰ ३. ईश्वर; ब्रह्म; परमात्मा । ४. अविकारी ईश्वरलाई गरिने एक प्रकारको भजन वा उपासना ।

निर्गुण्डी— ना॰ [सं॰] हरेक ठाउँमा ससाना पाँच–पाँचवटा पात लाग्ने र सेता, पहेँला, नीला रबका मञ्जरी फूल फुल्ने एक जातको बोट; सिँदुरे ।

निर्गुन— ना॰ [सं॰ निर्गुणे १. निर्गुण । २. भजनको एक भेद ।

निर्घात— ना॰ [सं॰] १. आघात; प्रहार । २. ध्वंस; नाश । ३. तुफान; आँधी । क्रि॰ वि॰ ४. धूमधामसँग; बेसरी ।

निर्घिनी— वि॰ [सं॰ निर्घृण+ई] १. इज्जत नभएको; बेइज्जतीपूर्ण । २. तुच्छ; नीच । ३. घिन नमान्ने ।

निर्घोष— ना॰ [सं॰] १. आवाज; शब्द; नाद; ध्वनि । वि॰ २. ध्वनिरहित; आवाज नभएको ।

निर्छली— वि॰ [सं॰ निश्छल+ई] 'निर्छलो' को स्नेहार्थी रूप ।

निर्छलो— वि॰ [सं॰ निश्छले १. लाज–सरम नभएको; बेसर्मी । २. नकच्चरो । ३. छलकपट नगर्ने ।

निर्जन— वि॰ [सं॰] १. कुनै प्राणीसम्म पनि नभएको; एउटा मान्छे पनि नभएको; एकान्त; सुनसान; एकलासे । ना॰ २. मरुभूमि; विकट प्रदेश ।

निर्जर— वि॰ [सं॰] १. जरावस्था नआउने; कहिल्यै बूढो नहुने । ना॰ २. देवता ।

निर्जरा— ना॰ [सं॰] गुर्जो (लता॰ ।

निर्जल— वि॰ [सं॰] १. पानी नभएको; जलहीन । २. पानीसम्म खान पनि निषेध गरिएको (व्रत॰ । ना॰ ३. मरुभूमि ।

निर्जला— ना॰ [सं॰] हिन्दू धर्मअनुसार कार्तिक महिनाभर पानीसम्म पनि नखाई तीर्थमा बसेर गरिने व्रत । ~ एकादशी— ना॰ ज्येष्ठ शुक्ल एकादशी ।

निर्जलीय— वि॰ [सं॰] जलविहीन । — ता— ना॰ पखाला, रक्तस्राव, अतिसारजस्ता रोग लागेर शरीरमा तरल द्रव्य घट्तै जाने प्रक्रिया (डिहाइड्रेसन॰ ।

निर्जीव— वि॰ [सं॰] १. जीव वा प्राण नभएको; मरेको; मृत । २. गतिहीन; जड । ३. स्थावर ।

निर्जीवन— वि॰ [सं॰] १. जीवन नभएको; मरेको । २. मारिएको; खतम गरिएको । ~ बिमा— ना॰ घर, पसल, कारखाना आदिको बिमा ।

निर्जीवीकरण— ना॰ [सं॰] जीवित प्राणीलाई निर्जीव बनाउने प्रक्रिया; हत्या ।

निर्झर— ना॰ [सं॰] झर्ना; छहरा; प्रपात । श्रनिर्झरिणी— ना॰ झर्नाबाट निस्केकी नदी; निर्झरी । निर्झरी— ना॰ १. निर्झरिणी । २. झर्ना भएको पहाड ।

निर्णय— ना॰ [सं॰] १. पक्षविपक्षका जिकिरलाई प्रमाणका आधारमा छानबिन गरी सत्यपक्षको विजयबारे गरिएको टुङ्गो; फैसला । २. कुनै विवादास्पद विषयमा एक्लै वा सामूहिक रूपमा गरिने निधो । ३. दुई विरोधीहरूको विवादबारे मध्यस्थले दिएको मत । ४. निधो । ~ क्षमता— ना॰ निर्णय गर्ने शक्ति । ~ पुस्तिका— ना॰ सभा वा बैठकमा पारित भएका प्रस्तावहरू लिपिबद्ध गर्ने वा टिप्ने कार्यालयीय अभिलेख (माइन्युट॰ ।

निर्णयात्मक— वि॰ [सं॰] १. निर्णयका रूपमा रहेको; निर्णयसम्बन्धी । २. कुनै विवादास्पद विषयमा गरिएको निर्णयसँग सम्बन्धित । ३. निर्णय दिने; टुङ्गो लगाउने; निर्णायक । — ता— ना॰ निर्णयात्मक हुनाको भाव, क्रिया वा स्थिति ।

निर्णायक— वि॰ १. कुनै दुई पक्षका बीच टुङ्गो लगाउने; निर्णयमा पुथ्याउने -शक्ति, मत इ॰) । २. निर्णय गर्ने; निश्चय गरिदिने ।

निर्णीत— वि॰ [सं॰] निर्णय गरिएको; निश्चितग् टुङ्गो लागेको ।

निर्णेता— वि॰ [सं॰] निर्णय दिने; निर्णायक (व्यक्ति॰ ।

निर्दन्त— वि॰ [सं॰] १. दाँत झरेको; दाँत नभएको । २. पूर्ण दशमासा ।

निर्दम्भ— वि॰ [सं॰] सेखी नगर्ने; दम्भ नभएको; निरभिमानी ।

निर्दय— वि॰ [सं॰] दया नभएको; अर्काको दुःख हटाउन नचाहने; निठृुरी । — ता— ना॰ निठुरीपन । श्रनिर्दयी— वि॰ दया नभएको ।

निर्दल— वि॰ [सं॰] १. कुनै पार्टी नभएको; दलविहीन । २. पात नभएको ।

निर्दलीय— वि॰ [सं॰] कुनै राजनीतिक दल वा पार्टी नभएको; दलविहीन । — ता— ना॰ निर्दलीय हुनाको भाव, अवस्था वा स्थिति; दल वा पार्टीको अभाव; दलविहीनता । ~ व्यवस्था— ना॰ कुनै राजनीतिक दल नभएको व्यवस्था वा शासन–प्रणाली (पञ्चायती व्यवस्था॰ ।

निर्दिष्ट— वि॰ [सं॰] १. निर्देश गरिएको; बताइएको; तोकिएको । २. निर्णय दिइएको; निश्चित ।

निर्देश— ना॰ [सं॰] १. अह्रोट; आज्ञा; आदेश । २. कुनै कामकुराबारे विशेष रूपले दिइने आदेश । ३. उल्लेख; उल्लिखित । ४. वर्णन; वृत्तान्त । ~ पत्र— ना॰ कुनै आदेश वा निर्देशन पालना गर्न लेखिएको पत्र; औषधी सेवन गर्ने तरिका लेखिएको कागज (प्रेस्क्रिप्सन॰ ।

निर्देशक— वि॰ [सं॰] १. निर्देशन दिने; काममा खटाउने । ना॰ २. कुनै विभाग वा कार्यालयको प्रमुख सञ्चालक; कुनै संस्थाको मुख्य अधिकारी; डाइरेक्टर । ~ समिति— ना॰ कुनै कार्यबारे निर्देशन दिन गठित समिति । ~ सिद्धान्त— ना॰ प्रशासनिक नीतिसम्बन्धी सिद्धान्त ।

निर्देशन— ना॰ [सं॰] १. निर्देश गर्ने काम; कुनै काममा कुशलतापूर्वक प्रवृत्त गराउने कार्य । २. अह्रोट; आज्ञा । श्रनिर्देशनालय— ना॰ कुनै कार्यको निम्ति निर्देशन दिने ठाउँ वा कार्यालय; निर्देशकको कार्यालय । ~ विभाग— ना॰ निर्देशन दिने विभाग ।

निर्देशित— वि॰ [सं॰] निर्देश गरिएको; निर्दिष्ट ।

निर्देष्टा— वि॰ [सं॰] अह्राउने; निर्देशन गर्ने; कुनै काममा सक्रिय गराउने ।

निर्दो— वि॰हे॰ निर्धो ।

निर्दोष— वि॰ [सं॰] १. दोष नभएको; निष्कलङ्क; गल्ती नभएको । २. अपराध नगरेको; निरपराध । — ता— ना॰ दोष वा अपराधको अभाव । श्रनिर्दोषी— वि॰ निर्दोष ।

निर्बन्ब— वि॰ [सं॰] १. कुनै प्रतिबन्बी नभएको विरोधी नभएको; बन्बहीन । २. आफूखुसी गर्ने; स्वच्छन्द । ३. राग, बेष, मान, अपमान आदि सांसारिक क्रियाकलापदेखि निवृत्त भएको । ४. चिसो–तातो, सुख–दुःख आदि बन्बात्मक धारणाको प्रभावदेखि मुक्त भएको; वीतराग ।

निर्धक्क— वि॰ [निर्+धक] १. डर वा त्रास नभएको; धक नमान्ने; सङ्कोच नमान्ने । २. निश्शङ्क । क्रि॰ वि॰ ३. कुनै धक नमानीकन; निस्फिक्रीसँग ।

निर्धन— वि॰ [सं॰] धन नभएको; कुनै जायजेथा नदेखिएको; गरिब; दरिद्र । — ता— ना॰ दरिद्रता; गरिबी । श्रनिर्धनी— वि॰ दरिद्र ।

निर्धारक— वि॰ [सं॰] १. कुनै विषयबारे यही हो भनी किटान गर्ने; तोक्ने; निर्धारण गर्ने । २. निर्णायक ।

निर्धारण— ना॰ [सं॰] १. कामको समय अथवा वस्तुको मूल्य आदि तोक्ने काम; ठहर; तोक । २. निर्णय; निश्चय । ३. अन्वेषण; छानबिन ।

निर्धारित— वि॰ [सं॰] निर्धारण गरिएको; ठहर भएको; तोकिएको; निश्चित । ~ कर— ना॰ कुनै परिस्थिति वा वस्तुविशेषका आधारमा सम्बन्धित तहको मातहतबाट किटान गरिएको शुल्क वा कर । ~ सीमा— ना॰ तोकिएको हदबन्दी ।

निर्धो— वि॰ [सं॰ निऋर्द्धे १. धन–सम्पत्तिका दृष्टिले कमजोर; दरिद्र; गरिब; निर्दो । २. बल नभएको; निर्बलियो; नाजुक । ३. क्षमता नभएको ।

निर्निमेष— वि॰ [सं॰] १. आँखा नझिम्क्याउने; पलक नमार्ने; आँखा झिमझिम नगराउने । क्रि॰ वि॰ २. आँखा नझिम्क्याईकन; एक टक लाएर; हेरेको हेथ्यै गरेर ।

निर्बन्ध— ना॰ [सं॰] १. आग्रह; ढिपी; जिद्दी । २. रोकावट; प्रतिबन्ध । क्रमबद्ध कथा नभई स्वच्छन्द रूपमा कुनै भाव, रस वा तथ्यको विवेचन भएको, काव्यको एक प्रकार वा भेद । श्रनिर्बन्धन— ना॰ निर्क्योल; बाचा–बन्धन; निर्णय । निर्बन्धित— वि॰ निर्बन्ध वा निर्बन्धन गरिएको ।

निर्बल— वि॰ [सं॰] बल, तागत नभएको; दुर्बल; शक्तिहीन । — ता— ना॰ दुर्बलता; कमजोरी ।

निर्बाङ्ग— वि॰ [सं॰ निर्वाङ्गे १. कुनै पनि कपडा नपहिरिएको; सम्पूर्ण नाङ्गो । क्रि॰ वि॰ २. नाङ्गै ।

निर्बाध— वि॰ [सं॰] १. कुनै बाधा वा प्रतिबन्ध नभएको; रोकटोक नभएको । २. एकान्त; निर्जन ।

निर्बिसी— ना॰ [सं॰ निर्विषो १. लामालामा पाँचपाँच खण्ड परेका ठूलठूला पात हुने र मोथेजस्तै कन्द हुने एक हिमाली बुटी; निर्विषा । २. त्यसैको कन्द वा जरो । (यसका सेतो र रातो कन्द हुने दुई जात छन् । आयुर्वेदका अनुसार यसको गुण विषनाशक र रक्तदोषनाशक बताइएको छ॰ ।

निर्बीज— वि॰ [सं॰] १. बीउ नभएको; बीजरहित; बिनाबीउको । २. विनाकारणको; प्रमाणहीन । ३. नपुंसक; हिजडा । ~ समाधि— ना॰ बीज वा आलम्बनविहीन एक प्रकारको समाधि । श्रनिर्बीजा— ना॰ सानो जातको दाख; किसमिस ।

निर्बुद्धि— वि॰ [सं॰] बुद्धि नभएको; सोचविचार गर्न नसक्ने; मूर्ख ।

निर्बोध— वि॰ [सं॰] केही ज्ञान नभएको; अनजान; अज्ञानी ।

निर्ब्याज/निर्ब्याजी— वि॰ [निर्+ब्याज (ई॰] १. मूल धनमा कुनै प्रकारको ब्याज नलाग्ने । क्रि॰ वि॰ २. विनाब्याज नै ।

निर्भय— वि॰ [सं॰] १. डर नभएको; निडर; त्रासहीन । २. सुरक्षित ।

— ता— ना॰ भयको अभाव ।

निर्भर— वि॰ [सं॰] १. भरोसामा रहेको; आश्रित; अवलम्बित; झुन्डिएको । २. पूरा भरिएको; भरिभराउ । ३. प्रशस्त; ज्यादै; खूब । — ता— ना॰ भर पर्ने क्रिया वा भाव; आश्रयधर्मिता ।

निर्भीक— वि॰ [सं॰] १. भय नभएको; नडराउने; निडर । २. सशक्त; सक्षम; सक्रिय । — ता— ना॰ नडराउने क्रिया वा भाव; निर्भयता ।

निर्भुक्क— वि॰ [सं॰ निर+बुको] १. केही नभएको; बुङ्गो । २. केही नजान्ने; बुद्धू । क्रि॰ वि॰ ३. केही नहुने वा नजान्ने किसिमले ।

निर्मम— वि॰ [सं॰] १. ममता नभएको; अनुदार । २. निर्दयी; क्रूर; निष्ठुर । — ता— ना॰ निर्मम हुनाको भाव वा अवस्था; ममताको अभाव; निर्दयता; निष्ठुरता ।

निर्मल— वि॰ [सं॰] १. मल वा दाग नभएको; दोषहीन; स्वच्छ । २. शुद्ध; पवित्र । ना॰ ३. देवतालाई चढाइएको वस्तु । ४. शालिग्रामलाई स्नान गराएको जल; निर्माल्य । (निम्बार्क सम्प्रदायअनुसार वैष्णव समाजमा निर्माल्यको प्रचलन पाइन्छ॰ ।

श्रनिर्मली— ना॰ १. लाम्चा, ठूला पात, सेता फूल र बाटुला, थेप्चा फल हुने, आयुर्वेदमा शूलनाशक, आँखाको हित गर्ने र पानी सफा गर्ने गुण बताइएको एक जातको रूख; त्यसकै फल । २. सगरमाथा अञ्चलनेर सीमामा पर्ने एक भारतीय स्थल ।

निर्माण— ना॰ [सं॰] १. घर, मन्दिर, सडक आदि बनाउने काम; रचना । २. बनेका भवन, सडक, मन्दिर आदि । — कर्ता/कारी— वि॰ निर्माण गर्ने; बनाउने; सार्वजनिक पाठशाला, बाटो आदि तयार गर्ने । ~ यातायात— ना॰ श्री ५ को सरकारको एक मन्त्रालय; आ६नो मातहतमा भवन, सडक, पुल आदि सार्वजनिक निर्माणको काम गर्ने, मन्त्रालय, विभाग वा संस्था । ~ विद्या— ना॰ निर्माणशिल्प । ~ शिल्प— ना॰ निर्माणसँग सम्बन्धित शास्त्र । ~ स्थल— ना॰ निर्माण भइरहेको ठाउँ । श्रनिर्माणात्मक— वि॰ निर्माणसम्बन्धी; रचनात्मक । निर्माणोन्मुख— वि॰ भर्खर–भर्खर बन्न लागेको ।

निर्माता— वि॰ [सं॰] १. बनाउने; भवन, सडक आदिको निर्माण गर्ने; रचयिता । ना॰ २. ईश्वर; परमात्मा ।

निर्माया— वि॰ [सं॰] १. माया नभएको; निठुरी । २. एकअर्काको हृदय चिन्न नसक्ने (प्रेमी वा प्रेमिका॰ ।

निर्माल्य— ना॰ [सं॰] १. वैष्णव सम्प्रदायअनुसार विष्णुलाई चढाइएको वस्तु; कुनै देवताको प्रसाद । २. शालिग्राम, देवमूर्ति आदि देवतालाई स्नान गराइएको पञ्चामृतसहितको जल; देवतालाई नुहाइदिइएको जल ।

निर्मित— वि॰ [सं॰] बनाइसकिएको; बनेको; तयार; रचित ।

निर्मुक्त— वि॰ [सं॰] पूर्ण रूपले मुक्ति पाएको; पूरै मुक्त ।

श्रनिर्मुक्ति— ना॰ निर्मुक्त हुनाको भाव वा स्थिति; पूर्ण मुक्ति ।

निर्मूल— वि॰ [सं॰] १. मूलसमेत नराखिएको; जरोसमेत उखेलिएको; जरो नभएको । २. पूरै सखाप पारिएको; बीउसम्म पनि नरहने गरी मासिएको । श्रनिर्मूलन— ना॰ १. निर्मूल पार्ने काम; उन्मूलन । २. पूर्ण विनाश; सखाप ।

निर्मोक्ष— वि॰ [सं॰] सांसारिक प्रपञ्चमा नफस्ने; माया–मोह नभएको; मुक्त ।

निर्मोचन— ना॰ [सं॰] १. सर्पले काँचुली फेरेजस्तै प्रत्येक वर्ष चराहरूले पनि प्रजनन समयपछि प्वाँख फेर्ने प्रक्रिया । २. छुटकारा; मुक्ति ।

निर्मोह— वि॰ [सं॰] १. मोहमा नअल्झेको । ना॰ २. मोहको अभाव ।

श्रनिर्मोही— वि॰ माया–मोह नभएको; निठुरी ।

निर्याण— ना॰ [सं॰] १. बाहिर जाने काम; निष्क्रमण । २. मृत्यु । ३. निर्वाण; मोक्ष । ४. पशुका खुट्टामा बाँध्ने दाम्लो; खुट्टे; खुट्टेसो ।

निर्यात— वि॰ [सं॰] १. निस्केको; बाहिरिएको । २. एक देशबाट अर्को देशमा पठाइएको (माल॰ । ना॰ ३. कुनै एक देशबाट अर्को देशमा मालसामान पठाउने काम; निकासी । ~ कर— ना॰ बाहिरी देशमा निकासी गरिने मालमा लाग्ने महसुल; निर्यात गर्ने मालमा लाग्ने कर । — कर्ता— ना॰ एक देशबाट अर्को देशमा कुनै मालसामान निकासी गर्न सरकारबाट प्रमाण पाएको व्यक्ति; निकासी गर्ने मान्छे । श्रनिर्यातन— ना॰ धरौट राखेको माल फिर्ता लिने काम; ऋण तिर्ने काम; बदला लिने प्रक्रिया । निर्यातित— वि॰ बाहिरी देशमा निकासी गरिएको (मालसामान॰ ।

निर्यास— ना॰ [सं॰] १. सल्लो आदिका रूखबाट निस्कने गुँद; चोप; खोटो । २. रूखको बाहिरी बोक्रो । ३. काँडा; क्वाथ ।

निर्लज्ज— वि॰ [सं॰] १. लाज नभएको; सरम नमान्ने; नकच्चरो । क्रि॰ वि॰ २. कुनै सङ्कोच नमानीकन; विना कुनै हिचकिचाहट । — ता— ना॰ कुनै प्रकारको सरम वा लाज नमान्ने भाव वा प्रवृत्ति ।

निर्लिप्त— वि॰ [सं॰] १. सांसारिक मोहबन्धनमा नभुल्ने; राग, बेष आदिबाट मुक्त भएको; कुनै विषयमा आसक्त नहुने । २. लिप्त नभएको; कसैसित कुनै सम्बन्ध नभएको; स्वतन्त्र ।

निर्लेप— वि॰ [सं॰] निर्लिप्त ।

निर्लोभ— वि॰ [सं॰] लोभ नभएको; सन्तोषी, लालच नगर्ने ।

निर्वंश— वि॰ [सं॰] वंश वा कुल नभएको; निस्सन्तान ।

निर्वचन— वि॰ [सं॰] १. वचन वा बोली नभएको; चुप रहने; मौन । ना॰ २. शब्द वा वाक्यबारे व्याकरणअनुसार गरिने व्युत्पत्ति; भाष्य ।

निर्वस्त्र— वि॰ [सं॰] कुनै पनि वस्त्र नपहिरेको; लुगा नलगाएको; नाङ्गो । निर्वहण सन्धि— ना॰ [सं॰] संस्कृत साहित्यशास्त्रअनुसार नाटक आदिमा कार्य र फलागमको योगबाट बीज सफलीभूत भई प्रयोजन सिद्ध भएका अवस्थाको भाग ।

निर्वाचक— वि॰ [सं॰] १. छानबिन गरेर चाहिएको व्यक्ति वा वस्तु चुन्ने; निर्वाचन गर्ने । ना॰ २. चुन्ने व्यक्ति; निर्वाचन गर्ने वा गराउने अधिकारी । ~ मण्डल— ना॰ राष्ट्रपति वा यस्तै महत्त्वपूर्ण पदमा आसीन हुने व्यक्तिको चुनाउ गर्न आम जनताबाट चुनिएका व्यक्तिहरूको समूह ।

निर्वाचन— ना॰ [सं॰] १. प्रायः प्रजातान्त्रिक मुलुकको विधायिकाका विभिन्न निकायमा प्रतिनिधित्व गर्ने व्यक्ति वा व्यक्तिहरूलाई त्यसै मुलुकका आम बालिग जनताले मतदानबारा चुन्ने काम; कुनै काम वा पदका लागि मतदान गरेर चाहेअनुसारको व्यक्ति छान्ने काम; चुनाउ; चुनाव; चयन; छनोट । २. धेरैमा ठीक बेठीक छुट्ट्याएर गरिने छनोट; विवेचन । ~ अधिकारी— ना॰ निर्वाचन आयोगबाट चुनाव गराउन तथा विशेष रेखदेख गर्न खटिएको व्यक्ति । ~ अपराध— ना॰ निर्वाचन नियमावलीअनुसार चुनावका सम्बन्धमा निषेध गरिएका काम वा कुरा । ~ आयोग— ना॰ संविधानअनुसार राष्ट्रिय विधायिकाको चुनाव सम्पन्न गराउने कार्यालय (इलेक्सन कमिसन) । ~ उम्मेदवार— ना॰ निर्वाचन वा चुनाव लड्ने उम्मेदवार । ~ एजेन्ट— ना॰ निर्वाचन वा चुनावका काममा उम्मेदवारले आ६नो हितको हेरविचार गर्न खटाएर पठाउने आ६नो प्रतिनिधि । ~ क्षेत्र— ना॰ चुनाव गराइने ठाउँको सीमाक्षेत्र । ~ परिणाम— ना॰ कुनै क्षेत्रको प्रतिनिधित्व गराउने गरी भएको चुनावको नतिजा; चुनावमा हारजितको निर्णय ।

निर्वाचित— वि॰ [सं॰] मतबारा छानिएको; निर्वाचन भएको; चुनिएको ।

निर्वाण— ना॰ [सं॰] १. आत्माले जन्ममरणको चक्रबाट छुटकारा पाउने कार्य; मोक्ष; मुक्ति । २. निभ्ने काम । वि॰ ३. मरेको; मृत । ४. निभेको; बल्न छाडेको । ५. मोक्ष प्राप्त भएको; मुक्त ।

निर्वास— ना॰ [सं॰] आ६नो मुलुकबाट निकाल्ने काम; देशनिकाला ।

श्रनिर्वासन— ना॰ देशनिकाला; कुनै मुलुक वा राष्ट्रबाट निकाल्ने काम; निर्वास । निर्वासित— वि॰ निर्वासन गरिएको; देशबाट निकालिएको; मुलुकबाट धपाइएको । निर्वास्य— वि॰ देशनिकाला गर्न लायक; निर्वासनयोग्य ।

निर्वाह— ना॰ [सं॰] १. गाँस, बास र कपासको न्यूनतम आवश्यकताको जसोतसो पूर्ति हुँदै गएको अवस्था; तडकभडक नगरीकन सामान्य रूपले चलेको जीविका । २. कामचलाउ स्थिति; गुजारा । ३. पालनपोषण; आश्रय । ~ भत्ता— ना॰ सामान्य आजीविका चलाउन लगातार दिइने निर्धारित रकम ।

निर्विकल्प— वि॰ [सं॰] १. अवान्तर भेद नभएको; विकल्प नहुने । २. निश्चित; अपरिवर्तनीय ।

निर्विकल्पक— ना॰ [सं॰] वेदान्त दर्शनअनुसार ज्ञाता र ज्ञेयको भेद नभई दुवै एक हुने स्थिति; तत्त्वज्ञान । ~ समाधि— ना॰ वेदान्तका अनुसार ज्ञान, ज्ञाता, ज्ञेय आदि भेद नभई ज्ञानात्मक सच्चिदानन्द ब्रह्मबाहेक अरू केही प्रत्यक्ष नहुने समाधिविशेष ।

निर्विकार— वि॰ [सं॰] १. विकार नहुने; बाह्य प्रभाव परे पनि कुनै विकृति देखा नपर्ने । २. रूपान्तरमा नजाने; नबदलिने; अपरिवर्तित ।

निर्विघ्न— वि॰ [सं॰] १. बीचमा कुनै बाधा अड्को नपरेको; विघ्नरहित; निर्बाध । क्रि॰ वि॰ २. कुनै किसिमको विघ्नबाधा नपरीकन; सजिलैसित ।

निर्विचार— वि॰ [सं॰] १. विचार नभएको; सोचविचार गर्न नसक्ने । ना॰ २. योगशास्त्रका अनुसार सूक्ष्म आलम्बनमा तन्मय हुँदा आलम्बनको नाम र सङ्केत आदिको समेत ज्ञान नभई आकारको मात्र ज्ञान हुने सबीज समाधि ।

निर्वितर्क— वि॰ [सं॰] कुनै पनि तर्क गर्न नसकिने; विवाद गर्न नसकिने; निर्विवाद ।

निर्विद्य— वि॰ [सं॰] विद्या नपढेको; अनपढ; अपठित; मूर्ख; स्वाँठ ।

निर्विरोध— वि॰ [सं॰] १. विरोध नभएको; कहीँ कुनै पक्षबाट पनि आपत्ति नउठाइएको । क्रि॰ वि॰ २. बिना कुनै विरोध; विरोध नभईकन ।

निर्विवाद— वि॰ [सं॰] १. विवाद नभएको; कुनै प्रकारको झैझगडा नभएको । २. सबैबारा स्वीकृत; सर्वमान्य । क्रि॰ वि॰ ३. विवाद नभईकनै ।

निर्विवेक— वि॰ [सं॰] विवेक नभएको; विचार पुथ्याउन नसक्ने; विचारशून्य । श्रनिर्विवेकी— वि॰ निर्विवेक ।

निर्विष— वि॰ [सं॰] विष नभएको; विषरहित । श्रनिर्विषा— ना॰ हे॰ निर्बिसी ।

निर्वीज— वि॰ [सं॰] बीउ नभएको; बीजरहित । ~ समाधि— ना॰ योगका अनुसार समाधिको बीज र आलम्बन नभएको एक प्रकार । श्रनिर्वीजा— ना॰ किसमिस; निर्बीजा ।

निर्वीरा— ना॰ [सं॰] पति र पुत्र नभएकी स्त्री; लोग्ने र छोरा दुवै मरिसकेर बाँचेकी स्त्री; अवीरा ।

निर्वीर्य— वि॰ [सं॰] १. पराक्रम देखाउन नसक्ने; वीर्य नभएको; शूरताहीन । २. नपुंसक; हिजडा ।

निर्वृत्त— वि॰ [सं॰] १.काम पूरा भएको; सिद्ध; सम्पन्न; समाप्त । २. सांसारिक विषय–वासनाबाट मुक्त भएको; विरक्त । श्रनिर्वृत्ति— ना॰ १. समाप्ति । २. निस्पत्ति ।

निर्वेतन— वि॰ [सं॰] तलब नपाउने; विनातलब काम गर्ने; पारिश्रमिक नपाउने; अवैतनिक ।

निर्वेद— ना॰ [सं॰] १. खेद; खिन्नता; दुखेसो । २. पछुतो; पश्चात्ताप । ३. वैराग्य; विरक्ति ।

निर्वैयक्तिक— वि॰ [सं॰] १. व्यक्तिविशेषसँग असम्बन्धित; व्यक्तिगत नभएको । २. सामाजिक; व्यक्तितहबाट माथि उठेको । ३. व्यक्तिगत रुचिअरुचिका कुरा नभएको; भावनासँगभन्दा वस्तुको यथार्थतासँग सम्बद्ध । > ता— ना॰ निर्वैयक्तिक हुनाको भाव वा अवस्था । निर्वैयक्तिकीकरण— ना॰ निर्वैयक्तिक बनाउने प्रक्रिया ।

निर्वैर— वि॰ [सं॰] १. वैरभाव नभएको; शत्रुताहीन; दुस्मनी नगर्ने । २. शत्रु वा वैरी नभएको ।

निर्व्याज— वि॰ [सं॰] १. छलकपट नगर्ने; निष्कपट । २. स्वच्छ दिल भएको; उदार ।

निर्व्रजन— ना॰ [सं॰] एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा बसाइँ सर्ने काम; आप्रवास; पाही बदल्ने काम ।

निर्हस्त— वि॰ [सं॰] १. हात नभएको । २. हातको कुनै भर नभएको । ३. काम गर्न नसक्ने; निहत्था ।

निर्हेतुता— ना॰ [सं॰] काव्यमा कुनै विशेष कुरामा कारण नदेखाउँदा हुने अर्थदोष ।

निल्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ निगलण+नु] मुखमा हालेर घाँटीबाट तल छिराउनु; खानु ।

निलम्बन— ना॰ [सं॰] १. कुनै ओहदामा रहेको पदाधिकारी वा कर्मचारीलाई अनियमितता वा भ्रष्टाचार गरेको सूचना दिई नियमानुसार छानबिन गर्न राखिने काम । २. पद, अधिकार वा दायित्वको रोक्का ।

निलम्बित— वि॰ [सं॰] निलम्बन गरिएको ।

निलय— ना॰ [सं॰] १. वासस्थान; भवन; घर । २. चराले आ६नो आश्रयका लागि र बच्चा पार्न समेत रूख वा घरभित्र बनाएको वासस्थान; गुँड । ३. प्रलय; नाश ।

निलसर— ना॰ [सं॰ नीलेश्वरे प्रायः चारकोसे झाडीमा वा गहन तराई भागमा पाइने सानो चराविशेष ।

निलाइ— न॰ [रू निल् (+आइ॰] निल्ने क्रिया–प्रक्रिया । [श्र ] निलाइनु— क॰ क्रि॰ निल्न लगाइनु । निलाउनु— प्रे॰ क्रि॰ निल्न लगाउनु ।

निलाहार— ना॰ [सं॰ निराहारे १. कुनै कुरा पनि नखाने कार्य । २. एकादशी आदि धार्मिक पर्वमा अन्न वा फलफूल केही नखाने व्रत; अनशन ।

निलिनु— क॰ क्रि॰ [निल्+इ+नु] निल्ने कार्य गरिनु ।

निलो— वि॰ [सं॰ नीले १. आकाशजस्तो गाढा रबको; नीर । २. गाढा आकासे रबको; नीलो रब भएको । — तुथो— ना॰ तामाको उपधातु; तामाको नीलो क्षार वा लवण ।

निलोत्पल— ना॰ नीलकमल । नीलोपल— ना॰ नीलमणि । ~

विजयसार— ना॰ नीलो रबको काठ हुने एक जातको सदाबहार विजयसार ।

निवपन— ना॰ [सं॰] १. छराइ; रोपाइ । २. पितृपक्षमा छरिने अन्नका दाना; सद्बीउ ।

निवसन— ना॰ [सं॰] लुगा; वस्त्र; वसन ।

निवह— ना॰ [सं॰] १. समूह; समुदाय । २. सात वायुमध्ये एक वायु ।

निवार— ना॰ [सं॰] वनमा स्वतः फल्ने धान; मुनिधान्य; व्रत बस्दा खाइने अन्नविशेष; नाभो ।

निवारक— वि॰ [सं॰] निवारण गर्ने; हटाउने; रोक्ने । ~ कानुन— ना॰ राष्ट्रको सुरक्षाका दृष्टिले कसैलाई केही समयका लागि ऐनबमोजिम थुनामा राख्ने कानुन । नजरबन्द— ना॰ निवारक कानुनअन्तर्गत गरिने नजरबन्द ।

निवारण— ना॰ [सं॰] १. कुनै काम गर्नुबाट रोक्ने काम; पन्छाउने काम; अपसारण । २. रोक; रोकावट; छेको । श्रनिवारणीय— वि॰ १. निवारण गर्न लायक; छेक्न योग्य । २. रोकावट गर्न सकिने; हटाउन सकिने ।

निवास— ना॰ [सं॰] १. निजी वासस्थानमा अथवा अरूकै घरकोठामा बस्ने काम; रहने काम । २. स्थान; आश्रम; घर; डेरा । ३. क्षणिक वास बस्ने काम । ~ स्थान— ना॰ बस्ने ठाउँ; भवन; घर; डेरा; वास । श्रनिवासी— वि॰ निवास गर्ने; बस्ने ।

निविड— वि॰ [सं॰] १. झाङ्गिएको; बाक्लो; घना । २. घोर; डरलाग्दो; भयङ्कर ।

निविदा— ना॰ [सं॰] कुनै संस्था वा कार्यालयबाट बनाइने भवन, सडक आदिको नापनक्साबमोजिम ठेक्कामा बनाउन स्वीकार गरिने पत्र; बोलपत्र ।

निविष्ट— वि॰ [सं॰] १. निवेश बनाएर बसेको; स्थित; आसीन । २. प्रवेश गरेको; छिरेको । ३. एकाग्र पारिएको (मन) । — ता— ना॰ निविष्ट हुनाको भाव, क्रिया वा स्थिति । श्रनिविष्टि— ना॰ निविष्ट हुने काम; प्रवेश ।

निवीत— ना॰ [सं॰] १. जनै; यज्ञोपवीत; ब्रह्मसूत्र । २. ओढ्ने वस्त्र; पछ्यौरा; खास्टो ।

निवृत्त— वि॰ [सं॰] १. कुनै कामकुरा, विषयवासना, नोकरी आदिबाट हटेको; छाडेको । २. फिर्ता भएको; फर्केको; फिरेको । ३. गर्नुपर्ने काम सकिएको; समाप्त । ४. अवकाश पाएको; नोकरीको अवधि पूरा भएको ।

निवृत्ति— ना॰ [सं॰] १. हट्ने काम; मुक्ति; छुटकारा । २. पन्छने वा तर्कने प्रक्रिया । ३. सकिएको स्थिति; समाप्ति । — भरण— ना॰ कुनै पनि स्थायी कर्मचारीले नोकरीको निश्चित अवधि पूरा गरेर अवकाश पाएपछि सम्बन्धित कार्यालयबाट आजीवन पाउने निर्वाह–भत्ता; पेन्सन ।

निवेदक— वि॰ [सं॰] निवेदन गर्ने; प्रार्थी; आवेदक ।

निवेदन— ना॰ [सं॰] १. विनम्र भनाइ; बिन्ती; प्रार्थना । २. चढाउने काम; समर्पण । ~ पत्र— ना॰ संस्था वा कार्यालय आदिमा कुनै काम पाऊँ वा गरिपाऊँ भनी लेखिने कागज; बिन्तीपत्र; दर्खास्त ।

निवेदित— वि॰ [सं॰] निवेदन गरिएको ।

निवेश— ना॰ [सं॰] १. पस्ने काम; प्रवेश । २. वासस्थान; घर । ३. विवाह ।

निशा— ना॰ [सं॰] रात; रात्रि; रजनी । — कपि— ना॰ नृतत्त्वशास्त्रअनुसार दिनमा निष्क्रिय र रातमा सक्रिय रहने वानर; निशाकपि अनुगणमा पर्ने एक प्रकारको सानो वानर । — कपि अनुगण— ना॰ निशाकपिजस्तै साना जातको वानरसमूह । — कर— ना॰ चन्द्रमा । — चर— वि॰ १. राति हिँड्ने; रातिराति डुल्ने । ना॰ २. राक्षस । ३. लाटोकोसेरो । ४. चखेवा । ५. भूत । ६. पिशाच । ७. चोर । ८. फुँडो । — चरी— ना॰ राक्षसी; वेश्या स्त्री; व्यभिचारिणी नारी ।

निशान— ना॰ [फा॰] हे॰ निसान । श्रनिशाना— ना॰ निसाना ।

निशानी— ना॰ निसानी ।

निशान्त— ना॰ [सं॰] उज्यालो हुने बेलाको रात; रातको चौथो प्रहर ।

निशान्ध— वि॰ [सं॰] १. राति आँखा नदेख्ने । ना॰ २. रतन्धो । —

ता— ना॰ राति आँखा नखेख्ने रोग; रर्ताैँजी ।

निशामुख— ना॰ [सं॰] साँझ; सन्ध्याकाल ।

निशि— ना॰ [सं॰] १. रात; रात्रि । २. एकथरी काँसको बोट । —

दिन— क्रि॰ वि॰ रातदिन; अहोरात्र । — पाल— ना॰ भगण, जगण, सगण, नगण र रगण भएको वार्णिक छन्द ।

निशीथ— ना॰ [सं॰] १. आधा रात; मध्यरात्रि । २. रात; रात्रि ।

श्रनिशीथिनी— ना॰ रात ।

निशोथ— ना॰ [सं॰] दुई वा तीन वर्षमा एकपल्ट मात्र फुल्ने, पानका आकारका पात, हरिया फूल र खैरा फल लाग्ने एक जातको रौँदार नरम लहरा । (यसका हरिया डाँठमा सेता, काला र राता धर्सा गरी तीन भेद छन् । आयुर्वेदमा यसको गुण ज्वररेचक, वायुनाशक र सर्प तथा बिच्छीले टोकेको विष शमन गर्ने बताइएको छ॰ ।

निश्चय— ना॰ [सं॰] १. शङ्का वा दुविधा नभएको ज्ञान; सन्देहरहित ज्ञान । २. टुङ्गो; निर्क्योल; निधो; ठहर । ३. विश्वास; पत्यार । ४. दृढ विचार; गहिरो भावना । ५. अलङ्कारशास्त्रका अनुसार अरू विषयलाई निषेध गरेर प्रकृत विषयको स्थापना गर्दा पर्ने अलङ्कारको एक भेद । — तः— क्रि॰ वि॰ निश्चय नै; पक्कापक्की ।

निश्चयात्मक— वि॰ [सं॰] १. निश्चय भएको; निधो गरिएको; निश्चित । २. निस्सन्देह । ३. ठीक । — ता— ना॰ निश्चयात्मक हुनाको भाव वा स्थिति । ~ सर्वनाम— ना॰ कुनै व्यक्ति वा वस्तुलाई तोकेर देखाउने वा औँल्याउने त्यो, यो, ती, यी, त्यहाँ, यहाँ आदि सर्वनाम; दर्शक सर्वनाम ।

निश्चल— वि॰ [सं॰] १. हलचल नगर्ने; चल्न वा हल्लन नसक्ने; नचलेको; स्थिर । २. नबदलिने; परिवर्तन नहुने । श्रनिश्चला— वि॰ १. निश्चल (स्त्री॰ । ना॰ २. लक्ष्मी ।

निश्चित— वि॰ [सं॰] १. निश्चय गरिएको; निधो भएको; टुङ्गो लागेको । २. पक्का । क्रि॰ वि॰ ३. कुनै बाधाविना; पक्कापक्की । — ता— ना॰ निश्चित हुनाको भाव वा अवस्था ।

निश्चिन्त— वि॰ [सं॰] १. कुनै चिन्ता नलिने; फिक्री नभएको; निस्फिक्री । २. शान्त प्रकृतिको; धैर्यशाली । — ता— निश्चिन्त हुनाको भाव वा स्थिति; बेफिक्रीपन ।

निश्चेतन— वि॰ [सं॰] चेतनाशक्ति नभएको; बेहोस; मूचिर््छत ।

निश्चेष्ट— वि॰ [सं॰] १. चेष्टा नभएको; होस हराएको; अचेत; चेतनाहीन । २. अचल; स्थिर । — ता— ना॰ १. निश्चेष्ट हुनाको भाव वा अवस्था; अरू ठाउँमा सर्ने प्रवृत्तिको अभाव; स्थिरता । २. चेष्टाविहीनता ।

निश्छल— वि॰ [सं॰] १. अरूलाई धोका नदिने; छलकपट नगर्ने; निष्कपट । २. स्वच्छ हृदयको । — ता— ना॰ निश्छल हुनाको भाव वा स्थिति; निष्कपटता ।

निश्वस्त— वि॰ [सं॰] १. निश्वास फालिएको । २. निश्वास निकाल्दा उच्चारण गरिएको (ध्वनि आदि॰ ।

निश्वास— ना॰ [सं॰] १. नाक वा मुखबाट निस्केको सास; शरीरको श्वासप्रश्वासको प्रक्रियामा भित्रबाट बाहिर जाने वायु । २. प्राणवायु नाकबाट निस्कने प्रक्रिया । ३. लामो सास; सुस्केरा ।

निश्शक्त— वि॰ [सं॰] शक्ति नभएको; विनातागतको; शक्तिहीन ।

निश्शङ्क— वि॰ [सं॰] विनाशङ्काको; शङ्कारहित; सन्देहरहित ।

निश्शब्द— वि॰ [सं॰] आवाजविनाको; शब्दहीन ।

निश्शस्त्र— वि॰ [सं॰] हतियार नभएको; शस्त्रहीन । श्र निश्शस्त्रीकरण— ना॰ हातहतियारले रहित पार्ने काम; शस्त्र हटाउने काम; कुनै देश वा देशहरूमा आपसी सम्झौताबाट हतियारहरू कम गर्दै जाने नीति । निश्शस्त्रीकृत— वि॰ निश्शस्त्रीकरण गरिएको ।

निश्शुल्क— वि॰ [सं॰] १. शुल्क नलाग्ने; तिरो तिर्नु नपर्ने; फिस बुझाउनु नपर्ने; निःशुल्क । क्रि॰ वि॰ २. पारिश्रमिक नलिईकन; विनावेतन ।

निश्शेष— वि॰ [सं॰] १. केही पनि बाँकी नरहेको; शेष नभएको । २. सिद्धिएको; समाप्त ।

निषङ्ग— ना॰ [सं॰] १. बाण, शर राखेर पिठ्यूँमा भिर्ने भाँडो; ठोक्रो । २. तरबार; खड्ग । ३. एकता; मेल । श्रनिषङ्गी— वि॰ १. ठोक्रो भिर्ने । ना॰ २. व्याधा ।

निषाद— ना॰ [सं॰] १. एक प्राचीन अनार्य जाति । २. सङ्गीतका सात स्वरमध्ये एक स्वर । ३. ब्राह्मणबारा शूद्रकन्याबाट जन्माइएको वर्णसङ्कर जाति । श्रनिषादी— ना॰ माहुते ।

निषिद्ध— वि॰ [सं॰] १. निषेध गरिएको; रोक लगाइएको; वर्जित । २. दूषित; दोषले पूर्ण । ३. खराब; काम नलाग्ने ।

निषेचन— ना॰ [सं॰] १. सेचन गर्ने काम; छर्कने प्रक्रिया । २. भिजाउने काम; आर्द्रीकरण ।

निषेध— ना॰ [सं॰] १. रोक लगाउने काम; वर्जन; मनाही । २. बाधा; प्रतिबन्ध; अड्को । श्रनिषेधक— वि॰ रोक लगाउने; निषेध गर्ने; रोक्ने । निषेधाज्ञा— ना॰ १. कतैकहीँ कुनै अवाञ्छित काम भएगरेमा वा गर्ने आशङ्का देखिएमा त्यसबाट हानि हुने पक्षले अदालतमा उजुरी परेको बखत सम्बन्धित अदालतबाट त्यस्तो कार्य नगर्न प्रतिवादी पक्षलाई दिइने आदेश । २. कुनै सङ्कटको स्थितिमा मालसामानको आयातनिर्यात वा परिवहनमा प्रतिबन्ध लगाइने सरकारी आदेश; मालसामान वा सेवाको निकासी पैठारीमा लाइने प्रतिबन्ध वा नियन्त्रण ।

निषेधात्मक— वि॰ [सं॰] निषेध गरिएको; अस्वीकृति वा अभाव बुझाउने; नकारात्मक । — ता— ना॰ निषेधात्मक हुनाको भाव वा अवस्था ।

निषेधाधिकार— ना॰ [सं॰] १. कुनै प्रस्तावित कार्यलाई अस्वीकृत गरेर रोक्ने अधिकारी; आ६नो अस्वीकृति अरूमा पनि सक्रिय गराउने हक । २. संयुक्त राष्ट्रसङ्घका केही शक्तिशाली राष्ट्रले प्रस्तावित कार्यमा रोक लगाउने अधिकार; विशेषाधिकार; भिटो ।

निष्क— ना॰ [सं॰] १. एक प्रकारको स्वर्णमुद्रा (एक कर्षबराबरको) । २. गलामा पहिरने सुनको गहना । ३. सुन ।

निष्कण्टक— वि॰ [सं॰] १. काँडा नभएको; स्निग्ध । २. बिघ्न– बाधा केही नभएको; निर्विघ्न । ३. प्रतिबन्बी नभएको; कुनै शत्रु नभएको; एकलौटी । क्रि॰ वि॰ ४. निर्विघ्न तवरले ।

निष्कपट— वि॰ [सं॰] १. अरूलाई धोका नदिने; छलकपट नभएको; छलछाम गर्न नजान्ने । २. सोझो; साधारण प्रकृतिको । — ता— ना॰ निष्कपट हुनाको भाव वा अवस्था ।

निष्कर— वि॰ [सं॰] करबाट मुक्त; महसुल नलाग्ने; शुल्क नलिइने ।

निष्करुण— वि॰ [सं॰] करुणा नभएको; निर्दयी; निठुरी ।

निष्कर्म— वि॰ [सं॰] निष्क्रिय; अल्छी; जाँगरमरुवा ।

निष्कर्मण्य— वि॰ [सं॰] १. कर्म नगर्ने; अकर्मण्य; काममा नजोतिएको; अल्छी । २. काम नलाग्ने; निकम्मा ।

निष्कर्मा— वि॰ [सं॰] १. मन लाएर काम नगर्ने; एकचित्त भएर काम नगर्ने । २. बेकामको; रद्दी ।

निष्कर्ष— ना॰ [सं॰] १. सारभूत अर्थ; निचोड; सार । २. विवादास्पद विषयमा आपसी विचारविमर्शबाट निस्केको ठहर; विचार मन्थनबाट निस्केको सारवस्तु । ३. परिणाम; नतिजा । ४. निर्णय; निधो; टुङ्गो । ५. निश्चय; जाँचबुझ ।

निष्कल— वि॰ [सं॰] १. कुनै अङ्ग वा भाग नष्ट भएको; टुटेफुटेको । २. कला नभएको; कलाहीन । ३. वीर्य नभएको; पराक्रमहीन ।

निष्कलङ्क— वि॰ [सं॰] १. कलङ्क नभएको; दाग नभएको; निर्दोष । २. स्वच्छ; उदार हृदय भएको ।

निष्काम— वि॰ [सं॰] १. कुनै प्रकारको इच्छा नभएको; आसक्ति नभएको । २. फलको इच्छा नराखी गरिएको (काम॰; कामनाहीन । ३. फलको आशा नराखी गरिने (कार्य) । ~ कर्म— ना॰ फलको आशा नगरीकन गरिएको काम ।

निष्कारण— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. कुनै कारणविना; कारण नभईकनै । २. बिनसित्ति; अकारण ।

निष्कास— ना॰ [सं॰] १. निकाल्ने काम; बाहिर पठाउने प्रक्रिया । २. कुनै घरजग्गाबाट बाहिर सडकसम्म ओहोरदोहोर गर्ने ठाउँ; निकास । ३. घर, महल आदिको बाहिर निस्केको भाग; कौसी; बरन्डा ।

निष्कासन— ना॰ [सं॰] १. कुनै संस्था, कार्यालय आदिबाट केही अवधिका लागि वा सधैँका लागि निकाल्ने काम; निकाला । २. प्रवेश रद्द गर्ने काम; सम्बन्धित संस्था वा कार्यालयबाट लाञ्छनासहित हटाउने काम ।

निष्कासित— वि॰ [सं॰] १. निकालिएको; बाहिर पठाइएको । २. विद्यालय वा कुनै कार्यालयबाट निष्कासन गरिएको ।

निष्किञ्चन— वि॰ [सं॰] केही पनि नभएको; दरिद्र; तन्नम; निर्धन ।

निष्कुल— वि॰ [सं॰] वंशहीन; कुलहीन । श्रनिष्कुलीन— वि॰ १. असल कुलमा नजन्मेको; कुलीन नभएको; बेखानदानको । २. सभ्य नभएको; असभ्य ।

निष्क्रम— वि॰ [सं॰] क्रमविहीन; क्रम नभएको ।

निष्क्रमण— ना॰ [सं॰] १. निस्कने काम; बाहिर जाने प्रक्रिया । २. हिन्दू धर्मअनुसार बालकलाई पहिलो पटक बाहिर निकाल्ने संस्कार; नवजात शिशुलाई सूर्यको दर्शन गराउने संस्कार । —

पत्र— ना॰ पारपत्र ।

निष्क्रय— ना॰ [सं॰] १. कुनै काम वा सेवाको लागि दिइने धन; भाडा; ज्याला । २. बदलामा दिइने द्रव्य । ३. मालको साटफेर; अदलीबदली; विनिमय । ४. कुनै वस्तु लिएर त्यसको वास्तविक मोलभन्दा धेरै कम मोल दिने काम; निग्रह ।

निष्क्रान्त— वि॰ [सं॰] १. बाहिर गएको; निस्केको । २. निकालिएको ।

निष्क्रिय— वि॰ [सं॰] १. कुनै चेष्टा नभएको; निश्चेष्ट । २. कुनै पनि काम नगर्ने; क्रियारहित; अकर्मण्य । ३. निश्चल; स्थिर । —

ता— ना॰ अकर्मण्यता । ~ प्रतिरोध— ना॰ खटाएको काम नगरी जनाइने विरोध; असहयोग आन्दोलन ।

निष्क्लेश— वि॰ [सं॰] क्लेश, चिन्ता वा फिक्री नभएको ।

निष्ठ— वि॰ [सं॰] १. रहेको; काममा लागेको; कर्तव्यमा संलग्न । २. कुनै काममा आस्था वा श्रद्धा राख्ने; निष्ठावान् । ३. ठहथ्याइएको; प्रमाणित ।

निष्ठा— ना॰ [सं॰] १. कुनै कामविशेषमा अथवा परम्परागत मान्यतामा राखिने श्रद्धा; भक्तिभाव; आस्था । २. अवस्थिति; आधार । ३. विश्वास । ~ कर्म— ना॰ चोखीनिती; आचारविचार; धार्मिक कार्य । ~ काष्ठा— ना॰ पुरानो रूढि र अन्धधारणालाई तर्कविना अनुसरण गर्ने काम । — वान्— वि॰ निष्ठा भएको; श्रद्धा राख्ने; आस्थावान् । श्रनिष्ठित— वि॰ निष्ठा भएको; निष्ठामा रहेको ।

निष्ठुर— वि॰ [सं॰] १. कठोर हृदय भएको; उज्जन्ड । २. निठुरी; निर्दयी । — ता— ना॰ निष्ठुर बन्ने क्रिया वा स्वभाव; निठुरीपन; क्रूरता ।

निष्णात— वि॰ [सं॰] १. सिपालु; कुशल; निपुण । २. कुनै विषयमा आधिकारिक जानकारी राख्ने; विशेषज्ञ ।

निष्पक्ष— वि॰ [सं॰] १. वादी, प्रतिवादीमध्ये कसैको पक्षमा नलाग्ने; पक्षपात नगर्ने । २. मध्यस्थ; तटस्थ; ब्रह्मले देखेको निर्णय दिने । — ता— ना॰ निष्पक्ष हुनाको भाव वा स्थिति; पक्षपात नगरिने क्रिया वा नीति ।

निष्पत्ति— ना॰ [सं॰] १. पैदा हुने काम; उत्पत्ति । २. प्रमाणबारा सिद्ध भएको स्थिति; निर्माण । ३. व्युत्पत्ति; व्याकरण, कोश आदिबाट प्रमाणित स्थिति ।

निष्पत्र— वि॰ [सं॰] १. पत्र वा पात नभएको; पातविनाको; पत्ररहित । २. प्वाँख नभएको; प्वाँखविनाको ।

निष्पन्द— वि॰ [सं॰] स्पन्दन वा गति नभएको; निश्चल; स्थिर ।

निष्पन्न— वि॰ [सं॰] १. उत्पन्न भएको; पैदा भएको; तयार भएको; बनेको । २. सिद्धिएको; समाप्त । ३. व्याकरण, कोश आदिबाट व्युत्पन्न ।

निष्परिग्रह— वि॰ [सं॰] १. विषयको जन्जालमा नफसेको; आसक्तिहीन; वासनारहित । २. जहान–परिवारको सङ्ग्रह नगर्ने; विवाह नभएको; अविवाहित । ३. कुनै पनि दान नलिने; अपरिग्राही । ना॰ ४. दण्ड, कमण्डलु आदिको समेत सङ्ग्रह नगर्ने सन्न्यासी ।

निष्पादन— ना॰ [सं॰] अरूबाट दिइएको वा स्वयम् थालिएको काम पूरा भएको अवस्था; तामेली ।

निष्पादित— वि॰ [सं॰] १. सम्पन्न गरिएको; तामेल भएको (काम) । २. व्याकरण, कोश आदिबाट व्युत्पत्ति गरिएको; व्युत्पादित ।

निष्पाप— वि॰ [सं॰] १. अधर्म नभएको; पाप नभएको; कुकृत्य नगर्ने । २. कुनै आरोप वा कलङ्क नलागेको; निष्कलङ्क ।

निष्पीडन— ना॰ [सं॰] रस चुहुने गरी थिच्ने वा अँठ्याउने काम; निचोर्ने काम ।

निष्पुत्र— वि॰ [सं॰] छोराछोरी नभएको; अपूतो ।

निष्पौरुष— वि॰ [सं॰] पुरुषत्व वा पराक्रम नभएको ।

निष्प्रताप— वि॰ [सं॰] बल नभएको ।

निष्प्रतिकार— वि॰ [सं॰] साटो फेर्न नसकिने; प्रतिकारको कुनै उपाय नभएको ।

निष्प्रभ— वि॰ [सं॰] १. प्रभाव वा प्रकाश नभएको; निस्तेज । २. शक्ति नभएको; सामर्थ्यहीन ।

निष्प्रयोजन— वि॰ [सं॰] १. विनामतलबको; कुनै प्रयोजन नभएको; व्यर्थको । २. निःस्वार्थ । क्रि॰ वि॰ ३. बिनसित्ति; अनाहक ।

निष्प्राण— वि॰ [सं॰] १. प्राण नभएको; मरेको; निर्जीव । २. शक्तिहीन; निस्तेज ।

निष्फल— वि॰ [सं॰] १. कुनै राम्रो परिणाम नआएको; राम्रो नतिजा ननिस्कने । २. फल नलागेको । ३. निरर्थक; व्यर्थ । ४. बीउ नभएको; निर्बीज । — ता— ना॰ निष्फल हुने क्रिया वा भाव; असफलता ।

निस्— उप॰ [सं॰] अभाव, निषेध आदिको अर्थ भएका खास–खास शब्द बनाउनको लागि प्रयोगमा आउने उपसर्ग (जस्तै— निस्तार, निस्सहाय इ॰) ।

निसङ्ग— वि॰हे॰ निस्सङ्ग ।

निसान— ना॰ [फा॰ निशाने १. कुनै व्यक्ति वा वस्तु चिनाउने लक्षण; चिनु; चिह्न; निशान । २. पल्टनियाँ झन्डा बोक्ने व्यक्ति । ३. त्यस्तो झन्डा बोक्ने दर्जा । ~ छाप— ना॰ १. कुनै वस्तुको पहिचानको लागि चिनोका रूपमा लगाइने छाप; परिचायक चिह्न । २. कार्यालयको आ६नो परिचयात्मक छाप । ~ यात्रा— ना॰ लिम्बूवानमा दसैँको नवमीका दिन मनाइने एक उत्सव वा समारोह । > निसाना— ना॰ १. शस्त्रअस्त्र आदिले ताकेर हानिने चिनु; तारो; लक्ष्य । २. चिनु; चिह्न । निसानी— ना॰ १. कुनै कुरालाई जनाउने वा कुनै वस्तुबारे थाहा पाउन सकिने चिनु; निसान; लक्षण । २. रूप; आकारप्रकार । ३. सीमा; हद ।

निसाफ— ना॰ [अ॰ इन्साफे १. कुनै मुद्दामामिलामा न्यायालयबाट दिइने न्याय; अदालती निर्णय; इन्साफ । २. निष्पक्ष न्याय; असत्यको हार र सत्यको विजय गराउने निर्णय । > निसाफी— वि॰ निसाफ गर्ने; न्यायी ।

निसासि–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ निःश्वास+इनु] १. सास फेर्ने प्रक्रियामा बाधा पर्नु; सास रोकिनु । २. छटपटाउनु; अतालिनु; आत्तिनु । श्र निसासिलो— वि॰ १. निसासिने स्वभावको; निसासिएलाजस्तो । २. निसासिने खालको; निसासिने ।

निसासी— ना॰ [सं॰ निःश्वासे १. सास रोकिने क्रिया वा स्थिति । २. अतालिने भाव; आत्तिएको अवस्था; अत्याहट । ३. हडबड; चटारो ।

निसास्याइ— ना॰ [रू निसासि (+याइ॰] निसासिने स्थिति, क्रिया वा प्रक्रिया । [श्र ] निसास्याइनु— क॰ क्रि॰ निसासिने तुल्याइनु ।

निसास्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ निसासिने पार्नु वा पार्न लगाउनु ।

निसिप— ना॰ [अ॰ नसीबे कर्म; भाग्य; नसिप; नसिब ।

निसृत— वि॰ [सं॰] बाहिर आएको; निस्केको; निष्पन्न ।

निसृष्ट— वि॰ [सं॰] १. त्याग गरिएको; छाडिएको । २. दिइएको; प्रदत्त । ३. वास्ता नगरिएको; अवहेलित । श्रनिसृष्टार्थ— ना॰ दुवैतिरको आशय बुझी आफैँ कुरा मिलाई काम पट्याउने दूत; संस्कृत भाषाका नाटक आदिमा नायकको दूतको एक प्रकार ।

निसोथ— ना॰ [सं॰ निसते डाँठ र जरो औषधीका काममा प्रयोग गरिने एक जातको बुटी ।

निस्क–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ निष्कास+नु] १. बाहिरतिर जानु; निक्लनु । उत्पन्न हुनु; उम्रनु । २. देखा पर्नु; प्रकट हुनु; प्रकाशित हुनु ।

श्रनिस्काइ— ना॰ निस्कने क्रिया वा प्रक्रिया । निस्किनु— अ॰ क्रि॰ निस्कनु; निक्लिनु ।

निस्केवल— ना॰ [सं॰ निस्+केवले १. केही पनि बाँकी नरहेको अवस्था । वि॰ २. निमिट्यान्न । ३. दोषहीन; शुद्ध ।

निस्तत्त्व— वि॰ [सं॰] १. तत्त्व नभएको; तत्त्वहीन; सार नभएको । २. काम नलाग्ने; छोक्रा मात्र बाँकी रहेको ।

निस्तनी— वि॰ [सं॰] स्तन नभएकी (स्त्री॰; स्तन नदेखिने (स्त्री॰; स्त्रीत्वहीन (नारी॰ ।

निस्तन्द्र— वि॰ [सं॰] १. तन्द्रा वा आलस्य नभएको; जाँगरिलो; कर्मठ । २. बिउँझेको; जागरूक ।

निस्तब्ध— वि॰ [सं॰] १. सुनसान; चकमन्न । २. हलचल केही गर्न नसक्ने; स्थिर । ३. जड पदार्थजस्तै निश्चेष्ट । — ता— ना॰ सुनसान अवस्थाको भाव; सन्नाटा; चकमन्याइँ ।

निस्तरण— ना॰ [सं॰] १. नदी आदिबाट पार लाग्ने काम; तर्ने काम । २. काम फत्ते भएको स्थिति । ३. छुटकारा; निस्तार ।

निस्तार— ना॰ [सं॰] १. पार पाउने काम; तर्ने काम । २. छुटकारा; मुक्ति । ३. कुनै काम वा कुराबाट धर पाएको स्थिति । ४. उपाय; युक्ति । श्रनिस्तारक— वि॰१. कुनै कामबाट पार लगाइदिने । २. छुटकारा दिलाउने; मुक्त गराउने । निस्तारण— ना॰ १. पार लगाउने काम; तार्ने काम; उद्धार । २. जित्ने काम; विजय ।

निस्ति–नु— अ॰ क्रि॰ [निस्तो+इ+नु] १. नमुछिनु; निस्तो हुनु । २. उत्कण्ठित हुनु; उत्सुक हुनु । ३. न्यास्रो लाग्नु ।

निस्ती१— ना॰ [फा॰ निशाने १. काठ काट्दा आरावालले नापोका निम्ति प्रयोग गर्ने उपकरण । २. मिति; टुङ्गो ।

निस्ती२— ना॰ १. कुनै बेला सङ्कट पर्ने वा पार्ने काम । २. सङ्कट ।

निस्तुक— ना॰ [सं॰ निश्चिते १. पक्कापक्की; निश्चय; टुङ्गो; निधो । वि॰ २. मुद्रा ढाल्दा त्यसमा मिलाउन तोकिएअनुसारको धातु वा धातुको परिमाण ।

निस्तेज— वि॰ [सं॰] १. तेज वा प्रकाश नभएको; अन्धकारयुक्त । २. शक्ति नभएको; निर्धो ।

निस्तो— वि॰ [सं॰ निःसिक्ते १. सहायक खाद्यवस्तु नभएको; अचार, तरकारी, दाल आदि केही नभएको (खानेकुरो) । २. नमुछिएको; बुगुल्टो । ३. निरस; रसहीनग् उराठलाग्दो ।

निस्त्याइ— ना॰ [रू निस्ति (+याइ॰] निस्तिने क्रियाप्रक्रिया । [श्र ]

निस्त्याइनु— अ॰ क्रि॰ नरमाइलो अनुभव गर्ने होइनु । निस्त्याउनु— अ॰ क्रि॰ नरमाइलो अनुभव गर्ने हुनु । निस्त्याहट— ना॰ नरमाइलो अनुभवगराइ ।

निस्त्रैगुण्य— वि॰ [सं॰] सत्त्वगुण, रजोगुण र तमोगुण नभएको; त्रैगुण्यरहित ।

निस्पट्ट— वि॰ [सं॰ निस्स्पष्टे १. कतै कहीँ केही पनि नदेखिने; ज्यादै गाढा; अन्धकार । २. विवेक, बुद्धि र ज्ञानले सर्वथा रहित (व्यक्ति॰ ।

निस्पन्द— वि॰ [सं॰] १. स्पन्दन नभएको; हलचल नगर्ने; निस्स्पन्द । २. अचल; स्थिर ।

निस्पृह— वि॰ [सं॰] १. स्पृहा वा आकाङ्क्षा नभएको; निराकाङ्क्षा; निस्पृह । २. वैरागी; विरक्त ।

निस्याइलो— वि॰ [निसा+आइलो] सुनसान किसिमको; उराठलाग्दो; नरमाइलो ।

निस्लोट— वि॰ [सं॰ निस+लोड] १. खूबसँग जरो आएको; जरोको तापक्रम बढी भएर होसहवास गुमेजस्तो भएको; ज्वरग्रस्त । २. रोगले आक्रान्त ।

निस्सङ्कोच— वि॰ [सं॰] १. सङ्कोच नभएको; हिचकिचाहट नभएको; निसङ्कोच । क्रि॰ वि॰ २. धक नमानीकन; नअनकनाईकन ।

निस्सङ्ग— वि॰ [सं॰] १. कसैसँग पनि सम्बन्ध नराख्ने; सङ्गत गर्न नचाहने; निसङ्ग । २. सांसारिक विषयवासनादेखि अलग रहेको । ३. एक्लो । ४. निर्जन; एकान्त ।

निस्सत्त्व— वि॰ [सं॰] १. सत्त्व नभएको; भित्री गुण नभएको; सारहीन; निःसत्त्व । २. शक्तिहीन; कमजोर । ३. प्राण नभएको; निर्जीव । ४. नीच; तुच्छ ।

निस्सन्तान— वि॰ [सं॰] सन्तान नभएको; छोराछोरी नरहेको वा नभएको; अपूतो; निःसन्तान ।

निस्सन्देह— वि॰ [सं॰] १. सन्देह नभएको; दुविधा नलाग्ने; निश्शङ्क; निःसन्देह । क्रि॰ वि॰ २. विनासन्देह; शङ्का नमानीकन; अवश्य; जरुर ।

निस्सपत्न— वि॰ [सं॰] दुस्मन नभएको; शत्रुहीन; अजातशत्रु ।

निस्सरण— ना॰ [सं॰] १. बाहिर जाने वा निस्कने काम; बहिर्गमन । २. बगाइ; चुहावट । ३. बाहिर जाने निकास; निस्कने बाटो ।

निस्सहाय— वि॰ [सं॰] कुनै सहारा नभएको; कतैबाट मद्दत नपाउने; असहाय ।

निस्सा— ना॰ [फा॰ निशानो १. कुनै कुराको प्रमाणस्वरूप राखिने चिनु; प्रमाण; दसी; साक्ष्य । २. चिनु; निसान ।

निस्सार— वि॰ [सं॰] १. कुनै सार वस्तु नभएको; तत्त्व गइसकेको; सारहीन । २. बेकम्मा; बेकार; बेमतलवको । > निस्सारण— ना॰ बाहिर पठाउने काम; निकाल्ने काम । निस्सारित— वि॰ निस्सारण गरिएको ।

निस्सीम— वि॰ [सं॰] १. सीमा वा हद नभएको; असीम; बेहद । २. अत्यधिक; ज्यादा; धेरै ।

निस्सृत— वि॰ [सं॰] १. बाहिर आएको; निस्केको । २. बाह्य दबाबले वा स्वतः अँचेटिएर बगेको ।

निस्से— क्रि॰ वि॰ [सं॰ निश्चये १. पक्कै । वि॰ २. पक्का; निश्चित । ना॰ ३. निश्चय । श्रनिस्सै— क्रि॰ वि॰ निश्चय नै; पक्कै ।

निस्स्पन्द— वि॰हे॰ निस्पन्द ।

निस्स्पृह— वि॰हे॰ निस्पृह ।

निस्स्वार्थ— वि॰ [सं॰] स्वार्थरहित । निस्स्वार्थी— वि॰ स्वार्थ नभएको ।

निहत— वि॰ [सं॰] १. वध गरिएको; मारिएको । २. नाश गरिएको; नष्ट । श्रनिहतार्थ— ना॰ प्रसिद्ध अर्थलाई श्लेषार्थ बनाई गौण अर्थलाई दिइएको प्रमुखता (काव्यको एक दोष॰ ।

निहत्था— वि॰ [सं॰ निर्हस्ते १. कमजोर; शक्तिहीन; हातहतियारविहीन । २. टुहुरो; आश्रयदाता कोही नभएको ।

निहन्ता— वि॰/ना॰ [सं॰] हत्यारो; घातक; ज्यानमारा ।

निहार्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ निहार+नु] १. कुहिरो लागेको बेलामा केही कुरो प्रयासपूर्वक च्याएझैँ गरी च्याउनु । २. गहिरिएर हेर्नु; गडेर हेर्नु । ३. सरसरती अवलोकन गर्नु; विहङ्गम दृष्टि दिनु ।

निहार— ना॰ [सं॰] १. कुहिरो । २. दृष्टिपात; पुल्को । > निहारिका— ना॰ अँधेरी रातमा दूर आकाशमा सेतो कुहिराको धारजस्तै देखिने नक्षत्रपुञ्ज; स्वर्गङ्गा; घाब बादल ।

निहाल— वि॰ [फा॰] १. समृद्ध; ज्यादै धनी; धनाढ्य । २. सबै प्रकारले सन्तुष्ट; प्रसन्न । क्रि॰ वि॰ ३. धेरै; अत्यन्तै ।

निहित— वि॰ [सं॰] १. राखिएको; स्थापित; पोसिएको । २. दिइएको; सुम्पिएको । ३. हुलिएको; कोचिएको ।

निहिन१— ना॰ [सं॰ निहितान्न, प्रा॰ णिहिअण्णे काटेपछि खेतमा नलसितै पातलो गरी फिँजाएर सुकाइएको धान ।

निहिन२— ना॰ [सं॰ निहन्ये लात्ती हान्ने गाईको दूध दुहुँदा खुट्टामा बाँध्ने डोरी; खृुट्टे; छाँद ।

निहुँ— ना॰ १. कुनै कुरा वा व्यवहार थाल्नको लागि सहायक आधारको काम गर्ने अर्को कुरो वा व्यवहार । २. पन्छन वा संलग्न नहुनको लागि देखावटी कारण; बहाना; स्वाब । ३. झगडाको उपाय; झगडा गर्ने वा जुध्ने माध्यम । — पिहुँ— ना॰ भएनभएको बहाना; बहानाबाजी ।

निहुर–नु— अ॰ क्रि॰ [प्रा॰ णिहुअ+नु] १. शिर झुकाउनु; झुक्नु; नुहुनु । २. नम्र हुनु; पस्रनु । ३. ढोग्नु । ४. हार्नु; लाचार बन्नु ।

निहुरमुन्टी/निहुरमुन्टे— वि॰ [निहुरो+मुन्टो+ई/ऐ १. निहुरोको जस्तो मुन्टो भएको; नतमस्तक । ना॰ २. 'न' अक्षरलाई चिनाउनका लागि प्रयुक्त हुने शब्द; नकार ।

निहुराइ— ना॰ [रू निहुर (+आइ॰] निहुरिने भान, क्रिया वा प्रक्रिया । श्र निहुराइनु— क॰ क्रि॰ निहुरने तुल्याइनु । निहुराइलो— वि॰ झुक्ने स्वभावको; झुकालु । निहुराउनु— प्रे॰ क्रि॰/क॰ क्रि॰ झुकाउनु; झुक्न लगाउनु । निहुराहट— ना॰ निहुराइ । निहुरिनु— अ॰ क्रि॰ १. निहुरनु । २. निहुरने होइनु ।

निहुरो— ना॰ तरकारी र अचारका रूपमा खाइने प्रायः चिस्यानमा लेक, बेसी, मधेस, पहाड सर्वत्र पाइने उनिउँजस्तै बोटको प्रजाति; यस प्रजातिभित्र पर्ने कुनै पनि वनस्पति; निगुरो (डाँठे निहुरो, झुसे निहुरो, कान्ले निहुरो इ॰) ।

निहोरा— ना॰ १. चाकडी; खुसामद । २. बिन्तीभाउ; अनुरोध । ३. अनुनय; विनय । ४. बाबाठाकुरे; जनी ।

नीच— वि॰ [सं॰] १. जाति, गुण, सम्प्रदाय, धर्म, व्यवहार आदि दृष्टिले तल्लो तहको; क्षुद्र; चुत्थो । २. अधम; तल्लो श्रेणीको । ३. बाउन्ने; पुड्को । ना॰ ४. तल रहेको; होचोमा स्थित । तुच्छ व्यक्ति । [सं॰ नित्य (कर्म॰] ५. कर्तव्यप्रतिको दायित्व (केवल 'नीचमारा' मा सीमित) । — ता— ना॰ नीच हुनाको भाव वा अवस्था; अधमता; तुच्छता; नगण्यता । — मारा— ना॰ कर्तव्यलाई उपेक्षा गर्ने व्यक्ति ।

नीचो— वि॰ हे॰ निचो ।

नीड— ना॰ [सं॰] १. आश्रयस्थल; बस्ने ठाउँ । २. चराहरूले बेलाबखत रूखका हाँगामा वा अन्त बनाएको खोप्रो; गुँड ।

नीत— वि॰ [सं॰] १. लगिएको; पुथ्याइएको । २. बितेको । ३. ग्रहण गरिएको; प्राप्त ।

नीति— ना॰ [सं॰] १. विभिन्न जाति, वर्ण, आश्रम, धर्म, सम्प्रदायहरूका प्रवर्तकबाट लोकव्यवहारको सञ्चालनका लागि निर्धारित आचरण; आचारपद्धति; आचारसंहिता । २. त्यस पद्धतिबाट हिँड्दा अँगाल्नुपर्ने नियम । ३. कुनै सरकार वा संस्था आदिले आ६नो कार्यसञ्चालनका लागि अँगाल्ने आधारभूत सिद्धान्त । ४. उपाय; युक्ति । ५. राज्यसञ्चालनका चार प्रमुख

उपाय— साम, दाम, दण्ड र भेदमध्ये कुनै एक । — परायण— वि॰ नीतिको पालन गर्ने; नीतिमा रहने । — मान्— वि॰ नीतिका अनुसार व्यवहार गर्ने; नीतिपरायण । — वाद— ना॰ नीतिप्रति विशेष आस्था राख्ने मत; नियमवाद; कानुनवाद । — वादी— वि॰ नीतिलाई महत्त्व दिने; नीतिवादको समर्थक । — विज्ञान— ना॰ आचारशास्त्र । — विद्— वि॰ नीतिज्ञ । — शास्त्र— ना॰ कर्तव्य– अकर्तव्यबारे लेखिएको शास्त्र; आचारशास्त्र । — सम्मत— वि॰ नीतिले बताएअनुसारको; नीतिबमोजिमको; नीतिअनुक¨ल ।

नीद— ना॰ [सं॰ निद्रो हे॰ निद्रा ।

नीम— ना॰ हे॰ निम ।

नीर१— ना॰ हे॰ निर१ ।

नीर२— ना॰ हे॰ निर२ ।

नीर३— ना॰ [सं॰] १. पानी; जल । २. रस; झोल; द्रव पदार्थ । >

नीरज— ना॰ १. कमल; सरोज । २. मोती; हार । ३. उशीर । वि॰ ४. पानीबाट पैदा भएको । नीरव— ना॰ बादल । नीर बिरालो— ना॰ हे॰ निर बिरालो ।

नीरव— वि॰ [सं॰] १. आवाज नभएको; कुनै प्रकारको शब्द नआउने; निश्शब्द । २. आवाज नगर्ने; शब्द ननिकाल्ने ।

नीरस— वि॰ [सं॰] १. रस नभएको; सुक्खा, रूखो । २. स्वाद नभएको; बेस्वादिलो । ३. भावनाको कमी; नरमाइलो; खल्लो ।

नीराजन/नीराजना— ना॰ [सं॰] १. पूजाआजा सकेपछि समापनभन्दा पहिले गरिने देवदेवीको आरती; पूजाको अन्तमा घिउमा भिजाएका पाँच–सात गुत्था बत्ती बालेर देवताको सम्मुख घुमाउने काम; आरती । २. विजययात्राका निम्ति हतियारमा साँध लाउने काम ।

नील— ना॰ [सं॰] १. नीलो रब; गाढा आसमानी रब; आकासे रब । २. नीलो रब बनाइने बोटविशेष; नीर । ३. सय अरब जनाउने सङ्ख्या । ४. कुबेरका नौ निधिमध्ये एक । ५. शरीरको कुनै भागमा चोट लागी भित्रभित्रै रगत जम्नाले देखिने नीलो दाग; चोट लागेको ठाउँ । वि॰ ७. नीलो; गाढा आकासे रबको । —

कण्ठ— वि॰ घाँटी नीलो भएको । ना॰२. शिव, महादेव । ३. कालिज । ~ काँडा— ना॰ ससाना पात हुने ठूलो केराउका जत्रा, सुन्तला रबका झुप्पादार दाना फल्ने, प्रायः नीला रबका फूल फुल्ने हातेबारका रूपमा लगाइने काँडादार एक जातको बोट । — कान्त— ना॰ १. हिमाली प्रदेशमा पाइने, टाउको, घाँटी र छाती कालो तथा पुच्छर नीलो भएको एक जातको चरो । २. एक प्रकारको मणि; नीर । ~ क्रौञ्च— ना॰ नीलो वर्ण र घाँटी लामो हुने एक जातको कथ्याबकुरुब चरो । ~ गाई— गाईका जस्ता कान, छोटो र बाङ्गो सिब, गर्दनमा काला छोटा रौँ, घाँटीमा लामा रौँका गुच्छा हुने र बराँठको जस्तो रब हुने एक जातको लामपुछ्रे मृग; घोडगधा; लिलीगाई । ~ चरी— ना॰ सर्वाङ्ग जीउ र विष्ठा पनि नीलो हुने चिभेजत्रो एक चरो । ~ डाम— ना॰ पिटिएर, दुर्घटनामा परेर वा ठक्कर लागेर चोटपटक लाग्दा रगत बाहिर निस्कन नसकी शरीरको भित्रभित्रै पर्ने नीलो दाग; नीलो डाम । ~ पत्र— ना॰ १. नीलकमल । २. विजयसालको रूख । ३. व्यापार वा अन्य योजनासम्बन्धी आलेख । ४. खाका; पूर्वयोजना; नक्सा; रूपरेखा । — पद्म— ना॰ नीलकमल । — पौर— ना॰ लामा–लामा मकैका जस्ता पात हुने एक जातको उखु; चुनीउखु । ~ बैजनी— वि॰ नीलो र बैजनी रब मिसिएको - रब) । — मणि— ना॰ एक प्रकारको बहुमूल्य नीलो मणि; नीर । — वल्ली— ना॰ १. अरू ठूला रूखमा उम्रने, लाम्चा पात हुने, रातो फूल फुल्ने, गुलिया ससाना फल फल्ने बुटीविशेष । २. शरीरमा थप फुकुन्डो उठ्ने एक रोग । ३. ऐँजेरु । ~ वाराही— ना॰ काठमाडौँ उपत्यकाको ठिमी सहरको उत्तर भेगमा रहेको एक वाराही; काठमाडौँ उपत्यकाका प्रसिद्ध चार वाराहीमध्ये एक । ~ वीज— ना॰ नीलो विजयसाल । ~ वृक्ष— ना॰ एकथरी वृक्ष; प्रेमधप्के । ~ वृष— ना॰ वैदिक धर्मका अनुसार पितृका उद्देश्यले यज्ञ गरेर छोडिने साँढे; वृषोत्सर्गको साँढे । — सर— ना॰ पानीमा पनि राम्रोसँग पौडिन सक्ने र त्यसै उड्न पनि सक्ने, भाले भए कालो टाउकोमा नीलो रब हुने एक प्रकारको हाँस ।

नीला— ना॰ [सं॰] १. पौराणिक मान्यताअनुसार कालीको एक शक्ति । २. नीलो रब बनाउने एक प्रकारको लहरो ।

नीलाञ्जन/नीलाञ्जना— ना॰ [सं॰] १. नीलोतुथो । २. आँखामा लगाउन बनाइएको एक प्रकारको शृङ्गारिक द्रव्य; सुर्मा ।

नीलाम्बर— ना॰ [सं॰] १. नीलो कपडा । २. बलराम । वि॰ ३. नीलो कपडा पहिरने ।

नीलाम्बुज— ना॰ [सं॰] नीलकमल ।

नीलाम्मे— वि॰ [सं॰ नीलमये सम्पूर्ण नीलो भएको; नीलैनीलो ।

नीलालु— ना॰ [सं॰] कालीढकायो (एक बुटी॰ ।

नीलिम— वि॰ [सं॰] नीलो–नीलो वर्णको । > नीलिमा— ना॰ १. नीलोपन; नीलो भएको अवस्था । २. नीलो ।

नीलो— वि॰ हे॰ निलो । — तुथो— ना॰ हे॰ निलोतुथो ।

नीवार— ना॰ [सं॰] १. तिना धान; मुनिधान्य । २. नाभोबाट उत्पन्न धान । ३. वनजङ्गलमा खेती नै नगरी उब्जेको धान ।

नीवी— ना॰ [सं॰] १. धोती वा फरियाको मुजो । २. धोती वा फरियाको मुजो बाँध्ने डोरी; इँजार । ३. गुठीका रूपमा राखिएको सम्पत्ति ।

नीहार— ना॰ [सं॰] कुहिरो । > नीहारिका— ना॰१. कुहिरो । २. बादल । ३. आकाशगङ्गा; घाब बादल ।

नुकता— ना॰ [अ॰ नुक्ते तलथोप्ली (उदा॰— व, आदि वर्णको पुछारको थोप्लो॰ ।

नुगाइ— ना॰ [रू नुगाउ (+आइ॰] नुगाउने क्रिया–प्रक्रिया । [श्र ]

नुगाइनु— क॰ क्रि॰ झुकाइनु ।

नुगाउनु— स॰ क्रि॰ [सं॰ नुत > प्रा॰ णु अ+नु] झुकाउनु; नुहाउनु; निहुराउनु । > नुगिनु— अ॰ क्रि॰ झुकिनु; झुक्ने होइनु ।

नुत— वि॰ [सं॰] १. नमस्कार गरिएको; ढोगिएको । २. प्रशंसा गरिएको; स्तुत्य । > नुति— ना॰ १. नमस्कार; प्रणाम । २. प्रशंसा; स्तुति ।

नुन— ना॰ [सं॰ लवणे प्रायः दाल, तरकारी आदिलाई स्वादिष्ट बनाउन प्रयोग गरिने, समुद्री पानीबाट वा खानीबाट निस्कने एक प्रकारको क्षार पदार्थ; निमक; लवण । ~ चुक— ना॰ १. नुन र चुकको सम्मिश्रण । २. कुनै वेदना वा चोटमाथि थपिएको चोट । ~ ढिकी— ना॰ १. नुनको डल्लो । २. टुप्पातिर फराकिलो लाम्चा पात हुने पहेँला फूल फुल्ने र हरिया साना फल फल्ने, आयुर्वेदमा आँखाको रोग, खटिरा र कुष्ठरोग नाश गर्ने भनी बताइएको एक जातको भुईँझार । ~ तेल छुवाइ— ना॰ विशेष गरेर मरणको आशौचमा दिन पुगेपछि शुद्धिका लागि नुनतेल छोएर तामाबहरूको चोखिने कर्म । नुनिया— ना॰ चिसोको प्रभावले माटोबाट निस्कने एकथरी सेतो नुनिलो पदार्थ; सोडा । > नुनिलो— वि॰ नुन हालिएको; नुन भएको; नुनको स्वाद आएको ।

नुनु— ना॰ [बा॰ बो॰] निदाउने काम; सुत्ने काम; निनी; चिउँ ।

नुने— वि॰ [नुन+ए] १. नुन हालिएको; नुन बढी भएको; चर्को । २. नुनसम्बन्धी; नुनको । ~ जाउलो— ना॰ प्रायः केटाकेटी र बिरामीले खाने नुन, बेसार, अदुवा आदि हाली गिलो गरी पकाइएको जाउलो वा भात । ~ ब्याज— ना॰ एक रुपियाँ साँवाको प्रतिमहिना एक माना नुन लिने, म्याद नाघेमा डबलिँदै जाने पुरानो रीतिअनुसारको ब्याज ।

नुप्से— ना॰ [भो॰ ब॰] नेपालको सोलुखुम्बु जिल्लामा पर्ने ७,८७९ मिटर अग्लो एक हिमाली पर्वतश्रेणी ।

नुवाकोट— ना॰ १. नेपालको बाग्मती अञ्चलमा पर्ने एक जिल्ला । २. त्यस जिल्लाको सदरमुकाममा रहेको एक ऐतिहासिक किल्ला भएको ठाउँ । ३. गण्डकी अञ्चलको स्याङ्जा जिल्लामा पर्ने एक पुरानो ऐतिहासिक किल्ला ।

नुवागी— ना॰ [सं॰ नवाने हरेक वर्ष नयाँ धानबाली पाकेपछि काँचो चामल र दही, केरा आदि एकै ठाउँ मिलाई मुछेर देवता तथा पितृहरूलाई चढाई पछि आफूले खाइने दही–चामल; नवान्न– प्राशनको वस्तु; न्वागी ।

नुहाइ— ना॰ [रू नुहाउ (+आइ॰] १. नुहाउने कार्य; स्नान । २. झुकाउने क्रियाप्रक्रिया । ~ धुवाइ— ना॰ जीउ नुहाउने र कपडा आदि धुने काम; धोइपखाली गर्ने क्रिया; स्नानशौचादि कर्म । [ > ] नुहाइनु— क॰ क्रि॰ १. स्नान गराइनु । २. झुकाइनु । ~

बुडी— ना॰ नुहाउने र डुबुल्की मार्ने काम; नाउबुडी; नाकबुडी ।

नुहाउ–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ स्नान+आउ+नु] पानीले सारा शरीर भिज्ने गरी पखाल्नु; स्नान गर्नु ।

नुहिनु— अ॰ क्रि॰ [नुहु+इ+नु] नुहुने काम हुनु; झुकिनु ।

नुहु–नु— अ॰ क्रि॰ [निहुर+नु] १. निहुरिनु; झुक्नु । २. नम्र हुनु । ३. हार खानु । नुह्याइ— ना॰ नुहिने क्रिया वा प्रक्रिया ।

नूतन— वि॰ [सं॰] १. नयाँ; नौलो; नवीन । २. भर्खरैको; हालैको ताजा । ३. अनौठो; अपूर्व । — ता— ना॰ नौलोपन; नयाँपन; नवीनता; नौल्याइँ । — त्व— ना॰ नूतनता ।

नूपुर— ना॰ [सं॰] १. शृङ्गारका लागि नारीहरूले दुई पाउमा लगाउने चाँदीका झुम्कादार कल्ली; पाउजेब । २. नर्तक नर्तकीले नाच्दा लाउने पाउजेबका आकारको बाजा; पायल; घुँगुरा ।

नूर— ना॰ [अ॰] १. चमक; तेज; ज्योति । २. शोभा; कान्ति । ३. आँट; साहस । ४. अनुहार (जस्तो— नूर गिर्नु = अनुहार बिग्रनु॰ ।

नृ— ना॰ [सं॰] मान्छे (समासको आरम्भमा विकल्पले प्रयोग हुने 'नर' शब्दको रूप, जस्तै— नृसिंह, नृपित इ॰ ।

नृतत्व— ना॰ [सं॰] मानवविज्ञान । — वाद— ना॰ मानवशास्त्रसँग सम्बन्धित वाद वा सिद्धान्त (साहित्यमा नृतत्वबाट प्रभावित परिपाटी) । ~ विज्ञान— ना॰ नृतत्व । ~ शास्त्र— ना॰ नृतत्त्व ।

नृत— ना॰ [सं॰] संस्कृत नाट्यशास्त्रका अनुसार ताल र लयका साथ गरिने शास्त्रीय पद्धतिको नाच; नर्तन; नाट्यको अविकसित रूप ।

नृत्य— ना॰ [सं॰] अङ्गसञ्चालनको प्राधान्य भएको र ताल, लय तथा भावमा आश्रित भएको नाच; नृत्तभन्दा विकसित तर पूरै विकसित भइनसकेको नाट्य । ~ नाटिका— ना॰ नाचैनाच मात्र हुने एक प्रकारको नाटक । — शाला— ना॰ नाच्ने घर; रङ्गमञ्च; मञ्चन हुने ठाउँ; नाचघर ।

नृप/नृपति— ना॰ [सं॰] राजमुकुटको अधिकारी; राजा; नरेश ।

नृपशु— वि॰ [सं॰] १. मानिस भएर पनि पशुसरहको । २. नीच (मान्छे॰ । ना॰ ३. अधम व्यक्ति ।

नृवंश— ना॰ [सं॰] मानव–समाज । ~ शास्त्र— ना॰ मानवका वंशपरम्पराको अध्ययनसँग सम्बन्धित शास्त्र (एन्थ्रोपोलोजी॰ ।

नृशंस— वि॰ [सं॰] १. कुनै दयामाया नराखी अरू व्यक्तिलाई सताउने; अति निर्दयी; ज्यादै क्रूर । २. हत्यारा; घातक । — ता— ना॰ क्रूरता; निर्दयी भाव ।

नृसिंह— ना॰ [सं॰] १. शिरको भाग सिंहको र बाँकी भाग मानिसको भएको विष्णुको चतुर्थ अवतार; हिरण्यकशिपुको हत्या गर्न विष्णुले लिएको अवतार । २. पराक्रमी व्यक्ति; वीर पुरुष । — चतुर्दशी— ना॰ वैशाख शुक्ल चतुर्दशी । ~ पुराण— ना॰ नृसिंहको माहात्म्य वर्णन गरिएको एक उपपुराण ।

नेउको— ना॰ [नेफा+को] सुरुवाल वा फरियाको मास्तिरको फेरामा गाँसिने लाम्चो कपडा; नेफा; न्यौको ।

नेकु— ना॰ [नेवा॰] मुखले फुकेर बजाइने, भैँसीका सिबको एक प्रकारको बाजा ।

नेग— ना॰ [फा॰ निगाहे १. जन्ती ओल्किएबापत दमाईँको नाइके (नेगी॰ ले पाउने शिरपाउ । २. विवाह, व्रतबन्ध आदि शुभ कार्यमा काम गर्ने इष्टमित्रहरूलाई दिइने दस्तुर; खुसीयालीका पर्वहरूमा बालीघरे दमाईँ र चेलीबेटीलाई दिइने उपहार वा पैसा । > नेगी— ना॰ १. नेग पाउने व्यक्ति; नेग लिने व्यक्ति । २. दमाईँ ।

नेगियार/नेगियारे— ना॰ [नेग+यार/यारे] बिहे, व्रतबन्ध आदि उत्सवमा बाजा बजाउने दमाईँहरूको बन्दोबस्त र नियन्त्रण गर्ने मूल दमाईँ । ~ फेटा— ना॰ नेगियारहरूलाई उत्सवमा दिइने फेटा ।

नेगीजोगी— ना॰ [नेगी+जोगी] उत्सव आदिमा नेग पाउने अधिकारी वा नेगीदेखि जोगीसम्मको समुदाय ।

नेगेटिभ— वि॰ [अङ्॰] १. नकारात्मक; निषेधात्मक; ऋणात्मक; पोजिटिभको उल्टो । ना॰ २. सक्कल तयार पार्नका लागि खिचिएको प्रतिकृति; प्रतिछवि ।

नेटो— ना॰ [सं॰ नदृष्टे १. आँखाले देख्न भ्याइनेसम्मको टाढाको ठाउँ; दूर क्षितिजमा आँखाले नजानिँदो किसिमले ठम्याइने स्थल । २. डाँडाको सिरान; भन्ज्याब ।

नेता— ना॰ [सं॰] १. कुनै राजनीतिक दल वा जनसमुदायलाई असल बाटो देखाउने व्यक्ति; कुनै समाजमा नेतृत्व दिन सक्ने व्यक्ति; अगुवा; नाइके । २. नाटक, महाकाव्य आदिको प्रमुख पात्र । ३. लैजाने व्यक्ति; बाटो बताइदिने व्यक्ति । ४. नायक; मालिक । वि॰ ५. कुनै दल वा जनसमुदायलाई असल बाटो देखाउने; नेतृत्व गर्ने । ~ गण— ना॰ नेताहरूको समुदाय । —

गिरी— ना॰ जानीनजानी नेताको धाक जमाउने काम; आ६नो सामर्थ्यविना पनि बडप्पन देखाउने प्रक्रिया । नेति बिरालो— ना॰ नाइटोनजिकै कस्तूरी मृगको जस्तो सुगन्धी बिना हुने एक प्रकारको बिरालो ।

नेती— ना॰ [सं॰ नेत्रिको दही मथेर नौनी वा घिउ निकाल्दा मधानी घुमाउने डोरी; दही, दूध आदि मथ्दा चाहिने रस्सी । ~ धोती/धौती— ना॰ कपडाको लामो धजोको केही भाग मुखबाट निल्दै पेटमा पुथ्याई पेट सफा गर्ने हठयोगको एक क्रिया ।

नेतृत्व— ना॰ [सं॰] १. कुनै दल वा जनसमुदायको सामुदायिक कल्याण गर्न गरिने मार्ग–प्रदर्शन । २. नेताको काम वा पद; अगुवाले गर्ने कार्य । ३. कुनै नयाँ कुराको खोजमा वा नौलो सिद्धान्तको प्रतिपादनमा सबैभन्दा पहिले सफल हुने कार्य ।

नेत्र— ना॰ [सं॰] १. आँखा; चक्षु; नयन । २. नेती । ३. बाँस, उखु आदिको आँख्लो । — कनीनिका— ना॰ आँखाको नानी । ~ कोष— ना॰ आँखाको कोस । — च्छद— ना॰ आँखाको ढकनी; पलक । ~ जल— ना॰ आँसु । ~ दान— ना॰ अन्धोलाई आँखा वा दृष्टि दिने कार्य । ~ मल— ना॰ कचेरा । ~ रोम— ना॰ परेला । श्र नेत्राम्बु— ना॰ आँसु । ~ शिविर— ना॰ नेत्रदान दिने शिविर ।

नेत्री— ना॰ [सं॰] स्त्री नेता; महिला नेता ।

नेपच्युन— ना॰ [अङ्॰] सूर्यदेखि सबै ग्रहभन्दा टाढा रहने सौरमण्डलको एक ग्रह ।

नेपथ्य— ना॰ [सं॰] १. नाट्यशालामा अभिनय गर्ने पात्रहरूले पोसाक बदल्ने र सिँगारपटार गर्ने, पर्दापछाडिको छुट्टै ठाउँ; रङ्गमञ्चभित्रको कोठा; नाचघरको पर्दाभित्रको भाग । २. वेशभूषा; सिँगारपटार । > नेपथ्योक्ति— ना॰ नाटकमा दर्शक र रङ्गमञ्चका पात्रहरूले सुन्ने गरी पर्दाभित्रबाट भनिएको कुरा । ~ सङ्गीत— ना॰ चलचित्र वा नाटकमा गायक नदेखिने तर बाहिर सुन्न सकिने सङ्गीत ।

नेपर्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ निवारणे १. पुरुषेन्द्रियको टुप्पाको छाला फर्काउनु; लिङ्गको अगिल्लो भागको छाला खुल्क्याउनु । २. मुस्लिम धर्मअनुसार बालकको लिङ्गको टुप्पाको छालाको भाग काटी ६याँक्नु; खदना गर्नु । > नेपरसिब— ना॰ १. रिसाउने, उल्का गर्ने भनी मानिएका, काठमाडौँका एक देउता । २. पुरुषेन्द्रिय; लिङ्ग । वि॰ ३. निखुल्किएको; नेप्रिएको । नेपराइ— ना॰ नेपर्ने वा नेप्रिने क्रियाप्रक्रिया । नेपराइनु— क॰ क्रि॰ नेपरिने पार्नु । नेपराउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ नेपर्नु वा नेपर्न लगाउनु ।

नेपरिनु— अ॰ क्रि॰ बैँस, धन र घमन्डले फुल्नु; मात्तिनु; निफुल्किनु । नेपथ्याइ— ना॰ नेपरिने क्रिया वा किसिम ।

नेपाल— ना॰ [सं॰] १. विश्व मानचित्रमा एसिया महादेशको एक भागमा रहेको, सर्वोच्च हिमशिखर सगरमाथा भएको, उत्तरमा चीनको तिब्बत र दक्षिणमा भारत, पूर्वमा मेची र पश्चिममा महाकालीसम्म फैलिएको एक सार्वभौमसत्तासम्पन्न स्वतन्त्र राष्ट्र । २. पर्वते जातिको एक थर (थर अर्थमा॰ । स्त्री॰ नेपाल्नी । ~ औद्योगिक विकास कर्पोरेसन— ना॰ २०१४ सालमा औद्योगिक विकास केन्द्रको नामले स्थापित भई २०१६ सालदेखि संस्थानका रूपमा परिणत भएको, उद्योग धन्दाहरू खोल्न ऋण दिने संस्थान; नेपाल औद्योगिक विकास संस्थान । — तारा— ना॰ तत्कालीन राजा त्रिभुवनबाट १९७५ सालमा स्थापित एक पदवी । ~ प्रज्ञा– प्रतिष्ठान — ना॰ नेपालका सबै भाषा, साहित्य, संस्कृति, सामाजिकशास्त्र तथा दर्शनको संरक्षण, संवर्द्धन र विकास गर्ने उद्देश्यले सरकारी स्तरबाट गठन गरिएको एक संस्था । ~ प्रताप भास्कर— ना॰ स्वदेश र विदेशका राजा–रानीलाई मात्र प्रदान गर्ने उद्देश्यले २०२३ सालमा स्थापित एक पदवी । ~ प्रताप वर्द्धक— ना॰ सेनाका उच्च पदस्थ अधिकृतलाई प्रदान गर्ने उद्देश्यले १९७५ सालमा स्थापित एक पदक । ~ प्रशासनिक प्रशिक्षण प्रतिष्ठान— ना॰ २. ॰३९ सालदेखि प्रशासन शिल्पमा तालिम दिने उद्देश्यले स्थापना भएको, पछि स्वतन्त्र संस्थान हुने उद्देश्य लिएर हाल श्री ५ को सरकारको रेखदेखमा खुलेको एक प्रशिक्षण–केन्द्र । ~ बैङ्क लिमिटेड— ना॰ नेपालमा १९(४ सालमा स्थापित, सबभन्दा पुरानो व्यावसायिक ब्याङ्क । ~ भूषण— ना॰ प्रशंसनीय काम गर्ने व्यक्तिलाई प्रदान गर्ने उद्देश्यले २०२३ सालमा स्थापित एक पदक । ~ महाप्रतापवर्द्धक— ना॰ सेनाको गणपति वा सोभन्दा माथिका व्यक्तिहरूलाई प्रदान गर्ने उद्देश्यले २०२० सालमा स्थापित एक पदक । ~ यशोवर्द्धक— ना॰ र णक्षेत्रमा आ६नो विरता देखाउने सेनाको पदिकलाई दिइने उद्देश्यले २०२० सालमा स्थापित एक पदक । ~ राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठान— ना॰ हे॰ नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठान । ~ श्रीपद— ना॰ राजपरिवार र विशिष्ट व्यक्तिहरुलाई प्रदान गर्ने उद्देश्यले २०१९ सालमा स्थापित एक पदक ।

नेपाली— वि॰ [नेपाल+ई] १. नेपालसम्बन्धी; नेपालको; नेपालमा बनेको । २. नेप्ाालमा बसोबास गर्ने; नेपालको बासिन्दा; नेपाली नागरिकता प्राप्त गरेको । ना॰ ३. नेपालका जाति । ४. बहुसङ्ख्यक नेपालीले बोल्ने भाषा; नेपालको राष्ट्रभाषा । ~

कागत— ना॰ नरिचो, सिस्नु, अल्लो आदि बोटबिरुवाका पाटबाट नेपालमै तयार हुने कागत; पहाडी कागत । ~ चिराइतो— ना॰ लामा पात, रातो डाँठ र सेता फूल हुने एक जातको चिराइतो । (आयुर्वेदमा यसको गुण ज्वरनाशक, रुचिवर्द्धक र ठन्डा बताइएको छ) । ~ नागरिक— ना॰ नेपालको जन्मसिद्ध नागरिक; बाह्य मुलुकबाट नेपालमा आएर नेपालको नागरिकता ऐनबमोजिमका सर्तहरू पूरा गरी नेपालको कृत्रिम नागरिकता प्राप्त गरेको व्यक्ति । ~ नागरिकता— ना॰ नेपाली नागरिक भएको हैसियतले पाइने अधिकार र गर्नुपर्ने कर्तव्य; नेपाली नागरिक हुने अवस्था, पद वा भाव । ~ भाषा— ना॰ भारोपेली भाषापरिवारको 'शतम्' वर्गबाट संस्कृत, प्राकृत र अपभ्रंश हुँदै जन्मेको आधुनिक भारतीय आर्यभाषाको एक भेद; देवनागरी लिपिमा लेखिने नेपालको राष्ट्रभाषा; नेपालमा बस्ने विभिन्न भाषाभाषीहरूका बीच विचारविनिमय गर्ने माध्यम भाषा; बहुसङ्ख्यक नेपालीहरूको भाषा । ~ भाषा प्रकाशिनी समिति— ना॰ सं॰ १९७० सालमा स्व॰ श्री ५ त्रिभुवन र तात्कालीन राणा प्रधानमन्त्री स्व॰ श्री ३ चन्द्रशमशेरको समयमा 'गोर्खा भाषा प्रकाशिनी समिति'का नामले स्थापित संस्था जो पछि 'नेपाली भाषा प्रकाशिनी समिति' (ने॰ भा॰ प्र॰ स॰) का नामले प्रसिद्ध भयो र अन्त्यमा साझा प्रकाशन बन्न पुग्यो) । ~ ब्याचलर— ना॰ खैरो रबको जीउ तर चुच्चो र छाती सेतो भएको, नेपालको डोटीदेखि ताप्लेजुबसम्ममा पाइने, गुँड लगाउँदा घाँस भएको रूख छान्ने र बर्सेनि त्यसैको वरिपरि नै बसिरहने रुपीजस्तै एक खालको चरो ।

नेपाले— वि॰ [नेपाल+ए] १. नेपालको । २. नेपाल उपत्यकाको ।

नेपुल— ना॰ [अङ्॰ निपले १. जुत्तामा लगाइने फूलीको प्वाल पार्ने हाते साधन । २. मैन्टुल, स्टोभ आदि बाल्दा तेल फाल्ने सानो दुलो । ३. पम्पिब सेट आदिमा पाइपलाई मेसिनसँग जोड्ने मध्यस्थ साधन ।

नेपे— वि॰ [सं॰ निम्न+ए] नाक कोप्चिएको; थेप्चो नाक भएको ।

नेपो— वि॰ [सं॰ निम्ने नेप्टो; नेपे ।

नेप्टाइ— ना॰ [नेप्टो+आइ] नेप्टो हुनाको भाव वा स्थिति; नेप्टोपना ।

नेप्टि–नु— अ॰ क्रि॰ [नेप्टो+इ+नु] नेप्टो वा चेप्टो हुनु; थेप्चिनु; चेप्टिनु ।

नेप्टे— वि॰ [नेप्टो+ए] नाक थेप्चिएको; चेप्टो नाक हुने; कारणवश नेप्टो भएर नाक विकृत भएको । ~ नाक— ना॰ नेप्टिएको नाक; थेप्चो नाक ।

नेप्टो— वि॰ [सं॰ निम्नटे नाक नेप्टिएको; थेप्चो नाक हुने; नेपो ।

नेप्ट्याइ— ना॰ [रू नेप्टि (+याइ॰] नेप्टिने क्रिया वा प्रक्रिया । ृश्र ] नेप्ट्याइनु— क॰ क्रि॰ नेप्टो पारिनु । नेप्ट्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ नेप्टो पार्नु; थेप्च्याउनु ।

नेप्रिनु— अ॰ क्रि॰ [नेप्रो+इ+नु] १. बाङ्गिनु; निर्देशित बाटोबाट बहकिएर मनलागी गर्नु; भनेको वा अह्राएको नमान्नु । २. नेप्रिएको हुनु; खुल्किनु ।

नेप्रे— वि॰ नेप्रिएको (व्यक्ति) । ~ काँजे— ना॰ नेप्रियो भन्ने अर्थमा प्रयोग हुने शब्दावली ।

नेप्रो— वि॰ [सं॰ निवृत्ते १. अडबाङ्गो; भनेअह्राएको नमान्ने; जर्कट । २. खुत्तिएको; खालो सरेको ।

नेप्य्राइ— ना॰ [रू नेप्रि (+याइ॰] १. नेप्रिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । ृनेप्य्राउ+आइ] २. नेप्य्राउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [श्र ]

नेप्य्राइनु— क॰ क्रि॰ नेप्रिने तुल्याइनु । नेप्य्राउनु— प्रे॰ क्रि॰ नेप्रिने तुल्याउनु; नेप्रिने पार्नु । नेप्य्राहा— वि॰ नेप्रिने खालको; नेपरिएको । नेप्य्राहट— ना॰ नेप्रिने भाव, स्थिति वा क्रिया– प्रक्रिया ।

नेफा— ना॰ [फा॰ नेफे सुरुवाल, पेटीकोट, पाइजामा आदिको कमरमा अल्झाउने फेरोमा इँजार हाल्न दोब्य्राएर सिइएको भाग; इँजारघर ।

नेबुला— ना॰ १. नेपाली भुटिया र लाप्चेहरूको एक सङ्गठन (दार्जिलिब) । २. त्यसै सङ्गठनबाट चलाइएको पत्रिका । [अङ्॰] ३. असङ्ख्इ ताराहरूको समूह; स्वर्गङ्गा ।

नेमुनि— ना॰ [सं॰] नेपालका प्राचीन वंशावलीमा उल्लेख भएका प्रसिद्ध मुनि । (यिनैको नामबाट 'नेपाल' नाम रहेको भन्ने किंवदन्ती छ॰ ।

नेर/नेरि— ना॰ यो॰ [सं॰ निकट > प्रा॰ णि अडे १. नजिकै; समीप; निकट; निर । क्रि॰ वि॰ २. समीपमा ।

नेल— ना॰ [सं॰ निगडे कैदीको गोडामा लगाइने एक किसिमको फलामे वस्तु ।

नेलकटर— ना॰ [अङ्॰] नब काट्ने साधन ।

नेवर— ना॰ [सं॰ नूपुरे नारीले दुवै पाउमा शृङ्गारका लागि लगाउने चाँदीको झुम्कादार कल्ली; पाउजेब ।

नेवा— ना॰ [नेवा॰] नेवार जाति ।

नेवार— ना॰ [नेवा॰ नेवो नेपालको प्रायः सहरी क्षेत्रमा बसोबास गर्ने एक प्रसिद्ध जाति । > नेवारी— वि॰ १. नेवारसम्बन्धी; नेवारको । ना॰ २. नेवार जातिको भाषा ।

नेवारी— ना॰ [सं॰] कुन्दका जस्ता पात र सानासाना सेता सुगन्धी फूल हुने एक जातको लहरो; त्यसकै फूल; नवमल्लिका ।

नेवारे— वि॰ [नेवार+ए] नेवार जातिसँग सम्बन्धित; नेवारी ।

नेवाली— ना॰ [सं॰] नेवारी फूल; नवमल्लिका ।

नेहुर— ना॰ [नाहुरे हिमालमा पाइने जङ्गली भेडो; नाहुर ।

नै— निपा॰ कुनै शब्दको सामुन्ने आई त्यसको अर्थमा विशेष जोड दिने शब्द (उदा॰— राम होइन, तिमी नै खराब छौ॰ ।

नैकट्य— ना॰ [सं॰] सामीप्य; निकटता ।

नैकाउन— ना॰ [नाइके+उन] नाइकेले पाउने दस्तुर; नाइकेले लिने भाग ।

नैकिनी— ना॰ [नाइके+इनी] १. नाइकेकी पत्नी । २. नायक नारी ।

नैकेलो— ना॰ [नाइके+एलो] १. नाइकेले पाउने रकम वा भाग । २. नाइकेले पाउने बिर्ता वा जागिर ।

नैगम— वि॰ [सं॰] १. निगमसम्बन्धी; वेदसम्बन्धी । ना॰ २. उपनिषद् ।

नैचा— ना॰ [फा॰ नेचे तमाखु खाने हुक्काको घुँगुरिएको नली ।

नैतिक— वि॰ [सं॰] राम्रो आचरणसम्बन्धी; नीतिसँग सम्बन्धित; नीतिको; नीतिसम्बन्धी । ~ तत्त्व— ना॰ नैतिक गुण वा भावना । ~ पतन— ना॰ परम्परागत धर्म–नियमको परिधिबाट बाहिर गएको अवस्था; नैतिक व्यवहारको उल्लङ्घन; चारित्रिक पतन ।

नैत्य— वि॰ [सं॰] १. नित्यको; नित्य हुने; दिनहुँको । ना॰ २. नित्यकर्म ।

नैदानिक— वि॰ [सं॰] १. निदान गर्ने । ना॰ २. निदान निकाल्ने औषधीविशेषज्ञ (प्याथोलोजिष्ट, ब्याकटेरोलोजिस्ट, रेडियोलजिस्ट इ॰) ।

नैनसुत— ना॰ [नैनु+सुत] एक जातको असल र मिहिन सेतो सुती कपडा ।

नैनी— ना॰ [नाऊ+नी] १. नाऊ जातकी स्त्री । २. नाऊकी पत्नी । ३. हातगोडामा मेहँदी लगाइदिने स्त्री वा नब काटिदिने स्त्री; नबिनी ।

नैनु— ना॰ [सं॰ नयने परेवाआँखे बुट्टा भएको एक जातको कपडा ।

नैपाल— वि॰ [सं॰] १. नेपालको । ना॰ २. नेपाल देश । > नैपालिक— वि॰ १. नेपालको; नेपालमा तयार भएको । ना॰ २. तामा धातु । ३. राडी; पाखी ।

नैपुण्य— ना॰ [सं॰] सिपालुपन; निपुणता; कुशलता; कौशल ।

नैमित्तिक— वि॰ [सं॰] १. कुनै विशेष निमित्तसँग सम्बन्धित; प्रयोजनविशेषले गरिने (काम, उत्सव आदि) । २. आकस्मिक; अचानक घट्ने ।

नैयायिक— ना॰ [सं॰] १. न्यायशास्त्रमा पारङ्गत; न्यायविद्याको विबान्; न्यायवेत्ता । २. तर्कशास्त्रको विबान्; तार्किक व्यक्ति ।

नैरन्तर्य— ना॰ [सं॰] लगातार भइरहने स्थिति वा भाव; अविच्छिन्नता; निरन्तर हुनाको भाव; सातत्य; निरन्तरता ।

नैराश्य— ना॰ [सं॰] आशा क्षीण हुनाको भाव; निराशा भएको स्थिति; निराशा ।

नैऋर्त— वि॰ [सं॰] १. निऋर्तिसम्बन्धी । ना॰ २. नैऋर्त्य । श्र नैऋर्ती— ना॰ नैऋर्त्य–कोण ।

नैऋर्त्य— ना॰ [सं॰] १. दस दिशामध्ये एक; दक्षिण–पश्चिम बीचको कुनो; नैऋर्त्य दिशा । २. नैऋर्त्य दिशाको अधिष्ठाता देवता; निऋति ।

नैवेद— ना॰ [सं॰ नैवेद्ये देवतालाई अर्पिएको खाद्य वस्तु; भगवान्लाई भोग लगाइएको खाद्य पदार्थ; नैवेद्य ।

नैवेद्य— ना॰ [सं॰] नैवेद ।

नैषध— ना॰ [सं॰] १ं निषध देशका भारतीय राजा; नल राजा । २. कवि श्रीहर्षबारा रचित प्रसिद्ध महाकाव्य । २. निष्काम भावले गरिएको कर्म ।

नैसर्गिक— वि॰ [सं॰] स्वभावसिद्ध; स्वाभाविक; प्राकृतिक ।

नैष्ठिक— वि॰ [सं॰] निष्ठा भएको; ईश्वरीय पूजाआजा गर्ने; स्वधर्मनिर्देशित आचरणको अनुसरण गर्ने; निष्ठाकर्म गर्ने; निष्ठावान् ।

नोकर— ना॰ [फा॰ नौकरे १. कुनै सानोतिनो घरायसी काम गराउन मासिक तलब दिएर वा खानपिन गराएर राखिएको व्यक्ति । २. सेवक; चाकर । ३. कमारो; दास । ~ चाकर— ना॰ नोकरहरूको जत्था वा समूह; नोकरीमा लाग्ने र चाकरी गर्ने व्यक्ति; सेवकगण । — साही— ना॰ १. वेतनभोगी कर्मचारीहरूबारा नै सञ्चालित शासन–प्रबन्ध । २. आश्रयदाता व्यक्तिविशेषको पूर्णतः चाकरी गर्ने प्रवृत्ति । > नोकरान— ना॰ नोकरहरूको समुदाय; सेवकगण ।

नोकरी— ना॰ [नोकर+ई] १. तलब लिएर गरिने काम; जागिर । २. सेवा । ~ कर— ना॰ नोकरी पाएबापत वा नोकरीमा रहेसम्म तलबको प्रतिशतको रूपमा लाग्ने शुल्क ।

नोक्सान— ना॰ [अ॰ नुक्साने १. हानि; क्षति, न्यूनता । २. कमी । ३. घाटा; ड्याक । > नोकसानी— ना॰ १. नोक्सान; टुट्टा; घाटा । वि॰ २. नोक्सान भएको ।

नोजल— ना॰ [अब॰] १. पानी भर्ने ट्याङ्कीमा हुने प्वाल भएको एक यन्त्र । २. पम्पिब सेट, गाडी आदिमा तेल हाल्ने चुच्चे अङ्ग ।

नोट— ना॰ [अङ्] १. अधिकृत पुँजी धरौटी सुरक्षित राखी अधिकारप्राप्त ब्याङ्क वा सरकारबाट चलाइएको कागजी मुद्रा । २. कुनै कुराको सम्झनाका लागि लेखिएको छोटकरी लेख; टिप्पणी । ३. कुनै ग्रन्थ, वाक्य वा शब्दबारे लेखिएको सरलीकृत अर्थ; टीका । ~ बुक— ना॰ महत्त्वपूर्ण कार्य वा घटनाको टिपोट गर्ने सानो कापी; टिपोट–पुस्तिका ।

नोबटाँ— ना॰ [नेवा॰ नवतो डकर्मी र सिकर्मीले गारो अथवा थामको कोण मिलाउन प्रयोग गर्ने साधन; बटाम । नोबेल पुरस्कार— ना॰ [नोबेल+पुरस्कारे भौतिक विज्ञान, रसायनशास्त्र, अर्थशास्त्र, शरीरविज्ञान, औषधविज्ञान, साहित्य र शान्तिजस्ता क्षेत्रमा उल्लेखनीय योगदान गर्ने, विश्वका जुनसुकै व्यक्तिलाई प्रतिवर्ष छुट्टाछुट्टै प्रदान गरिने स्विडेनका नागरिक अल्फ्रेड वर्नहार्ड नोबेलबारा सन् १९॰१ मा स्थापित विश्वप्रसिद्ध पुरस्कार ।

नोभेम्बर— ना॰ [अङ्॰] ग्रेगोरी पात्रोअनुसार वर्षचक्रको एघारौँ महिना; कार्तिक आधाआधीदेखि मङ्सिर आधाआधीसम्ममा पर्ने इस्वी संवत्को तीस दिनको महिना ।

नोल— ना॰ [नेवा॰ नो] १. दुई टुप्पामा खर्पन वा त्यस्तै अरू भारी झुन्ड्याई काँधमा बोकिने काठ वा बाँसको मोटो दण्डी । २. लिउन,वज्र आदि लगाएका ठाउँमा सम्म्याउने वा घोट्ने काठको साधन ।

नौ१— ना॰ [सं॰ नवे १. आठ र एक जोड्दा हुने सङ्ख्या; ( को अङ्क । वि॰ २. नौ सङ्ख्यामा पर्ने वा आठपछिको अङ्कको ।

नौ२— ना॰ [सं॰] १. नाउ; डुङ्गा । २. पानीजहाज; नौका ।

नौका— ना॰ [सं॰] १. नाउ; डुङ्गा । २. पोत; पानीजहाज । >

नौकाश्रय— ना॰ जहाज अड्याउने जलाशय; बन्दरगाह; घाट ।

नौकीरी— ना॰ [सं॰ नभ (=प्रकाश॰+कीट+ई] बत्तीमा होमिन आउने कीरो; मोथ ।

नौगङ्गा— ना॰ [सं॰ नवगङ्गो चाहिएजति; प्रशस्त; धेरै ।

नौगजा— वि॰ [नौ+गज+ओ १. नौ गज भएको; अठार हात भएको -कपडा) । ना॰ २. नौ गज परिमाणको कपडाको टुक्रो ।

नौगेडी— ना॰ [नौ+गेडो+ई] नौवटा वा त्योभन्दा कमबेसी सुन वा मुगाका गेडी पोते, धागो आदिका बीचबीचमा उनिएको माला ।

नौजवान— वि॰ [फा॰] १. चढ्दो उमेरको; तरुनो; पट्ठो । ना॰ २. नवयुवक; तरुनो मान्छे । > नौजवानी— ना॰ तरुनो अवस्था; नवयौवन ।

नौटङ्की— ना॰ [सं॰ नाट्य+अङ्की+ई] मेला, पर्व र हाटबजार आदिमा जनसाधारणलाई देखाइने हल्का किसिमको मनोरञ्जन गराउने नाचगान, नाटक आदि ।

नौतिरी— ना॰ [नौ+सं॰ त्रि] १. बालकहरू समूहमा मिलेर खेल्ने एक खेल । २. पासाको खेलमा नौ (छ–तीन र चरीपन्जा॰ परेमा तिर्ने र तेह्र (एघार–दुई र पोट बाह्र॰ परेमा खाने दाउको खेल ।

नौनाडी/नौनारी— ना॰ [सं॰ नवनाडी] १. शारीरिक शक्ति । २. शरीरका सबै अङ्ग ।

नौनी— ना॰ [सं॰ नवनीते दही वा दूध मथेर निकालिएको सार; मक्खन; नतताइएको घिउ ।

नौपोके— ना॰ [नौ+पोको+ए] गाईभैँसी बियाएपछि पहिलो छाकको बिगौती ठूला पातमा बेरेर नौ पोका पारी दलिन वा निदालको खाँदमा घुसारेर देउतालाई छुट्ट्याइने भाग ।

नौबङ्गी— ना॰ [न्वागी < सं॰ नवान्नक+ई॰] नयाँ बाली पाकेपछि पूर्वी तराईका धिमाल जातिले मनाउने एक उत्सव; न्वागी ।

नौबत— ना॰ [अ॰] १. कुनै अवाञ्छित घटना घट्ने वा घटेको स्थिति; अनिष्ट स्थिति । २. खराब हालत; दुर्दशा । ३. दरबार वा मन्दिरको मूल ढोकामा प्रतिदिन नियमित रूपले बजाइने माङ्गलिक बाजा; नौमती बाजा । — खाना— ना॰ दरबार वा मन्दिरको मूल ढोकामाथि रहेको दिनहुँ माङ्गलिक बाजा बजाइने कोठा ।

नौबिसे— वि॰ [नौ+बिस+ए] १. नौबीस मुरी माटो भएको (आबादी जग्गा) । २. एक सय असी सङ्ख्याको । ना॰ ३. त्रिभुवन राजपथमा पर्ने एक स्थान ।

नौबोडी— ना॰ [नौ+बोडी] १. सवा बिसौली; सवा धार्नी । २. पाँच सेरबराबरको नापो ।

नौमती— ना॰ [अ॰ नौबत+ई] १. नौबत । २. भारतका प्रसिद्ध वाद्यवादक नौबत खाँको सम्झनामा नामकरण गरिएका केही बाजाहरू (ढोलक, ट्याम्को, सनही, तुरही, कर्नाल इ॰) । नौ मुरी— वि॰ [नौ+मुरी] धेरै; प्रशस्त; थुप्रै ।

नौरङ्गी— वि॰ [नौ+रङ्ग+ई] १. नौ वा त्योभन्दा धेरै रब भएको; अनेक रङ्गको । २. धेरै किसिमको । ना॰ ३. टाउको कुखुराको, हात मान्छेको, पुच्छर सर्पको र यस्तै विभिन्न अङ्ग मिसिएर बनेको काल्पनिक प्राणी; नवकुञ्जर ।

नौरङ्गे— ना॰ [नौ+रङ्ग+ए] १. नेपालको राष्ट्रिय पन्छी; डाँफे । वि॰ २. नौ रङ्ग भएको ।

नौरथा— ना॰ [सं॰ नवरात्रि] आश्विन शुक्ल प्रतिपदादेखि नवमीसम्मका दिन; विजया दशमीपूर्वका नौ दिन; नवरथा ।

नौलखा— वि॰ [नौ+लाख+ओ नौ लाख रुपियाँ पर्ने वा बहुमूल्य । ~ मणि— ना॰ एक बहुमूल्य मणि । ~ हार— ना॰ एक बहुमूल्य हार ।

नौलाखी— वि॰ [नौ+लाख+ई] नौ लाख रुपियाँ पर्ने; बहुमूल्य ।

नौली— वि॰ [नौलो+ई] १. भर्खर घरमा आएकी; नयाँ (स्त्री) । २. भर्खरै परिचित भएकी (स्त्री) । ३. अपरिचित; नचिनेकी (स्त्री॰ ।

नौलो— वि॰ [सं॰ नवले १. पहिले नदेखेको; भर्खरै मात्र आएको (पुरुष) । २. नयाँ; नवीन । ३. हालसालै चिनजान भएको; भर्खरै परिचित । ४. अपरिचित; चिनजान नभएको । ना॰ ५. धामीका एक देउता । — पौलो— वि॰ नयाँ; भर्खरको । > नौल्याइँ— ना॰ नौलोपन; नवीनता ।

नौशक्ति— ना॰ [सं॰] नौसेनाको शक्ति; समुद्री अभियानको शक्ति ।

नौसादर— ना॰ [फा॰ नौशादरे एक प्रकारको फस्को र कडा क्षार पदार्थ ।

नौसिन्दा— ना॰ [फा॰ नवीसिन्दे अड्डाअदालतको तल्लो दर्जाको कारिन्दा कर्मचारी ।

नौसेना— ना॰ [सं॰] समुद्री जहाजको माध्यमबाट युद्ध गर्ने फौज; जलसेना । ~ सेनापति— ना॰ नौसेनाको हाकिम । > नौसैनिक— ना॰ नौसेनाको सिपाही ।

न्यग्रोध— ना॰ [सं॰] १. वरको रूख । २. विष्णु । ३. शिव । —

परिमण्डला— ना॰ स्तन, नितम्ब, कम्मर आदि सबै शारीरिक लक्षणले आकर्षक भएकी स्त्री ।

न्यस्त— वि॰ [सं॰] १. सम्भार गरिएको; राखिएको । २. मिल्किएको; फालिएको । — देह— वि॰ मरेको ।

न्याउँ— ना॰ [अ॰ मू॰] १. बिरालो, न्याउलो, मजुर आदि कराउँदा सुनिने ध्वनि; म्याउँ । २. बिरालो (बालबोलीमा॰; ङ््याउँ ।

न्याउ— ना॰ [भो॰ ब॰] माछा मार्ने ढुङ्गाको पासो; माछा मार्ने ढुङ्गे साधन ।

न्याउरी— ना॰ [सं॰ नकुले सर्प र मुसा खोजीखोजी खाने एक जातको जङ्गली मुसो । ~ मुसो— ना॰ न्याउरी ।

न्याउरो— ना॰ [न्याउ+रो] बिरालाको सानो छाउरो; बिरालाको नौमती—न्यायाधीश बच्चो ।

न्याउली— ना॰ [अ॰ मू॰ न्याउ+ली] १. पहेँलो चुच्चो, नीलो टाउको, हरियो पुच्छर र रातो भुँडी हुने एक जातको चरो । २ तीनवटा बाँसका वा यस्तै नलीबाट स्वर निस्किरहने, चौथो नलीमा बाँसुरीका जस्ता विभिन्न स्वरका प्वालहरू हुने र पाँचौँ नलीबाट फुकेर छाला आदिको खलाँतीजस्तो थैलीमा हावा भरी बजाइने एक किसिमको बाजा ।

न्याउलो— ना॰ [अ॰ मू॰ न्याउ+लो] न्याउली चरो ।

न्याकन्याक— ना॰ [अ॰ मू॰ न्याक+अ (बि॰)] १. रिसाएको बेला पशुपक्षीले निकाल्ने आवाज; ब्याकब्याक । २. असन्तोष । ~ नुकनुक— ना॰ १. पशुपक्षीबाट निस्कने एक प्रकारको आवाज; ब्याकब्याकबुकबुक । २. कुनै काम अह्राउँदा आलटाल गर्ने बानी । ३. असन्तोष ।

न्यातपोल— ना॰ [नेवा॰] १७६५ सालमा राजा भूपतीन्द्र मल्लले बनाएको, भक्तपुर जिल्लाको टौमढी टोलमा अवस्थित नेपालको एक प्रसिद्ध पाँचतले देवल ।

न्यानु/न्यानो— वि॰ १. जाडाको बेलामा गरम बनाउने (स्थल, कोठा आदि॰; आरामदायी । ना॰ २. ठिक्कको तातो भएर जाडामा शरीरले अनुभव गर्ने आनन्द ।

न्याय— ना॰ [सं॰] १. सुहाउँदो वा उचित कुरो; मनासिब तथ्य; इन्साफ; निसाप; नियाँ । २. मुद्दामामिलामा विभिन्न प्रमाण बुझी वादी वा प्रतिवादी कुनै एकका पक्षमा गरिएको निर्णय; फैसला । ३. कुनै विषयबारे तर्कपूर्ण विवेचना गर्ने छ दर्शनमध्ये एक दर्शन । ४. नीति । — कर्ता— वि॰ न्याय गर्ने; निसाफी । — तः— क्रि॰ वि॰ न्यायबारा । ~ परक— वि॰ न्यायसम्बन्धी । ~ परायण— वि॰ न्यायप्रेमी । ~ परायणता— ना॰ न्यायप्रतिको प्रेम । ~

पालिका— ना॰ सरकारका तीन अङ्गमध्ये देशको कानुनलाई कार्यान्वित गर्ने तथा त्यसकै आधारमा जनताका हक र हितको सुरक्षाका साथै न्याय दिने दिलाउने संवैधानिक अङ्ग । ~ प्रणाली— ना॰ न्याय प्रदान गर्ने प्रबन्ध । ~ प्रशासन— ना॰ न्यायविभागको प्रशासन; न्यायसेवा । — प्रिय— वि॰ न्यायपरायण । — प्रेमी— वि॰ न्यायलाई मन पराउने । — शील— वि॰ न्याय गर्ने खालको । ~ शुल्क— ना॰ न्यायालयमा वादी वा प्रतिवादीले तिर्नुपर्ने शुल्क । ~ सङ्गत— वि॰ न्यायोचित; न्यायका दृष्टिले उचित । ~ सभा— ना॰ १. न्यायालय; अदालत । २. कुनै विषयको निर्णयका निम्ति बसेको सभा । ~ सेवा— अदालततर्फको सेवा; न्यायालयको जागिर । ~ सेवा आयोग— ना॰ न्यायसेवाको सरुवा, बढुवा, बहाली र खोसुवाको नियन्त्रण गर्ने आयोग ।

न्यायाधिकरण— ना॰ [सं॰] निर्धारित अख्तियार लिएर कुनै विशेष मामिलाको बारेमा निर्णय गर्न नियुक्त व्यक्ति वा व्यक्तिहरूको इजलास (ट्रिब्युनल॰ ।

न्यायाधीश— ना॰ [सं॰] अदालत वा न्यायालयको प्रमुख अधिकारी; अदालतमा परिआएका मुद्दामामिला वा विवादबारे प्रमाण बुझी� ठज्ञज्ञ न्यायालय—न्वारान/न्वरान । । यथार्थ निर्णय दिने वा टुङ्गो लगाइदिने व्यक्ति; श्रीमान्; न्यायकर्ता (जज॰ ।

न्यायालय— ना॰ [सं॰] साधारण जनताले अन्याय परेको बखत न्यायनिसाफका लागि धाउने ठाउँ; न्यायाधीशले मुद्दामामिला हेरेर छानबिन गर्ने कार्यालय; अदालत ।

न्यायी— वि॰ [सं॰] न्यायमा चल्ने; न्यायअनुसार आचरण गर्ने; निष्पक्ष व्यवहार गर्ने; न्यायप्रेमी ।

न्यायोचित— वि॰ [सं॰] न्यायसुहाउँदो; न्यायअनुसारको; न्यायबमोजिम ठीक भएको ।

न्यास— ना॰ [सं॰] १. राख्ने काम; स्थापना । २. धरौट; निक्षेप । ३. सुरक्षित गरी राखिदिनुपर्ने अर्काको माल; नासो । ४. तान्त्रिक पद्धतिका अनुसार देवताका विभिन्न अङ्ग सम्झेर मन्त्र पढ्दै आ६ना शिर, काँध आदि अङ्ग छुने काम । ५. गायनको समाप्तिमा प्रयुक्त हुने स्वर । ६. छोड्ने काम; त्याग । — धारी— वि॰ धरौटी राख्ने; नासो राख्न दिने । — ध्यान— ना॰ पूजा आदि धार्मिक अनुष्ठानमा कर्ताबाट गरिने न्यास क्रिया र देवताको ध्यान । > न्यासी— ना॰ १. सन्न्यासी; जोगी । वि॰ २. त्याग गर्ने; त्यागी ।

न्यासे— वि॰ [नेवा॰ न्यासिचो लोतोपोतो वा नखरा पार्ने; चिप्लो घस्ने; ठिक्क पारेर लहसिन खोज्ने ।

न्यास्रिनु— अ॰ क्रि॰ [न्यास्रो+इ+नु] एक्लो भई खल्लो अनुभव हुनु; न्यास्रो लाग्नु; नियाँस्रो मान्नु ।

न्यास्रो— ना॰ [सं॰ निराश्रये १. आ६नो हितचिन्तक व्यक्ति वा कुनै आत्मीयको बिछोडबाट हुने उराठलाग्दो स्थिति; शून्यलाग्दो अवस्था । २. कुनै साथी नहुँदा हुने खिन्नता ।

न्याहुर— ना॰ [नाहुरे कस्तूरी मृगको जस्तो भुत्ला हुने, भुकुल्ले खालको एक थरी हिउँभेडो ।

न्याहुले— ना॰ [न्याली+ए] देउडाजस्तै एक नेपाली लोकगीत ।

न्यून— वि॰ [सं॰] १. थोरै; कम; नपुग । २. क्षुद्र; नीच । — तम— वि॰ सबभन्दा थोरै परिमाणको; अपेक्षाकृत कम नापोको; सबभन्दा सानो । > न्यूनता— ना॰ कमी; नपुग्दो; हीनता । न्यूनाधिक— वि॰ कमबेसी; धेरथोर; थोरबहुत । न्यूनाधिक्य— ना॰ घटीबढी भएको स्थिति ।

न्यौको— ना॰हे॰ नेउको ।

न्वागी— ना॰हे॰ नुवागी ।

न्वाइन्वाइ— ना॰ [बा॰ बो॰] नुहाउने काम; स्नान; हरहर ।

न्वारन/न्वारान— ना॰ [सं॰ नामकरणे १. बालक जन्मेको तीनदेखि एघारौँ दिनसम्ममा बिजोडी दिन पारी राशिअनुसार बालकको नाम राख्न गरिने संस्कार । २. बिजातिका षोडश संस्कारमध्ये एक संस्कार; नामकरण–संस्कार ।