नेपाली शब्दसमूह ३३ ध

मुखपृष्ठ

ध— देवनागरी वर्णमालाका व्यञ्जनवर्णमध्ये उन्नाइसौँ व्यञ्जन; दन्त्य, स्पर्शी, घोष, महाप्राण व्यञ्जन ध्वनि; तवर्गको चौथो वर्ण वा अक्षर; लेख्य रूपमा सो वर्ण वा अक्षरको प्रतिनिधित्व गर्ने लिपिचिह्न; काँधेलौरी ध ।

धँगेरो— ना॰ हे॰ धयेँरो ।

धँपुरे— वि॰ [सं॰ अन्धपुर > अँधपुर > धँपुर+ए] सुनसान अँध्यारामा एक्लै बसिरहेको; धुमधुमती बसिरहने ।

धँसिया— वि॰ [ध्वाँसो+इयो ध्वाँसे रबको; कालो र फुस्रो वर्णको ।

धक्–नु— अ॰ क्रि॰ [धक+नु] चाँडोचाँडो सास फेर्दा मुटु चल्नु; परिश्रम वा गर्मीले दम बढ्नु; स्वाँस्वाँ हुनु ।

धक— ना॰ [धाके डर, लाज, सङ्कोच आदिबाट मनमा पैदा हुने भाव; ठूलाबडा र नौला व्यक्तिहरूका अगाडि सानालाई हुने सङ्कोच ।

धकधक— ना॰ [अ॰ मू॰ धक्+अ (बि॰)] । १. मुटु हल्लँदा आउने ध्वनि; धुकधुक, ढुकढुक । क्रि॰ वि॰ २. मुटु हल्लने गरी; मुटु थरथराएर ।

धकाइ— ना॰ [रू धक् (+आइ॰] १. धक्ने अवस्था वा क्रिया– प्रक्रिया । [धकाउ+आइ] २. धकाउने अवस्था वा क्रिया–प्रक्रिया । ३. धक मान्नाको भाव वा अवस्था । [ > ] धकाइनु— अ॰ क्रि॰ १. धक्ने वा धकाउने होइनु । २. धक लागिनु । धकाउनु— अ॰ क्रि॰ १ धक्ने काम हुनु; दम बढ्नु; स्वाँस्वाँ गर्नु । २. धक लाग्नु, अदब मान्नु; सङ्कोचाउनु; लजाउनु ।

धकार— ना॰ [सं॰] 'ध' अक्षर; तवर्गको चौथो वर्ण ।

धकालु— वि॰ [धक्+आलु] १. धक्ने रोग लागेको । २. धक्ने वा धकाउने स्वभावको; धकाहा ।

धकाहा— वि॰ [धक्+आहो १. धक्ने स्वभावको; धकालु । २. धक्ने रोग लागेको ।

धकिनु— अ॰ क्रि॰ [धक्+इ+नु] धक्ने वा चाँडोचाँडो सास फेर्ने होइनु ।

धकुवा— वि॰ [धक्+उवो दमको रोगले सताएको; दम बढेको; धम्कीको रोग भएको; धकाहा ।

धकिलो— वि॰ [धक्+इलो] देख्तैमा धक लाग्ने; धक मान्ने खालको ।

धकेरा— ना॰ [धक्+एरो गर्मी वा थकाइबाट बढेको श्वास– प्रश्वास; दम; स्वाँस्वाँ ।

धकेल्–नु— स॰ क्रि॰ [धक्का+एल्+नु] जोडसित ठेल्नु; धक्का दिनु; ठेलाइमा पार्नु; परपर सार्दै लैजानु; घुचेट्नु; घचेट्नु । > धकेला— ना॰ धकेल्ने काम; धक्का । धकेलाइ— ना॰ धकेल्ने क्रिया वा प्रक्रिया । धकेलाइनु— क॰ क्रि॰ धकेल्न लाइनु; धकेल्ने पारिनु । धकेलाउनु — प्रे॰ क्रि॰ धकेल्न लाउनु; धकेल्ने पार्नु । धकेलाधकेल— परस्परमा धकेल्ने काम; परस्परको धकेलाइ; घटेचाघचेट ।

धकेलिनु— क॰ क्रि॰ धकेल्ने काम गरिनु ।

धक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ धक्+क] १. परस्परमा ठेल्दा आवाज आउने गरी । २. गह्रौँ भारी भुईँमा राख्दा शब्द निस्कने गरी । ना॰ ३. धक्का ।

धक्कमधक्का— ना॰ [धक्का (बि॰)] परस्परको धकेलाइ घचेटाघचेट; ठेलमठेल ।

धक्का— ना॰ [सं॰ धक्क्+ओ १. कुनै वस्तुको अर्को वस्तुसँग भएको जोडसितको जुधाइ; ठोकिने काम; ठक्कर । २. धकेल्ने वा ठेल्ने काम; धक्क्याइ । ३. दुःख, शोक, हानि आदिबाट हुने मानसिक चोट; आन्तरिक आघात । > धक्किनु— अ॰ क्रि॰ धक्का खानु । ~ धक्की— ना॰ परस्परको धक्का वा ठेलाइ; एकअर्कामा धक्का पुग्ने वा पुथ्याउने काम; धकेलाधकेल । —

धार— ना॰ धक; सङ्कोच ।

धक्कु— ना॰ [रूधाक+उ] फोस्रो धाक; बोक्रे फुर्ती; रवाफ ।

धक्क्याइ— ना॰ [रूधक्क्याउ (+आइ॰] धक्क्याउने क्रिया वा प्रक्रिया; धकेलाइ । [श्र ] धक्क्याइनु— क॰ क्रि॰ धक्का दिइनु । धक्क्याउनु— स॰ क्रि॰ १. एकले अर्कालाई बेसरी धक्का दिनु; धकेल्नु; ठेल्नु । २. चाँहिदोभन्दा बढी हाल्नु; कोच्नु । ३. समाप्त गर्नु; सिद्ध्याउनु । ४. पन्छाउनु; पर सार्नु ।

धज— ना॰ [सं॰ ध्वजे १. आ६नो कमजोरी लुकाएर बाहिर फुर्ती देखाउने काम; सेखी; तुजुक; घमन्ड । २. तडकभडक देखाउने काम; ठाँटबाँट ।

धजा— ना॰ [धजोको ति॰ ।)] धजो । ~ धजी— ना॰ सानाठूला धजाहरूको समूह ।

धजिलो— वि॰ [धज/धजा+इलो] १. सेखी गर्ने; घमन्डी । २. ठाँटिलो; भड्किलो । ३. धजैधजाले भरिएको; धजाहरू टाँगिएको ।

धजैधजा— ना॰ [धजा+ऐ+धजो सानाठूला धेरै धजाको समूह; धजाधजी ।

धजो— ना॰ [सं ध्वजे १. झन्डा; ध्वजा । २. देवदेवीलाई चढाइने वा लिङ्गाहरूमा टाँगिने कपडाको सानो टुक्रो; पताका । ३. कछाडको रूपमा पहिरिने कपडाको ठूलो टुक्रो; धरो ।

धज्जी— ना॰ [धजा+ई] कसैको कमजोरी वा नराम्रो कुरा खोतल्ने काम; त्यस्तो कुरामा उडाइने खिल्ली; पर्दाफास ।

धड्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ धर+नु] १. रोगले ग्रस्त तुल्याउनु; सिकिस्त हुनु । २. कडाइका साथ पक्रनु । ३. आक्रमण गर्नु; झम्टनु । ४. जबरजस्तीसित असुलउपर गर्नु ।

धड— ना॰ [प्रा॰] १. टाउको, हात, खुट्टा आदि अङ्गबाहेकको शरीर । २. शरीरको पछिल्लो भागमा करबहरू जोडिएर रहने मूल हड्डी ।

धडङ्गाहा— वि॰ [धड+अङ्ग+आहो ठूलो धड भएको; ढाड ठूलो भएको (व्यक्ति॰ ।

धडपकड— ना॰ [धड+पकड] १. धड्ने र पक्रने काम; जबरजस्तीसँग गरिने पक्राउ । २. कडिकडाउसँग ताकिता गर्ने वा समाउने काम । ३. रोगले बेसरी च्याप्ने स्थिति; सिकिस्ती ।

धडाइ— ना॰ [रूधड (+आइ॰] धड्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [श्रे

धडाइनु— क॰ क्रि॰ धड्न लाइनु; धड्ने पारिनु । धडाउनु— प्रे॰ क्रि॰ धड्न लाउनु; धड्ने पार्नु ।

धडाधड— िंक्र॰ वि॰ [धड्+आ+धड्] चाँडोचाँडो काम सिद्ध्याउने गरी; सरासर; धमाधम; खराखर । > धडाधडी— क्रि॰ वि॰ धडाधडसँग ।

धडिनु— क॰ क्रि॰ [धड्+इ+नु] १. धड्ने काम गरिनु । २. ग्रस्त पारिनु ।

धड्क–नु— अ॰ क्रि॰ [धडकन+नु] डर वा परिश्रमले चाँडो–चाँडो मुटु चल्नु; मुटु ढुकढुक गर्नु; मुटु हल्लनु ।

धड्कन— ना॰ [धड्क+अन] मुटु हल्लँदा उत्पन्न हुने शब्द; हृदयगतिको तीव्र कम्पन; धुकधुक ।

धड्काइ— ना॰ [रूधडक् (+आइ॰] १. धड्कने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [धड्काउ+आइ] २. धड्काउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] धड्काइनु— क॰ क्रि॰ धड्कने वा धड्काउने काम गरिनु ।

धड्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. धड्कने पार्नु; धड्कन लाउनु । २. कुनै काम उत्साहका साथ चाँडोचाँडो गर्नु । ३. हतारहतार गरी कुनै काम सिद्ध्याउनु । ४. पेय पदार्थ घटाघट पिउनु । धड्किनु— अ॰ क्रि॰ १. धड्कनु । क॰ क्रि॰ २. धड्कने होइनु । धड्क्याइ— ना॰ धड्किने अवस्था वा क्रियाप्रक्रिया ।

धड्याम्म— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ धड्याम्+म] १. कुनै ठूलो र गह्रुङ्गो वस्तु माथिबाट बजारिँदा आवाज आउने गरी । २. लड्दा वा पछारिँदा शब्द निस्कने चालले । ३. तोप, बन्दुक आदि पड्कँदा आवाज निस्कने गरी । ४. झ्याल, ढोका आदि जोडसँग खोल्दा वा बन्द गर्दा शब्द निस्केर ।

धत्— वि॰ बो॰ [सं॰ धूते १. निन्दा वा तिरस्कार बुझाउने शब्द । २. तिरस्कारका साथ कसैलाई पर हटाउनका निम्ति प्रयोग गरिने शब्द । ३. खराब कामकुरो भन्ने वा गर्ने व्यक्तिलाई फट्कारिने शब्द; धुत् ।

धतङ्याइ— ना॰ [रू धतब्याउ (+आइ॰] धतब्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । [श्र ] धतब्याइनु— क॰ क्रि॰ धतब्याउने काम गरिनु ।

धतब्याउनु— स॰ क्रि॰ [धूर्त+अङ्ग+याउ+नु] तुरुन्तातुरुन्तै धुतेर लानु ।

धताइ— ना॰ [धताउ (+आइ॰] धताउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] धताइनु— क॰ क्रि॰ १. धताउने पारिनु; धतुराइनु । अ॰ क्रि॰ २. धताउने होइनु । धताउनु— अ॰ क्रि॰ १. निद्रामा बेसुरसँग कराउनु । २. बेसुरका कुरा गर्नु; बौलाउनु; सन्कनु ।

धताहा— वि॰ धताउने स्वभावको; धतुराउने । धतुई— वि॰ धताउने स्वभावकी (स्त्री॰ ।

धतुङ्गो— वि॰ [धताउ+उङ्गो] १. उट्पट्याब स्वभावको; उटुङ्ग्याहा । २. अर्धसिल्ली; अर्द्धविक्षिप्त; पगलाहा ।

धतुराइ— ना॰ [रू धतुराउ (+आइ॰] धतुराउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [श्र ] धतुराइनु— अ॰ क्रि॰ धतुराउने होइनु । धतुराउ—नु— अ॰ क्रि॰ [धतुरो+आउ+नु] धतुरो खाएर जथाभावी बोल्नु; निद्रामा बेसुरसँग फतफताउनु; धतुलाउनु; धताउनु । >

धतुरिनु— अ॰ क्रि॰ धतुराउने होइनु ।

धतुरे— वि॰ [धतुरो+ए] धतुराउने; धतुराउने स्वभावको । ~ फुल— ना॰ धतुराको जस्तो फुल्ने एक जातको फूल ।

धतुरो— ना॰ [सं॰ धत्तूरे बिब्ल्याँटापट्टि कालोकालो रब र सब्ल्याँटातिर हरियापात हुने, काँडैकाँडाले भरिएका ठूला फल फल्ने र सेतो, कालो, पहेँलो, रातो र नीलो गरी पाँच थरी फूल फुल्ने एक जातको बोट ।

धतुलाइ— ना॰ [रूधतुलाउ (+आइ॰] धतुलाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [श्र ] धतुलाइनु— अ॰ क्रि॰ जथाभाबी बोलिनु, धतुराइनु ।

धतुलाउनु— अ॰ क्रि॰ [धतुरो+आउ+नु] धतुराउनु । > धतुलिनु— अ॰ क्रि॰ धतुलाउने होइनु ।

धतुली— वि॰ [धतुलो+ई] धतुलाउने; धतुलाउने स्वभावकी (स्त्री॰ ।

धतुले— वि॰ [धतुलो+ए] धतुलाउने स्वभावको; धतुलाउने ।

धतुलो— वि॰ [धतुरो] धतुलाउने स्वभावको; नशाले बौलाउने ।

धतेला— ना॰ लगभग तीन मिटर अग्लो हुने, दाँती परेको वा नपरेको भालाजस्तो पात हुने, सेतो फूल फुल्ने काँडादार एक बोट ।

धत्तेरि— वि॰ बो॰ [धत्+तेरो+ई] १. नचाहिँदो काम गर्नेलाई हप्काउने शब्द; धत् । २. कुनै कामकुरो भएगरेकोमा पछुतो मानेर भनिने शब्द ।

धत्यौरो— वि॰ [धत्+यौरो] १. हप्काउनुपर्ने वा तिरस्कार गरिने स्वभावको । २. झगडालु । ३. छुच्चो स्वभाव भएको (मान्छे॰ ।

धन— ना॰ [सं॰] १. जीवननिर्वाहमा सहायता पुथ्याउने र कमाउन वा प्राप्त गर्न परिश्रम, पुँजी, समय लगाउनुपर्ने मूल्यवान् पदार्थ; सम्पत्ति (खेत, जमिन, घर, रुपियाँपैसा इ॰) । २. यथेष्ट मात्रामा रहने उक्त प्रकारको कुनै चीज (गोधन, अश्वधन इ॰) । ३. कुनै वस्तुसँग विनिमय गर्न सकिने वा लगानी गरिने र लोकव्यवहारमा प्रचलित मुख्य रूपले चाँदी, तामा, पित्तल, सुन आदिको सिक्का, रुपियाँपैसा । ४. विद्या, बुद्धि, धर्म, कर्म आदि । ५. प्राणसमान परमप्रिय व्यक्ति (उदा॰— आ६ना जीवनधन नै बिलाएपछि बिचरी के गरून् ;) ६. जन्मकुण्डलीमा जन्मलग्नबाट दोस्रो स्थान । ७. गणितमा जोड्ने वा मिलाउने चिह्न; जोड (+) । ८. हिसाबकिताबमा कसैका नाउँमा जम्मा भएको रकमकलम; (क्रेडिट॰ ।

धनकुटा— ना॰ [सं॰ धनक¨ट+ओ नेपालको पूर्वाञ्चल विकासक्षेत्रमा पर्ने कोसी अञ्चलअन्तर्गतको एक पहाडी जिल्ला; त्यसै जिल्लाको सदर मुकाम । > धनकुटाली/धनकुटे/धनकुटेली— वि॰ १. धनकुटाको बासिन्दा । २. धनकुटासम्बन्धी ।

धनकुबेर— वि॰ [सं॰] कुबेरसमानको धनी; ठूलो धनी; प्रशस्त सम्पत्तिवाल । धन जमानी— ना॰ [धन+जमानी] १. असामीले बुझाउनुपर्ने रकम वा पूरा गर्नुपर्ने कामकुरा नगरेमा आफूले सो रकम बुझाउँला भनी गर्ने कबुल । २. त्यस्तो कबुल गर्ने व्यक्ति । ३. जमानत राखिएको रकम । ~ पत्र— ना॰ भाकाभित्र कुनै रकम बुझाउन नसकेमा 'म बुझाउँला' भनी भरपर्दो व्यक्तिले गरिदिने कागज; धनजमानी बस्नेको लिखत ।

धनञ्जय— ना॰ [सं॰] १. प्राणीका शरीरभित्र रहने पोसिलो वायु । २. धनलाई जित्ने व्यक्ति; अर्जुन । ३. अग्नि । ~ गोत्र— ना॰ धनञ्जय ऋषिको कुल वा वंशको परिचायक नाम -यस गोत्रमा हुमागाईँ, रिजाल, पगेँनी, बसेल, कुकुरकाटे, गुरागाईँ, भुसाल, गैरीपिप्ली, खुलाल बस्नेत र खुलाल बुढाथोकी पर्छन् रू) । धनतले वाराही— ना॰ ललितपुर सहरका इलाकामा रहेकी एक देवी; चार वाराहीमध्ये एक ।

धनद— वि॰ [सं॰] १. धन वा सम्पत्ति दिने । ना॰ २. कुबेर । धन दौलत— ना॰ [सं॰ धन+अ॰ दौलते धनसम्पत्ति; श्रीसम्पत्ति ।

धनधान्य— ना॰ [सं॰] धन, धान आदि विविध किसिमको सम्पत्ति; श्रीसम्पत्ति; ऐश्वर्य ।

धनपति— ना॰ [सं॰] १. धनी व्यक्ति; धन भएको मान्छे । २. खजान्ची; कोषाध्यक्ष । ३. कुबेर । धन पिशाच— ना॰ [सं॰] कति नै धन भए तापनि कहिल्यै नपुग्ने व्यक्ति; द्रव्यपिशाच ।

धनपुत्ला— ना॰ [धन+पुत्लो चैतवैशाखतिर पानी पर्नासाथ माटामुनिबाट निस्कने पखेटा हुने कमिलोजस्तो कीरो; धमिरो । धन प्रेषणादेश— ना॰ [सं॰] हुलाक अड्डाबाट अर्का ठाउँमा रुपियाँपैसा पठाउनुपर्दा पाइने एक प्रकारको चेक; धनादेश; मनीअर्डर ।

धनमति— वि॰ [सं॰] धन कमाउने मात्र लक्ष्य भएको ।

धनमत्त— वि॰ [सं॰] धनले मात्तिएको; सम्पत्तिको सेखी गर्ने ।

धनमाल— ना॰ [धन+माल] चलअचल सम्पत्ति; जायजेथा; धनसम्पत्ति ।

धनराशि— ना॰ [सं॰] १. धनको थुप्रो । २.ज्योतिषका बाह्र राशिमध्ये एक राशि ।

धनवान्— वि॰ [सं॰] प्रशस्त धन भएको; धनी; अमिर । धन विद्युताणु— ना॰ [सं॰] विद्युतीय परमाणुहरूमा धनयोग भएको परमाणु; धनात्मक कण वा अणु ।

धनशाली— वि॰ [सं॰] धनवान्; धनी । धन सम्पत्ति— ना॰ [सं॰] १. धेरै मूल्य पर्ने र क्रयविक्रय गर्न सकिने सबै किसिमका वस्तु; रुपियाँपैसा, जमिन, जायजेथा आदि मूल्यवान् वस्तु । २. कुनै व्यक्ति, समाज वा राष्ट्र आदिको अधिकारमा रहने उक्त वस्तु ।

धनसार— ना॰ [सं॰ धान्यशालो १. धान राखिने घर; ढुकुटी । २. माथिल्ला तलामा मालसामान राख्न र तल्ला तलामा दाउरापात तथा गाईभैँसी बाँध्नका निम्ति बनाइएको कटेरो; खोल्मा ।

धनसिरी— ना॰ [सं॰ धनाश्री] नेपाली लोकगीतमा प्रचलित एक किसिमको राग वा लय ।

धनहर— ना॰ [सं॰] १. प्रशस्त धान फल्ने खेत । २. धानखेत ।

धनहीन— वि॰ [सं॰] धन नभएको; निर्धन; गरिप ।

धनाइ— ना॰ [रूधान् (+आइ॰] धान्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [श्रे

धनाइनु— क॰ क्रि॰ धान्न लाइनु; धान्ने पारिनु । धनाउनु— प्रे॰ क्रि॰ धान्न लाउनु; धान्ने पार्नु ।

धनाढ्य— वि॰ [सं॰] प्रशस्त धन भएको; पुँजीपति, महाजन ।

धनात्मक— वि॰ [सं॰] १. धन भएको पक्षले युक्त । २. धनपक्षसँग सम्बन्धित । ~ कण— ना॰ धनात्मक विद्युत्शक्ति भएको परमाणुका केन्द्रमा रहने एक प्रकारको अत्यन्त सूक्ष्म कण; धन– विद्युताणु ।

धनादेश— ना॰ [सं॰] १. कसैलाई कुनै धन दिने आदेश वा आज्ञा । २. हुलाकअड्डाबारा कुनै अन्य ठाउँमा रहने व्यक्तिलाई पठाइने धन; मनीआर्डर ।

धनाधिप— ना॰ [सं॰] १. धनको मालिक; कुबेर ।

धनाध्यक्ष— ना॰ [सं॰] धनका अध्यक्ष; कुबेर । २. धनको कारोबार गर्ने व्यक्ति; कोषाध्यक्ष; खजान्ची ।

धनार— ना॰ [धान+आर] राम्रो र झरझराउँदो धान उब्जने ठाउँ; अव्वल दर्जाको खेत; धनहर ।

धनार्थी— वि॰ [सं॰] १. धन आर्जन गर्ने; कमाउने । २. धनको आशा राख्ने; धनको इच्छुक ।

धनाश्री— ना॰ [सं॰] १. दिउँसो गाइने, वीररसले भरिएको रागिनी । २. रुद्राक्षका आकारको माला लगाइने एक जातको फल ।

धनिक— वि॰ [सं॰] १. धन भएको; धनी । ना॰ २. धन हुने व्यक्ति । ३. ऋण दिने व्यक्ति; साहू; महाजन ।

धनियाँ— ना॰ [सं॰ धन्याके ससाना पात हुने सेता, खैरा मसिना फूल फुल्ने, दुई फग्ल्याँटो भएर छुट्टिने, मसिना दाना फल्ने प्रायः अचार, तरकारी आदिमा मसलाका रूपमा प्रयुक्त हुने झार; त्यसैको फल वा गेडा ।

धनिष्ठा— ना॰ [सं॰] सत्ताइस नक्षत्रमध्ये तेइसौँ नक्षत्र; पाँच तारा भएका नौ ऊर्ध्वमुख नक्षत्रमध्ये एक ।

धनी— वि॰ [सं॰] १. धनसम्पत्ति प्रशस्त हुने; धनवान्; धनिक । २. अरूलाई रिन दिन सक्ने; साहू । ३. मालिक; स्वामी । ना॰ ४. धनवान् व्यक्ति । ५. कुनै प्रकारको सीप, गुण आदिमा सर्वश्रेष्ठ (मनको धनी, विद्याको धनी इ॰) । ~ पुर्जा— ना॰ सम्बन्धित मालपोत कार्यालयबाट जग्गाधनीको प्रमाणस्वरूप दिइने जग्गाधनी–प्रमाणपुर्जा । — बोटी— ना॰ मोहीले जग्गाधनीलाई बुझाउनुपर्ने उब्जनीको निश्चित भाग; अधियाँ वा ठेक्का; तल्सिबले पाउने जग्गाको निश्चित आम्दानी । — मानी— वि॰ १. धन एवं मान दुवै भएको । २. धनले मानिएको ।

धनु— ना॰ [सं॰] १. बाँस वा फलामका कप्टेराका दुई टुप्पा नुहाएर ती टुप्पामा परिन्जो बाँधी बाण हान्न बनाइएको अस्त्रविशेष । २. एक प्रकारको गुलेली । ३. बाह्र राशिमध्ये एक । ४. धनुका आकारको रुवा फड्कार्ने साधन । ५. स्याखु बुन्ने एक उपकरण । — काण— ना॰ १. धनु र काण । २. काण हान्ने धनु । ३. धनुमा राखेर हानिने काण । — बाँस— ना॰ धनुष आदि बनाउन पनि सकिने, चाम्रो, खँदिलो र बलियो, टुप्पोचाहिँ धनुजस्तै, नुहुने एक प्रकारको बाँस ।

धनुर्गुण— ना॰ [सं॰] धनुका दुई टुप्पामा बाँधिने डोरी; धनुको ताँदो; परिन्जो । धनुर्ग्रह हस्त— ना॰ [सं॰] वास्तु वा मूर्तिकलामा प्रयुक्त हुने सत्ताइस अङ्गुलबराबरको परिमाण ।

धनुर्धर— ना॰ [सं॰] १. धनु लिने व्यक्ति । २. धनु चलाउनमा सिपालु व्यक्ति ।

धनुर्धारी— वि॰ [सं॰] १. धनु धारण गर्ने; धनु लिने । २. धनु चलाउनमा सिपालु । ना॰ ३. धनु लिने व्यक्ति; धनुर्धर । धनुर्मुष्टि हस्त— ना॰ [सं॰] वास्तु वा मूर्तिकलामा प्रयुक्त हुने नापो; छब्बीस अङ्गुलबराबरको परिमाण ।

धनुर्वाण— ना॰ [सं॰] धनु र वाणको अस्त्र; धनु र बाण ।

धनुर्वात— ना॰ [सं॰] धनुजस्तै भएर शरीर कुप्रो पर्ने एक खालको रोग; धनुष्टÍार; टिटानस ।

धनुर्विद्या— ना॰ [सं॰] धनु चलाउने कला सिकाउने विद्या; धनुसम्बन्धी ज्ञान ।

धनुर्वेद— ना॰ [सं॰] विशेष रूपले धनु चलाउने विद्याको निरूपण भएको शास्त्र; यजुर्वेदको एक उपवेद ।

धनुष— ना॰ [सं॰] १. वास्तु वा मूर्तिकलामा प्रयुक्त हुने, चार किब्कु वा चार मुडीहातबराबरको नाप; छयानब्बे अङ्गुलबराबरको नाप । २. धनु; धनुस् ।

धनुषा— ना॰ [सं॰] नेपालको मध्यमाञ्चल क्षेत्रभित्र पर्ने जनकपुर अञ्चलको एक जिल्ला ।

धनुषाकार— ना॰ [सं॰] १. धनुषको जस्तो वा धनुजस्तै भएको आकार । वि॰ २. त्यस्तै आकारको । ~ ताल— ना॰ बाढी आएको बेला नदीले बाटो फेर्दा बनेको धनुषको जस्तो आकार परेको ताल ।

धनुष्टङ्कार— ना॰ [सं॰] १. धनुमा बाण राखेर हान्दा उत्पन्न हुने शब्द । २. घाउ–खटिरा आदिले विषाक्त भई गर्दन र पिठिउँ कुप्रो पर्ने एक खालको रोग; टिटानस ।

धनुष्मान्— ना॰ [सं॰] १. धनु धारण गर्ने व्यक्ति; धनुर्धर । २.उत्तर दिशाको एक पर्वत ।

धनेश— ना॰ [सं॰] १. धनको मालिक । २. कुबेर । ३. विष्णु । ४. जन्मकुण्डलीमा लग्नबाट दोस्रो स्थानमा रहेको वा बलियो दृष्टि परेको ग्रह ।

धनेश्वर— ना॰ [सं॰] १. धनको मालिक । २. कुबेर । ३. विष्णु । ४. बाग्मती अञ्चलअन्तर्गत काभ्रे जिल्लामा पर्ने धान्नीपूर्णिमा र सोपछिको पञ्चमीमा ठूलो मेला लाग्ने महादेवको प्रसिद्ध मन्दिर ।

धनेस— ना॰ गर्दन र चुच्चो बढी लामो हुने र खुट्टासमेत अग्ला भई लमकलमक गरेर हिँडने एक जातको चरो ।

धन्दा— ना॰ [रूधन्धो १. कुनै पनि कामकाज बिग्रेला कि भनेर मनमा पर्ने पिरलो । २. शोकसुर्ता; चिन्ता । ३. कामधन्दा । ४. घरेलु कामकाज; धन्धा । ५. जीविकोपार्जनका निम्ति गरिने काम; पेसा । ६. उद्योगधन्धा । ७. भाँडा माझ्ने काम ।

धन्दे— वि॰ [धन्दा+ए] धन्दा गर्ने । ~ भाग— ना॰ घरधन्दा गर्ने व्यक्तिका निम्ति पर सारिने भाग; धन्दा गर्नेलाई दिइने भाग ।

धन्धा— ना॰हे॰ धन्दा ।

धन्न/धन्ने— वि॰ [सं॰ धन्ये धन्य । ~ हो— वि॰ बो॰ खुसी वा व्यङ्ग्यमा प्रकट गरिने उद्गार; साह्रै राम्रो; बहुत भयो; पुग्यो (उदा॰— धन्न हो, तपाईंले भानिजका लागि धेरै गर्नुभयो ; दिनभरि सुतेर बस्यौ होइन < धन्ने हो ;)

धन्य— वि॰ [सं॰] १. विशेष योग्यता वा यस्तै कारणले प्रशंसा गर्न योग्य; राम्रो काम गर्ने । २. कृतार्थ; कृतकृत्य । वि॰ बो॰ राम्रो वा बहादुरीको काम गर्नेलाई प्रशंसा गर्दा भनिने शब्द; धन्यधान्य । श्र धन्यम्मन्य— वि॰ आफूलाई धन्य र भाग्यमानी ठान्ने । — वाद— ना॰ १. उपकार, अनुग्रह आदि गरेकोमा कृतज्ञता प्रकट गरेर भनिने शब्द; साधुवाद । २. प्रशंसा; तारिफ । — वाद ज्ञापन— ना॰ कसैले गरेको उपकार, अनुग्रह आदिका सट्टामा कृतज्ञता जनाउने काम; कृतज्ञताज्ञापन ।

धन्या— ना॰ [सं॰] १. धाईआमा; धाई । २. अमला । ३. धनियाँ । वि॰ ४. प्रशंसा गर्न लायककी (स्त्री॰ ।

धन्वन्तरि— ना॰ [सं॰] १. आयुर्वेदशास्त्रका प्रवर्तक प्रसिद्ध आचार्य; देवताहरूका वैद्य । २. विष्णुका चौबीस अवतारमध्ये एक । ३. समुद्रमन्थनबाट निस्केका चौध रत्नमध्ये एक । ४. राजा विक्रमादित्यका सभाका नवरत्नमध्ये एक ।

धन्वी— वि॰ [सं॰] १. धनुर्धारण गर्ने; धनुर्धारी । ना॰ २. धनु लिने व्यक्ति; धनुर्धर । ३. अर्जुन । ४. राम ।

धपक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ धपक्+क] १. बत्ती, आगो आदि एकाएक बल्ने वा निभ्ने गरी । २. रूप चौपट्ट खुलेर वा सिँगारपटार गरेर; एकदमसित सजिने गरी ।

धपाइ— ना॰ [रू धपाउ (+आइ॰] धपाउने क्रिया वा प्रक्रिया । [श्र ]

धपाइनु— क॰ क्रि॰ लगारिनु; लखेटिनु ।

धपाउनु— स॰ क्रि॰ [सं॰ धावन+आउ+नु] १. कुनै ठाउँबाट कसैलाई हटाउनु; लगार्नु; खेद्नु; लखेट्नु । २. देशनिकाला गर्नु; देशबाट निर्वासन गर्नु । ३. बिस्तारै हिँडेको गाईबस्तुलाई पछाडिबाट खेद्नु । > धपिनु— क॰ क्रि॰ धपाउने काम गरिनु; लखेटिनु ।

धपेड्–नु— स॰ क्रि॰ [धपेडी+नु] १. धावा पर्ने गरी लखेट्नु; खेद्नु । २. धपेडी गर्नु । > धपेड— ना॰ धावा पर्ने स्थिति; धपेडाइ; थकाइ । धपेडाइ— ना॰ धपेडिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।

धपेडाइनु— क॰ क्रि॰ धपेडिने पारिनु; धपाइनु । धपेडाउनु— प्रे॰ क्रि॰ धपेड्न लाउनु; धपाउनु । धपेडिनु— अ॰ क्रि॰ हिँडाइ वा कुनै कामबाट ज्यादा थाक्नु; धपेडी गर्नु ।

धपेडी/धपेरी— ना॰ [सं॰ धावने १. लगातारको हिँडाइ वा बढ्ता कामबाट हुने अत्यधिक परिश्रम; धामा । २. जीउले नसक्ने कामबाट हुने शारीरिक शिथिलता ।

धपोट— ना॰ [अ॰ दफ्आते ढपोट ।

धप्कादार— वि॰ [धप्को+दार] धप्को भएको; धप्प बल्ने ।

धप्प— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ धप्+प] १. एकाएक आगो, बत्ती आदि बल्ने वा निभ्ने गरी । २. लुगा, गहना आदिले सिँगारिने गरी; झकिझकाउ; झरिझुट्ट ।

धब्बा— ना॰ [हि॰] १. दाग; टाटो । २. दोष; कलङ्क । ३. आरोप; अभियोग ।

धमन— ना॰ [सं॰] १. आगो फुक्ने काम । २. खलाँती चलाउने काम ।

धमनी— ना॰ [सं॰] १. हृदयबाट विभिन्न अङ्गमा रगत जाने नाडी; शिरा । २. गर्दन; गलो; घाँटी; घोक्रो ।

धमाधम— क्रि॰ वि॰ [सं॰ धमधमो १. कुनै काम सरासर गरिरहने गरी; लगातार; निरन्तर । ना॰ २. धावाधावासँग कुनै काम गरिने क्रिया–प्रक्रिया ।

धमार— ना॰ [अ॰ मू॰ धम्+आर] १. भइरहेको कामलाई ध्वस्त पार्ने काम । २. उपद्रो; उत्पात । ३. बलिरहेको आगामा साधुहरूबारा कुद्ने क्रिया । ४. धूमचक्र मच्चाउने काम । >

धमारी— ना॰ १. उधुम मच्चाउने क्रियाप्रक्रिया । २. उपद्रो; उत्पात । ३. नचाहिँदोसँग चलाचल र खेलबारा धूमचक्र मच्चाउने काम । वि॰ ४. धमारसम्बन्धी ।

धमास— १. कसैलाई देखाइने मपाईँपूर्ण शक्ति; धाक; घमन्ड । २. चुनौती; हाँक; ललकार ।

धमिनी— ना॰ [धामी+नी] १. धामीझाँक्रीको काम गर्ने आइमाई । २. धामीकी स्वास्नी ।

धमिरा— ना॰ [धमिरोको ति॰ ।)] धमिरो । ~ धमिरी— ना॰ सानाठूला धेरै धमिरा; धमिराहरूको समूह ।

धमिरे— वि॰ [धमिरो+ए] १. धमिराको जस्तो स्वभाव भएको । २. आ६नै आश्रयस्थल र आफन्तसमेतलाई भित्रभित्रै नजानिँदो किसिमले खोक्रो पार्ने -व्यक्ति) ।

धमिरो— ना॰ माटामाथि राखिएका काठ आदिमा माटो थुपारी लुक्ने ठाउँ बनाएर बस्ने र बिस्तारै काठ आदिलाई खाँदै जाने, कमिलाका आकारको एक जातको रातो र खैरो कीरो; काठ, किताब आदिलाई छियाछिया पारेर नष्ट गर्ने कीरो ।

धमिलि–नु— अ॰ क्रि॰ [धमिलो+इ+नु] १. धमिलो हुनु; पानी आदि तरल पदार्थ मैलिनु । २. आँखाले राम्ररी ठम्याउन नसक्नु । ३. बादल लागेर सूर्यको प्रकाश छेकिनाले स्पष्टसित नदेखिनु । ४. मनमा शङ्का उब्जनु । ५. कारणवश स्नेह, प्रेम आदि कम हुनु । ६. व्यवहार तथा घरगृहस्थी बिग्रनु ।

धमिलो— वि॰ [सं॰ धूमले १. धूलो, कसिङ्गर आदि परेर मैलो भएको (पानी) । २. राम्रोसँग नदेखिने; अस्पष्ट । ३. उज्जर नभएको । ४. दूषित विचार भएको । ~ पानी— ना॰ जाँड; बियर । > धमिल्याइ— ना॰ धमिल्याउने वा धमिलो हुने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । धमिल्याइनु— क॰ क्रि॰ धमिलो पारिनु ।

धमिल्याउनु— स॰ क्रि॰ १. सङ्लो र शुद्ध पानीलाई मैला हाली धमिलो पार्नु । २. मन वा विचारलाई कलङ्कित वा दूषित पार्नु ।

धमेल— ना॰ [धामी+एल] धामीको काम वा पेसा । > धमेली— वि॰ धमेलसम्बन्धी; धामीले गर्ने (धूपधुवाँर आदि॰ ।

धमेली— ना॰ [धामा+एली] कुनै काम धमाधमसँग गर्ने क्रियाप्रक्रिया; मेहनतको कामगराइ ।

धमेलो१— ना॰ [धमेल+ओ] धामीले गर्ने काम; धमेली ।

धमेलो२— ना॰ [धामा+एलो] धमाधमको कामगराइ ।

धम्का— ना॰ [धम्काइ] पाडाबाछा आदिले दूध खाँदा माउका फाँचामा दिने धक्का ।

धम्काइ— ना॰ [रूधम्काउ (+आउ॰] धम्काउने क्रियाप्रक्रिया । [श्र ]

धम्काइनु— क॰ क्रि॰ धम्काउने पारिनु; धम्काउने काम गरिनु ।

धम्काउनु— स॰ क्रि॰ [धम्कि+आउ+नु] धम्की दिनु; हप्काउनु; हकार्नु; हपार्नु; डाँट्नु ।

धम्कि–नु— अ॰ क्रि॰ [धम्की+नु] १. धम्कीको डर हुनु । २. दच्कनु; हच्कनु ।

धम्की१— ना॰ [सं॰ धमने स्वाँस्वाँ हुने रोग; दम ।

धम्की२— [सं॰ धम्+की] १. सजाय दिने डर देखाउने काम; हप्की । २. डाँट; फटकार; दप्की ।

धम्क्याइ— ना॰ [रूधम्कि (+याइ॰] धम्कि दिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।

धम्मरधुस— वि॰ [धम्मर+धुस्स] १. मोटोघाटो, कालो र अग्लो; भुसतिघ्रे । २. ध्वाँसे रब भएको । क्रि॰ वि॰ ३. सक्तो कोसिस गरेर; भरिसक्के; भरमग्दुर ।

धम्मिल्ल— [सं॰] १. कपालको चुल्ठो; केशकलाप । २. फूल, गहना आदिले सजाइएको कपाल ।

धयेँरो— ना॰ [सं॰ धातकी] ससाना पात हुने र राता फूल फुल्ने एक जातको बोट; सोही बोटको फूल; धँगेरो ।

धर्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ धर+नु] १. धारण गर्नु; लिनु; समाउनु । २. अड्याउनु; थेग्नु; थाम्नु । ३. राख्नु; रक्षा गर्नु ।

धर१— वि॰ [सं॰] १. धारण गर्ने; लिने; ग्रहण गर्ने (जस्तो— धनुर्धर; विद्याधर इ॰) । २. लड्न, खस्न नदिने; थाम्ने । ना॰ ३. समात्ने क्रिया; पक्रने काम । ४. कुनै वस्तु अडिने वा थामिने आधार; टेवा । ५. कच्छप रूपधारी विष्णु । ६. पर्वत ।

धर२— ना॰ [प्रा॰] कपडा आदिको लामो टुक्रो; धरो ।

धर३— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ धत् > धर्] कुकुरलाई भाग्न लगाउन भनिने शब्द ।

धर४— ना॰ [सं॰] १. नगरीकन नहुने काम गरिसकेपछि हुने शान्ति; सुख । २.छुटकारा; मुक्ति । ३. स्थिरता; धैर्य । ४.सरम; लाज । ~ छाडा— वि॰ १. धैर्य हराएको; चञ्चल; चकचके । २. मनपरी गर्ने; गतिछाडा । ३. लाजसरम नभएको; लबस्तरो; निर्लज्ज ।

धरण— ना॰ [सं॰] १. धारण गर्ने क्रिया वा भाव । २. आश्रय; खाँबो । ३. रक्षक । ४. एक प्रकारको पुरानो तौलको परिमाण । ५. माटाका सबैभन्दा माथिल्लो तहमा जम्ने कालो पत्र ।

धरणी— ना॰ [सं॰] विभिन्न रत्न धारण गर्ने ग्रह; पृथ्वी; धरती । ~ कन्द— ना॰ बनतरुल । — करण— वनस्पति, जीवजन्तु आदि कुहिएर पानीमा नगल्ने जैविक यौगिक पदार्थ बन्ने काम । —

धर— ना॰ १. पृथ्वीलाई धारण गर्ने प्राणी; शेषनाग । २. पृथ्वीधारी पहाड; पर्वत । ३. महाकच्छप । ४. विष्णु । ५. दिशारूपी हात्ती; दिग्गज । ~ पति— ना॰ राजा । > धरणीश्वर— ना॰ १. धरणीका ईश्वर । २. राजा; भूपति । ३. शिव । ~ सुता— ना॰ सीता; जानकी ।

धरती— ना॰ [सं॰ धरित्री] पृथ्वी; जमिन । — पुत्र— ना॰ १. धरतीको छोरो; मानिस । २.जीव; प्राणी । ३. पुरुषार्थी व्यक्ति; महापुरुष ।

धरधर— क्रि॰वि॰ [अ॰ मू॰ धर्+अ (बि॰)] धारा लागेर पानी झर्ने गरी; धाराबाट पानी खसेझैँ । > धरधरा— ना॰ धरधर गरेर पानी भर्ने साधन; धारो । धरधरी— क्रि॰ वि॰ धरधरको छिटो चालसँग ।

धरपकड— ना॰ [धर्+पकड] १. कडिकडाउका साथमा पक्रने काम । २. धमाधम आक्रमण गर्दै समाउने चाल; धडपकड ।

धरम— ना॰ [सं॰ धर्मा] धर्म । — करम— ना॰ धर्मकर्म । ~ भकारी— ना॰ स्थानीय जनताबाट सामाजिक कल्याणका लागि उठाएर जम्मा गरिएको अन्नकोष; धर्मभकारी ।

धरमभाटी— ना॰ [धरिन+भाटो] घर छाउँदा घरको दाँतीमा र वल्ला–पल्ला छेउमा दुवैतिरबाट कसिएको भाटो; घर छाउँदा गुरुभाटोभन्दा मनि राखिएको भाटो ।

धरमर— ना॰ [अ॰ मू॰ धर्+अ (बि॰)] १. रिँगटा लागेर वा शारीरिक कमजोरीका कारणले राम्ररी खुट्टा टेक्न नसकिने अवस्था । २. दोधार; धुकचुक; सन्देह । क्रि॰वि॰ ३. रिँगटा वा कमजोरीले लड्न खोजेर; ढुनमुनिँदै । > धरमराइ— ना॰ धरमराउने क्रिया वा प्रक्रिया । धरमराइनु— अ॰ क्रि॰ धरमर होइनु; धरमराउने स्थितिमा पुगिनु । धरमराउ— ना॰ धरमराउने वा अलमलिने अवस्था; अस्थिरता । धरमराउनु— अ॰ क्रि॰ १. धरमर हुनु; लकपकाउनु; ढुनमुनिनु । २. सिद्धान्त वा विचारमा अडिग हुन नसक्नु । ३. दोधारमा पर्नु; धुकचुकाउनु । धरमराहट— ना॰ धरमराउने भाव, अवस्था वा क्रियाप्रक्रिया । धरमरिनु— अ॰ क्रि॰ धरमराउनु । धरमथ्याइ— ना॰ धरमरिने क्रिया वा प्रक्रिया । धरमथ्याहट— ना॰ धरमरिने अवस्था वा क्रिया प्रक्रिया ।

धररा— ना॰हे॰ धरहरा ।

धरहरा— ना॰ [प्रा॰ धरहरो < सं॰ धरागृहे १. भित्रभित्रैबाट माथिसम्म जाने सिँढी भएको अग्लो, डोलो स्तम्भ; कीर्तिस्तम्भ; मिनार; धररा । २. काठमाडौँमा वि॰सं॰ १८८२ मा भीमसेन थापाले बनाएको, टुप्पामा चढेर अघि ठूला घटना सूचित गरिने र हाल कुनै राष्ट्रिय उत्सवमा धुन आदि बजाइने नौतला भएको प्रसिद्ध कीर्तिस्तम्भ; भीमसेनस्तम्भ ।

धरा— ना॰ [सं॰] १. पृथ्वी; धरती । २. संसार; दुनियाँ, जगत् । ३. नसा; नाडी । ४.गर्भाशय; पाठेघर ।

धराइ— ना॰ [रूधर् -+आइ_] धर्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [श्र ]

धराइनु— क॰ क्रि॰ धर्न लाइनु । धराउनु— प्रे॰ क्रि॰ धर्न लाउनु ।

धरातल— ना॰ [सं॰] १. सतह । २. पृथ्वी; धरती । ३. क्षेत्रफल । ४. पृष्ठभूमि ।

धरातलीय— वि॰ [सं॰] १. धरातलसम्बन्धी; धरातलको । २. पृथ्वीका क्षेत्रफलसँग सम्बन्धित । ३. पृथ्वीमा भएको । ~ वर्षा— ना॰ जलवाष्पयुक्त वायु पहाड उक्लँदा हुने वर्षा ।

धरात्मज— ना॰ [सं॰] १. धराको आत्मज; पृथ्वीपुत्र; मङ्गलग्रह । २. नरकासुर । > धरात्मजा— ना॰ सीता; जानकी ।

धराधर— ना॰ [सं॰] १. पुराणअनुसार धरालाई धारण गर्ने वा पृथ्वीलाई अड्याइराख्ने भनिएका देवता, प्राणी वा वस्तु । २. विष्णु । ३. शेषनाग । ४. पर्वत; पहाड ।

धराधिप— ना॰ [सं॰] पृथ्वीका अधिपति; राजा; भूपति ।

धराधीश— ना॰ [सं॰] धराका अधीश; राजा ।

धरान— ना॰ [धर+आन] १. आराले काठ चिर्नका लागि बनाइएको चिर्ने काठ अड्याउने टाँड । २. पूर्वी नेपालको कोसी अञ्चलमा पर्ने सुनसरी जिल्लाको एक प्रसिद्ध ठाउँ वा सहर । > धराने— धरानमा बस्ने; धरानमा उब्जने वा हुने; धरानको ।

धराप— ना॰ [सं॰ धरे १. पशुपक्षीलाई अल्झनमा पारेर समाउनका निम्ति बनाइएका खाडल, डोरी, खोर, पासो आदि । २. जोखिमी वस्तु । ३. खतरा ठाउँ । > धरापिलो— वि॰ धराप भएको; धरापजस्तो डरलाग्दो; जोखिमी; खतरनाक ।

धराली— ना॰ [धरालो+ई] केटाकेटीको हेरविचार गर्ने आइमाई; बालबालिकाको संरक्षण गर्ने स्त्री; धाई ।

धराले— ना॰ [धरालो+ए] १. धरालो । वि॰ २. धरालोसम्बन्धी; धरालाको ।

धरालो— ना॰ [सं॰ धारणे केटाकेटीको हेरचाह गर्ने व्यक्ति; बालकको संरक्षण गर्ने व्यक्ति । > धराल्नी— ना॰ हे॰ धराली ।

धराशायी— वि॰ [सं॰] १. धरामा शयन गरेको; जमिनमा पछारिएको; लडेको । २. मरेको ।

धरि— ना॰ यो॰ समेत; लगायत; पर्यन्त; तक; पनि । (उदा॰— उसले अरू सामान त के जुत्ताधरि माग्न छाड्दैन ।)

धरित्री— ना॰ [सं॰] धरती; पृथ्वी ।

धरिन— ना॰ [सं॰ धरिमे तलो थाम्नका निम्ति तेर्स्याइएको ठूलो र लामो काठ; निदाल ।

धरिनु— क॰ क्रि॰ [धर्+इ+नु] धर्ने काम गरिनु ।

धरो— ना॰ [धर+ओ] धर; धर्को; धजो ।

धरोधर्म— ना॰ [सं॰ धारण+धर्म] कुनै कामकुरामा अरूलाई विश्वास दिलाउन धर्म साछी राखेर गरिने शपथ; धर्म भाक्ने काम; किरिया; कसम ।

धरोट/धरौट— ना॰ [धर्+ओट/औट] १. पछि फिर्ता लिने गरी आ६ना विश्वासिला व्यक्तिलाई राख्न दिएको वस्तु; नासो । २. सापट लिएका रुपियाँको जमानतस्वरूप राखिएको वस्तु; धितो; धरौटी । > धरोटी— ना॰ धरोट ।

धरौटी— ना॰ [धरौट+ई] हे॰ धरोट; धरोटी । ~ स्याहा— ना॰ कसैले बुझाउन ल्याएको नगद, जिन्सी बुझेर पनि सदर स्याहामा आम्दानी चढाउन अड्काउ परेका खण्डमा त्यसको निर्णय पछि गर्ने गरी छुट्टै स्याहामा आम्दानी बाँध्ने कागज ।

धर्क–नु— अ॰ क्रि॰ [अ॰ मू॰ धर्+क+नु] कपडा आदि च्यात्तिँदा आवाज आउनु; कपडा आदि च्यात्तिनु; धरो हुनु । > धर्काइ— ना॰ धर्कने क्रिया वा प्रक्रिया । धर्काइनु— क॰ क्रि॰ धर्कने पारिनु । ~ धर्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ धर्कने पार्नु ।

धर्काधर्की— ना॰ [धर्को (बि॰)] सानाठूला धर्काहरूको समुदाय; धर्साधर्सी ।

धर्किनु— अ॰ क्रि॰ [धर्क+इ+नु] धर्कने काम होइनु; धरो पारिनु ।

धर्के— वि॰ [धर्को+ए] धर्का परेको; धर्का भएको; डोरे । ~ मृग— ना॰ खैरो रबको, शरीरमा सेता धर्का हुने र भेडाका जस्ता सिब हुने एक जातको मृग ।

धर्को— ना॰ [प्रा॰ धरे कागज, कपडा, भित्तो आदिमा कोरिएको लामो धर्सो; रेखो; डोरो ।

धर्ता— ना॰ [सं॰] १. धारण गर्ने व्यक्ति । २. भूभार वहन गर्ने व्यक्ति ।

धर्ती— ना॰ [रू धरती] धरती; पृथ्वी ।

धर्ना— ना॰ [प्रा॰ धरणो १. कुनै काम सिद्ध गर्नका निम्ति निरन्तर गरिने प्रयास; प्यादा । २. माग पूरा गराउनका निम्ति गरिने घेराउ । ३. कसैले केही देला कि वा काम पूरा गर्ला कि भन्ने आशाले ढुक्ने काम । ४. हात्ती बाँध्ने साङ्लो । — ढुक— ना॰ केही पाउने आशाले ढुकिरहने काम ।

धर्म— ना॰ [सं॰] १. व्यक्ति वा वस्तुमा सधैँ रहिरहने गुण वा मूल वृत्ति; प्रकृति; स्वभाव । २. स्वाभाविक गुण; सहज वृत्ति । ३.स्वर्ग प्राप्त गर्न सकिने लोकविश्वास भएको पुण्य कार्य; पुण्य कर्म । ४. कुनै जाति, वर्ग, पद आदिका निम्ति निर्धारित कार्य वा व्यवहार; लोकको हित वा व्यवस्थाका लागि अँगालिने कर्म वा कर्तव्य (जस्तो— मानवधर्म, नारीधर्म, युगधर्म इ॰) । ५. असल आचरण; सदाचार; नियम । ६. पुण्य; सत्कर्म । ७.ईश्वर अथवा सद्गतिको प्राप्तिका लागि गरिने शास्त्रविहित कर्म । ८.कुनै महापुरुषले चलाएको मत; सम्प्रदाय । ~ अच्छेर— ना॰ साँचो कुरो; हित हुने कुरो; भलो कुरो । ~ कचहरी— ना॰ प्राचीन कालमा पाप, दुष्कर्म, भ्रष्टाचार आदि निवारण गर्नका निम्ति थापिएको अदालत । ~ कर्म— ना॰ धार्मिक ग्रन्थहरूमा उल्लेख भएअनुसारको पुण्यकर्म; धार्मिक कार्य गर्ने काम; धर्मलाई नै परम कर्तव्य सम्झने काम; धार्मिक कार्य । ~ कार्जे— ना॰ धर्मसम्बन्धी कार्य; पुण्यकार्य; धर्मकार्य । ~ कार्य— ना॰ पाठपूजा स्नानध्यान, दान, यज्ञ, तीर्थव्रत आदि कार्य; धर्मकर्म । — कृच्छ्र— ना॰ धार्मिक दृष्टिले कुनै काम गर्दा उचित–अनुचित छुट्ट्याउनका निम्ति हुने बिविधा; धर्मसङ्कट । ~ कोश— ना॰ १ धर्मका विविध लक्षणको व्याख्या भएका शास्त्रहरूको समुदाय । २. कर्तव्य वा सदाचार एवं आचारविचारहरूको समुदाय । ~ क्षेत्र— ना॰ धर्मको क्षेत्र; कुरुक्षेत्र । ~ ग्रन्थ— ना॰ १. जातीय वा सामाजिक आचारविचार, नीतिनियम, व्यवहार, उपासना, व्रत आदिका लक्षण लेखिएको ग्रन्थ; धर्मका आधारभूत तथ्यहरू भएको ग्रन्थ; धर्मशास्त्र; धार्मिक श्रद्धा वा विश्वासयुक्त कुनै ग्रन्थ वा पुराण आदि । ~ घर— ना॰ धर्मका निम्ति बनाइएको घर; धर्मको शिक्षादीक्षा आदि दिनेलिने घर । — चर्या— ना॰ धर्मको आचरण; धार्मिक व्यवहार; धर्मपालन । — चारी— वि॰ १. आ६ना धर्मअनुसार आचरण गर्ने; निरन्तर स्वधर्ममा लागिरहने । ना॰ २. तपस्वी । ३. सन्न्यासी । ~ चिन्तन— ना॰ धर्मका सम्बन्धमा गरिने मनन वा विचार । ~ च्युत— वि॰ आ६ना धर्मबाट च्युत भएको; स्वधर्मबाट पतित भएको । — ज्ञ— वि॰ धर्मका विषयमा ज्ञान भएको; धर्मजान्ने; धर्मविद् । — तः— क्रि॰वि॰ धर्मपूर्वक; धर्मअनुसार; धर्मका दृष्टिले । ~ तन्त्र— ना॰ कुनै समाजको व्यवस्थाका निम्ति नीति र सदाचारसम्बन्धी नियमहरू लेखिएको ग्रन्थ; धर्मसम्बन्धी कुराको विवेचना भएको शास्त्र । ~ त्याग— ना॰ धर्म छाड्ने काम; धर्ममा अविश्वास गर्ने काम; धर्मबाट विमुख हुने काम । — त्राता— ना॰ धर्मको रक्षा गर्ने व्यक्ति; धर्मलाई हरतरहले जोगाएर राख्ने व्यक्ति; धर्मरक्षक । — द— वि॰ १. आफूले जानेको धर्म अरूलाई सिकाउने; धर्मदान गर्ने; धर्मदाता । २.पुण्य प्राप्त गराउने । ~ दान— ना॰ पवित्र भावनाले गरिने दान; धार्मिक विधिविधानअनुसारको दान; सात्त्विक दान । —

दारा— ना॰ धार्मिक विधिविधानअनुसार विवाह गरिएकी पत्नी; धर्मपत्नी । ~ द्रोही— वि॰ १. धर्मका सम्बन्धमा द्रोह गर्ने; धर्ममा अनास्था राख्ने; नास्तिक । ना॰ २. असुर; राक्षस । ~ दुवार/बार— ना॰ धर्म गर्ने व्यक्ति मात्र छिर्न सक्ने तर पापी चाहिँ छिर्न नसक्ने वा बीचैमा अड्कने भनी पुराणमा वर्णित एक ढोका । ~ ध्वज/ध्वजी— ना॰ देखावटी रूपमा धर्म गर्ने व्यक्ति; आडम्बरका निम्ति धर्म गरेझैँ गर्ने व्यक्ति; पाखण्डी; ढोँगी । ~ निरपेक्ष— वि॰ कुनै एउटा धर्मलाई मात्र खास मान्यता नदिएर सबै धर्मलाई समान ठान्ने तथा धर्मका मामलामा कुनै किसिमको हस्तक्षेप नगर्ने र संविधानमा पनि कुनै धर्मको आड नलिने

 (राज्य, समाज) । — निष्ठ— वि॰ धर्ममा आस्था राख्ने; धर्ममा विश्वास

गर्ने; धर्मपरायण; धार्मिक । — दण्डी— ना॰ डाँडीजस्ता काठलाई काँधमा राखेर साना बियाजस्ता लट्ठीले हानेर बौद्ध संस्कृतिसम्बन्धी धार्मिक कार्यहरूमा बजाइने एक खालको बाजा । ~ पट्ट— १. राजा अथवा धर्माधिकारीले दिएको धर्मसम्बन्धी व्यवस्थापत्र । २. धर्म वा धर्मको पुस्तक वा देवदेवीलाई साछी राखी गरिएको सम्झौतापत्र; धर्मपत्र । — पत्नी— ना॰ धार्मिक विधिविधानअनुसार विवाह गरिएकी पत्नी, धर्मदारा । ~ पत्र— ना॰ १. देवदेवी वा धर्मशास्त्रका पुस्तकलाई साक्षी राखेर पारस्परिक विश्वासका निम्ति लेखिएको कागज । २. धर्मको व्यवस्था कसरी गर्ने भन्ने सम्बन्धमा लेखिएको पत्र; धर्मपट्ट । ~ पथ— ना॰ धर्मको बाटो; धर्मशास्त्रले बताएको आचरण वा नियम । — पर/परायण— वि॰ धर्ममा श्रद्धा गर्ने; धर्मका नीतिनियम वा विधिविधानको पालना गर्ने; धर्ममा निष्ठा राख्ने; धर्मनिष्ठ । ~ परिणाम— ना॰ १.योगशास्त्रअनुसार पञ्चमहाभूत र इन्द्रियहरूको एउटा रूप वा स्थितिबाट अर्को रूप अथवा स्थितिमा परिणत हुने वृत्ति; एक धर्मबाट निवृत्त भएपछि अर्को धर्मको प्राप्ति । २. धर्मपरिवर्तन । ३. धर्मको पालनाबाट हुने असल परिणाम; धर्मको सुफल नतिजा । — पाल— वि॰ धर्मको पालना गर्ने; धर्मको सुरक्षा गर्ने; धर्मरक्षक । ~ पुत्र— ना॰ १. आ६ना छोरा नहुनेले पुत्रबराबर गरेर पालिएको, पछि आ६नो सम्पत्तिको उपभोग गर्ने र काजक्रियासमेत गर्ने अर्काको छोरो; धर्मका निम्ति पालिएको वा धर्मशास्त्रअनुसार दत्तकका रूपमा ल्याइएको छोरो । २. युधिष्ठिर । ~ पुत्री— ना॰ धर्मका निम्ति पालिएकी अर्काकी छोरी; धर्मशास्त्रअनुसार दत्तकका रूपमा ल्याइएकी छोरी । — पुरी— १. धर्मको जाँचबुझ गरिने सहर; यमपुरी । २. न्याय–अन्यायको जाँचबुझ र निर्णय गरिने अड्डा; न्यायालय । ~ पुस्तक— ना॰ धर्मका लक्षण एवं विधि–विधान लेखिएको पुस्तक; धर्मग्रन्थ । ~ पोलाइ— कीर्ति नाश पार्ने काम । ~ प्राण— वि॰ धर्मलाई प्राणसमान मान्ने; धर्म नै प्राणबराबर भएको; धर्मात्मा । ~ फराक— ना॰ १. आफूले सुनेको, देखेको, जानेको कामकुरो अर्कालाई साँचो हो भनी विश्वास दिलाउन भनिने शब्द । २. अन्यायबाट अलग रहने काम; अन्यायबाट पृथक् । ~ बुद्धि— ना॰ १. धर्ममा लागेको बुद्धि; धर्मकर्ममा आधारित बुद्धि । २. धर्म र अधर्म छुट्ट्याउन सक्ने विचार; अधर्मलाई त्याग्ने र धर्मलाई अँगाल्ने बुद्धि । ~ भकाइ— ना॰ साँचो बोल्ने काम । ~ भकारी— ना॰ अनिकाल परेको बेला काम चलाउनको लागि राखिएको सामूहिक अन्नकोश; धरमभकारी । ~ भीरु— वि॰ धर्म हराउला कि भनेर डराउने; अधर्मदेखि डराउने । ~ भ्रष्ट— वि॰ धर्मकर्मप्रति विमुख रहेको; धार्मिक आचरणदेखि पतित भएको; धर्मच्युत । — मेधा— ना॰ बौद्धधर्मका अनुसार दशभूमि र त्रयोदश भूमिका दसौंँ भूमि; महायान सम्प्रदायको अन्तिम भूमि । ~ युग— ना॰ १. धार्मिक युग; सत्ययुग । २. धर्मकर्मलाई नै मानवीय कर्तव्य ठानिने युग । ~ युद्ध— ना॰ १. धार्मिक विधि विधानअनुसार गरिने युद्ध; न्यायपूर्ण युद्ध । २. धर्मको रक्षाका निम्ति गरिने युद्ध । ~ रक्षक— वि॰ धर्मको पालना गर्ने; धर्मको रक्षा गर्ने । ~ रत— वि॰ १. धर्ममा तल्लीन रहेको; धर्ममा लागिरहने; धर्मपरायण । २. न्यायमा रत रहने; न्यायपरायण रू — रति— ना॰ धर्मप्रतिको आशक्ति; धर्ममा अनुराग वा प्रेम गर्ने व्यक्ति; यमराज । २. युधिष्ठिर । ३. बुद्ध । — लुप्तोपमा— ना॰ उपमान र उपमेयका साधारण धर्म वा गुण नदेखाइएको वा लोप भएको, उपमा अलङ्कारको एक भेद । —

वत्सल— धर्मलाई प्रिय तत्त्व सम्झने वा मान्ने; धर्मरत; धर्मनिष्ठ । — विद्— वि॰ धर्मको ज्ञाता; धर्मज्ञ । ~ विमुख— वि॰ धर्ममा प्रवृत्ति नभएको; धर्मतर्फ अभिरुचि नभएको । ~ विरोधी— वि॰ धर्मको विरोध गर्ने; धर्मलाई नमान्ने; अधर्मी; नास्तिक । ~ वीर— वि॰ जति नै कठोर कार्य भए तापनि धर्ममा अडिग रहने; जुनसुकै अवस्थामा पनि धर्मसम्बन्धी आचरण गर्न तत्पर (हरिश्चन्द्र, युधिष्ठिर, शिव आदि) । — शाला— ना॰ यात्री, बटुवा, भिक्षु आदिलाई निःशुल्क बस्नका लागि बाटाघाटा वा तीर्थस्थानमा बनाइएको घर; पाटी; पौवा । ~ शास्त्र— ना॰ पवित्र एवं आदर्श समाजको सिर्जनाका निम्ति ठूलठूला महात्माहरूबारा प्रतिपादित धर्मका विधि–विधानहरूको व्याख्या वा विवेचना गरिएको ग्रन्थ । ~ शास्त्री— ना॰ धर्मशास्त्रसम्बन्धी लक्षण एवं आचरण राम्रोसँग जान्ने व्यक्ति; धर्मशास्त्रमा पारङ्गत भएको व्यक्ति । — शील— वि॰ धर्मकर्ममा सोचिरहने प्रवृत्ति भएकोग्धार्मिक आचरणमा लागिरहने स्वभावको । ~ संहिता— ना॰ धार्मिक वा सामाजिक विधि–विधानको वर्गीकरण गरिएको पुस्तक वा ग्रन्थ । ~ सङ्कट— ना॰ १. एकातिर धर्म र अर्कातिर पाप हुने खालको काम गर्नुपरेको अवस्था; धर्मकृच्छ्र । २. धर्मपालन गर्न वा धर्म बचाउन मुस्किल परेको स्थिति । ~ सभा— ना॰ १. धर्मका सम्बन्धमा विचारविमर्श गर्नका निम्ति बसेको सभा । २. न्याय तथा अन्यायको जाँचबुझ गरी न्यायिक निर्णय दिइने अड्डा; न्यायालय ।

धर्माचरण— ना॰ [सं॰] १. धर्मसम्बन्धी आचरण गर्ने काम । २.धर्मशास्त्रले बताएअनुसारको कर्म वा व्यवहार ।

धर्माचार्य— ना॰ [सं॰] १. धर्मसम्बन्धी शिक्षा दिने गुरु । २. धार्मिक सम्प्रदायका प्रणेता । ३. धर्मका विधि–विधानहरूका व्याख्याता ।

धर्मात्मा— वि॰ [सं॰] आत्मामा धार्मिक संस्कार भरिएको; धर्म गर्ने; धर्मप्राण; धार्मिक ।

धर्माधिकरण— ना॰ १. धर्मसम्बन्धी अधिकार भएको अड्डा; न्यायालय । २. धर्मसम्बन्धी न्याय गर्ने व्यक्ति; न्यायाधीश । श्र धर्माधिकरणिक— ना॰ १. धर्मको निर्णय गर्ने अधिकार प्राप्त व्यक्ति; धर्माधिकारी । २. न्याय जान्ने र न्याय दिने व्यक्ति; न्यायाधीश ।

धर्माधिकार— ना॰ [सं॰] १. धर्म र अधर्म केलाई त्यसको यथोचित न्याय दिने अधिकारी । २. न्यायाधीश । ३. दानको उचित प्रबन्ध गर्नका निम्ति नियुक्त गरिएको राजकर्मचारी । ४. धर्मशास्त्र, ऐनकानुन, रीतिथिति वा चालचलनबमोजिम न्याय भएको छ– छैन भनी जाँचबुझ गर्ने र सो नभएमा यथोचित रूपमा धर्म र न्यायको व्यवस्था गर्नका निम्ति भएको प्रमुख अधिकार । ५. राजालाई धार्मिक सल्लाह दिने व्यक्ति । ६. धर्मशास्त्रका आधारमा न्याय गर्ने व्यक्ति । > धर्माधिकारी— ना॰ धर्मअधर्मको निर्णय वा व्यवस्था गर्ने व्यक्ति; धर्माधिकार ।

धर्माधिकृत/धर्माध्यक्ष— ना॰ [सं॰] १. न्यायाधीश । २. धर्माधिकारी । ३. विष्णु । ४. यमराज ।

धर्मान्तर— ना॰ [सं॰] आ६ना पुर्ख्यौली धर्मबाहेकको कुनै धर्म; अर्को धर्म । > धर्मान्तरण— ना॰ आ६नो धर्म छाडेर अर्को धर्म ग्रहण गर्ने काम ।

धर्मान्ध— वि॰ [सं॰] स्वधर्ममा अन्धो सुरले विश्वास राख्ने र अर्काको धर्ममा बेष तथा तिरस्कारको भावना राख्ने ।

धर्मार्थ— क्रि॰वि॰ [सं॰] धर्मका निम्ति; पुण्यका लागि ।

धर्मावतार— ना॰ [सं॰] १. धर्मका साक्षात् स्वरूप; अत्यन्त धर्मात्मा व्यक्ति । २. युधिष्ठिर ।

धर्मासन— ना॰ [सं॰] धर्म र अधर्मको उचित न्याय गर्नका निम्ति बसिने आसन; न्यायाधीशको आसन ।

धर्मिणी— ना॰ [सं॰] १. धर्मपत्नी; गृहलक्ष्मी; स्वास्नी । वि॰ २. धर्म गर्ने (आइमाई॰ ।

धर्मिष्ठ— वि॰ [सं॰] धर्ममा अड्ने; धर्मात्मा; पुण्यात्मा ।

धर्मी— वि॰ [सं॰] १. धर्म जान्ने एवं धर्म गर्ने; पुण्यात्मा । २. कुनै विशिष्ट धर्म वा गुण भएको । (जस्तो— तापधर्मी, द्रवधर्मी, प्रत्ययधर्मी) । ३. कुनै मत वा धर्मको अनुयायी । ना॰ ४. कुनैधर्म वा वृत्ति भएको वस्तु । ५. धार्मिक व्यक्ति ।

धर्मोन्मत्त— वि॰ [सं॰] धर्मले उन्मत्त भएको; धर्मान्ध ।

धर्मोन्माद— ना॰ [सं॰] १. धर्मका सम्बन्धमा हुने घमन्ड । २. आ६नो धर्मलाई माथि उठाउन अरू धर्मको नाश गर्ने काम ।

धर्मोपाध्याय— ना॰ [सं॰] धर्मका उपाध्याय; धर्मशिक्षक; पुरोहित ।

धर्म्य— वि॰ [सं॰] १. धर्मको अनुक¨ल रहेको; धर्म वा न्यायले युक्त । २. धर्मसम्बन्धी ।

धर्षण— ना॰ [सं॰] १. एकले अर्कालाई हियाएर गरिएको व्यवहार; अपमान; मानहानि । २. एकाएक जोरसँग झम्टने काम; आक्रमण । ३.दमन गर्ने काम; दबाब । > धर्षणीय— वि॰ धर्षण गर्न उचित; धर्षण गर्न सकिने । धर्सा धर्सी— ना॰ [धर्सो+धर्सो] सानातिना थुप्रै धर्सा; सानाठूला धर्साहरूको समूह ।

धर्सो— ना॰ [सं॰] १. धर्को; रेखा । २. पात, डाँठ आदिको नसो ।

धव— ना॰ [सं॰] १. फेदतिर अलिअलि पातलो बोक्रो उक्किएर जाने, औलतिर हुने एक जातको रूख; बोट धयेँरो । २. पोइ; लोग्ने । ३.स्वामी; मालिक ।

धवल— वि॰ [सं॰] १. सेतो वा सुकिलो । २. कुनै कसर नभएको; निर्मल; स्वच्छ । ३. राम्रो सुन्दर; मनोहर । ~ पाण्डु— ना॰ सेतो रबको ढुकुर ।

धवला— वि॰ [सं॰ 'धवल' को स्त्री॰] १. धवल बान्की वा रबकी; त्यस्तै स्वच्छ वा मनोहर । ना॰ २. सेतो गाई । ३. नेपालको दार्चुला जिल्लामा बसोबास गर्ने व्यासी जातिले मनाउने मुख्य चाड । — गिरि— ना॰ १. मध्यपश्चिम नेपालको म्याग्दी जिल्लामा पर्ने ८,१६७ मिटर अग्लो हिमचुचुरो वा पहाड; धौलागिरि; धौलासिरी । २. सोही नाममा रहेको नेपालको पश्चिमाञ्चल विकासक्षेत्रभित्र पर्ने एक अञ्चल; धौलागिरि अञ्चल ।

धवलिमा— ना॰ [सं॰] सेतो हुनाको भाव; सेतोपना ।

धस्रो— ना॰ [धर्सो] १. सागपात आदिमा हुने पातलो नसो । २. लुगा–कपडामा हुने कुनै दाग वा धर्को; धर्सो ।

धस्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ धृष्+नु] १. कुनै वस्तु अर्को साह्रो वस्तुमा घोट्ने, रगेड्ने काम गर्नु । २. घुँडा, कुहिना आदिले ठेल्ने वा थिच्ने काम गर्नु । ३. छ्ुरा आदि शरीर वा अन्य कुनै कोमल वस्तुमा रोप्ने तथा भसाउने काम गर्नु । ४. खाँबो आदि गाड्नु । ५. उपभोग गर्नु । अ॰ क्रि॰ ६ माटो आदि तलतिर खाँदिनु । ७. खाँबो, घोचो आदि भासिनु । > धसरा— ना॰ १. भिरालो जमिन धस्किएको ठाउँ; पहिरो गएको ठाउँ । २. फुको माटो भएको खेतबारीमा लामा फड्का गरी कुद्दा परेका गाईबस्तुका खुट्टाका ठूलठूला डाम । धसाइ— ना॰ धस्ने क्रिया वा प्रक्रिया । —

धसाइनु— क॰ क्रि॰ धस्ने पारिनु; धसाउने काम गरिनु । —

धसाउनु— प्रे॰ क्रि॰ धस्ने पार्नु; धस्न लाउनु । धसान— ना॰ १. बर्सादका पानीले गल्दा भिरालो जमिनको माटो सोहोरिएर झर्ने प्रक्रिया; धस्ने काम । २. गिलो, फुको, हलुको वा थलथले जमिनमा गह्रौँ वस्तुले थिच्ता माटो तलतिर खाँदिने चाल । ३. भासिने खालको जमिन । ४. दलदल; धाप ।

धसार्–नु— स॰ क्रि॰ [धस्+आर्+नु] माथिबाट थिच्ता माटो धस्कने गर्नु; धस्काउनु । > धसारिनु— क॰ क्रि॰ १. धस्कने पारिनु । अ॰ क्रि॰ २. धस्कनु । धसारो— माटो धस्काउँदै हिँडेको लामो फड्को; त्यसरी हिँड्दा परेको पैतालाको डाम ।

धसिँगर/धसिङ्गर— वि॰ [सं॰ धूमांश+इँङ्गर] ध्वाँसोजस्तो कालो र नसुहाउँदो मोटोघाटो; धुस्रोफुस्रो । > धसिङ्गरे— वि॰ १. धसिङ्गर । २. ससाना खस्रा पात हुने, चुत्राका जस्ता काला गेडा फल्ने एक जातको बोट; त्यसैको फल वा गेडा ।

धसिनु— क॰ क्रि॰ [धस्+इ+नु] धस्ने काम गरिनु; रगडिनु । अ॰ क्रि॰ २. बेसरी काममा लागिनु ।

धस्क–नु— अ॰ क्रि॰ [धस्+क+नु] लुगा, कपडा आदि धसिएर फाट्न आँट्नु; खिइनु; जीर्ण हुनु । > धस्काइ— ना॰ धस्कने काम । धस्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ धस्कने पार्नु; धस्कन लगाउनुृ ।

धस्किनु— अ॰ क्रि॰ १. धस्कनु । क॰ क्रि॰ २. घोटिनु । धस्को— ना॰ धसिएको चिह्न; लुगा आदि धसिएर जीर्ण भएको अवस्था ।

धस्क्याइ— ना॰ धस्को फाट्ने वा धस्किने क्रिया–प्रक्रिया ।

धस्क्याइनु— क॰ क्रि॰ धस्किने पारिनु । धस्क्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ धस्किने पार्नु ।

धस्याइ— ना॰ [रू धसि (+याइ॰] धसिने किसिम वा क्रिया [श्र ]

धस्याइनु— क॰ क्रि॰ धसिने पारिनु । धस्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ धसिने पार्नु ।

धस्रा— ना॰ [अ॰ दहशते १. कुनै विषयमा हुने मानसिक दुर्बलता; सन्देह; शङ्का । २. मानसिक त्रास; भय ।

धाँगर/धाँगड— ना॰ १. तराई क्षेत्रमा बसोबास गर्ने एक जाति; धाबर । वि॰ २. ठूलो जीउडालको; ढड्डू ।

धाँज/धाँजो/धाँदो— ना॰ [सं॰ ध्वाने १. चिम्ट्याहा माटो भएको जमिन सुकेर चरचरी चिरिएको ठाउँ; धरातल चर्किँदा बनेको छिद्र । २. जमिन, भित्तो आदि फुटेर वा फाटेर परेको लामो चिरो; धाँज ।

धाँधली— ना॰ १. नराम्रो उद्देश्यले कुनै कुृरा भत्काउने, बिगार्ने तथा नास गर्ने काम; उपद्रव; विध्वंस । २. निर्धारित नीति– नियमबेगर लापर्बाहीका साथ कुनै काम गर्ने प्रक्रिया ।

धा— ना॰ [सं॰] १. सङ्ख्यावाचक तथा परिमाणवाचक शब्दका पछाडि जोडिएर अधिकतम, प्रकार, चोटि, खण्ड आदि बुझाउने प्रत्ययधर्मी शब्द (जस्तै— बहुधा, बिधा, शतधा आदि॰ । २. धारण गर्ने, धारक । ३. बृहस्पति । ४. ब्रह्मा । ५. सङ्गीतमा धैवत स्वरको वाचक शब्द । ६. मृदङ्ग, तबला आदिको एक बोल । ७. देब्रेतिर गजाले र दाहिनेतिर नाङ्गा हातले ठोकेर बजाइने विशेषतः बौद्धमार्गीहरूमा प्रचलित एक प्रकारको ढोलकजस्तो बाजा ।

धाइ— ना॰ [रू धाउ (+आइ] धाउने काम । [श्र ] धाइनु— क॰ क्रि॰ धाउने काम गरिनु । — फाल— ना॰ दौडेर भाग्ने काम; हतारिएर आउने वा जाने काम ।

धाइलरी/धाइलौरी— ना॰ [धाइ+लौरी] केटाकेटीहरूले गट्टा खेल्दाखेरि भन्ने शब्द; गट्टाका खेलमा प्रतिबन्बीलाई रिन लगाउँदा भन्ने बोली (धाइलरी एक, धाइलरी दुई आदि॰ ।

धाई— ना॰ [सं॰ धात्री] बालकलाई दूध खुवाउने, स्याहारसुसार गर्ने स्त्री; बालककी सुसारे; धाईआमा । ~ आमा— ना॰ धाईको काम गर्ने आमासमानकी स्त्री; उपमाता; धाई । ~ रुख— ना॰ नयाँ लगाइएका वृक्षहरूको संरक्षणार्थ बाँकी राखिएका पुराना रूख ।

धाउ— ना॰ [सं॰ धातु] खानिबाट निकालिएको फलाम, पित्तल आदिको कच्चा वस्तु; नखारेको खनिज वस्तु; काँचो धातु ।

धाउ–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ धावने कुनै काम सिद्ध गर्न बारबार जानु; टाढाको बाटो जानु वा आउनु; छिटोछिटो जानु ।

धाउनी— ना॰ [धाउ+नी] धावा गरेर कुनै काम गर्ने प्रक्रिया; धाउने काम; ध्याउन्ना ।

धाक— ना॰ [सं॰] १. भित्र कुनै पनि सार नभएको र बाहिरचाहिँ बढाइचढाइ गरिएको फोस्रो कुरो; बोक्रे रबाफ; आडम्बर । २. कुनै वस्तु वा विषयको मनमा परेको प्रभाव; हैकम । — धुक— ना॰ साधारण विषयलाई बढाईचढाई ठूलो देखाउने काम; फाइँफुट्टी, धाकपाक । — पाक— ना॰ फाइँफुट्टी; रोबरवाफ; धाकरवाफ । ~ रवाफ— ना॰ रोबरवाफ; धाकपाक । > धाकिलो— वि॰ धाक भएको; हैकम भएको; धाकी । स्त्री॰ धाकिली । ~ धाकी— वि॰ बोक्रे रवाफ देखाउने; अस्वाभाविक फुइँ लगाउने; धाक लगाउने । धागा तलुवा— वि॰ [धागो+तलुवो विशेष किसिमले बुनेर धागाकै तलुवा राखिएको (नेपाली जुत्ता॰ । धागा धागी— वि॰ [धागो+धागी] साना र ठूला धागाहरूको समूह ।

धागी— ना॰ [धागो+ई] धागो (प्रायः बालबोलीमा॰ ।

धागो— ना॰ [प्रा॰ तग्ग, हि॰ तागो १. रुवा आदिलाई चर्खा वा मेसिनमा कातेर बनाइएको डोरो; सूत; सूत्र । २. आइमाईले चुल्ठामा लगाउने बत्तु आदि जडिएको सूतहरूको गुच्छो । ३. विशेष किसिमको सूत्र । ४. माकुराले जाल बनाउन निकालेको मसिनो डोरो ।

धाबर— ना॰हे॰ धाँगर/धाँगड ।

धातधुत— ना॰ [(बि॰)+धुत्] कसैका साथमा रहेका वस्तु जबरजस्ती खोस्ने वा लुछलाछ गर्ने काम; खोसखास; धुतधात ।

धातविक— वि॰ [सं॰] १. धातुसम्बन्धी; धातुको । २. धातुनिर्मित; धातुले बनेको ।

धाता— ना॰ [सं॰] १. सृष्टि गर्ने देवता; विधाता; ब्रह्मा । २. पालन गर्ने देवता; विष्णु । ३. संहार वा कल्याण गर्ने देवता; शिव । ४. सूर्यका बाह्र रूपमध्ये एक । ५. उनन्चास वायुमध्ये एक । वि॰ ६. पालन गर्ने; पालक । ७. रक्षा गर्ने; रक्षक । ८. धारण गर्ने ।

धातु— ना॰ [सं॰] १. अपारदर्शक, विशेष प्रकारको चमक र गुरुत्व रहने, ताप र विद्युत्को सञ्चार हुन सक्ने कुटेर लम्याउँदा वा बढाउँदा नटुक्रिने सुन, चाँदी, पित्तल, तामा, फलाम आदि खनिज पदार्थ । २. शरीरमा रहने रस, रगत, हाड, मासु, बोसो, मासी र वीर्य गरी जम्मा सात तत्त्व । ३. भूतत्त्व (पञ्च महाभूत, पञ्चतन्मात्रा) । ४.क्रियाको मूल तत्त्व (खा, देख्, बोल्, लेख्, इ॰) । ५. वास्तु वा मूर्तिकलामा एक अङ्गुल वा एक मात्राको सात गुनाबराबरको नाप; दृष्टि, मुनि, पाताल अब्धिबराबरको नाप; सात अङ्गुल । ~ क्षय— ना॰ १. शरीरको वीर्य नाश हुने वा पतन हुने प्रमेहसम्बन्धी रोग । २. वीर्यस्खलन; स्वप्नदोष । ~ वर्धक— वि॰ शरीरमा रहेको धातुहरूको वृद्धि गर्ने; वीर्य बढाउने (कुनै औषधी) । ~ मल— ना॰ १. नब, कपाल, सिँगान, कानेगुजी, कचेरा आदि शरीरमा रहेका धातुहरूको मल । २. फलाम, तामा आदि धातुको कीट । — मेह— ना॰ योनि वा लिङ्गमा हुने भित्री खटिरो; सूज आदि हुने रोग; भिरङ्गीजस्तो एक प्रकारको रोग । ~ युग— ना॰ पुरातत्त्वका अनुसार पाषाण युगभन्दा पछिको युग; धातुको आविष्कार भएको समय (मेटल एज) । ~ राग— ना॰ खैरो रबको एक प्रकारको ढुङ्गे माटो; गेरु । — वाद— ना॰ १. खानीबाट निकालिएका कच्चा धातुहरूलाई रासायनिक प्रक्रियाबारा साफ गरेर सुन, चाँदी आदि विशुद्ध धातु बनाउन सिकाउने विद्या । २. सबै शब्द धातुबाटै विकसित भएका हुन् भन्ने भाषाशास्त्रीय एक सिद्धान्त । ~ विज्ञान— ना॰ फलाम, पित्तल आदि धातुसम्बन्धी कुराको अध्ययन गर्ने वा तीबारे जानकारी दिने शास्त्र ।

धात्री— ना॰ [सं॰] १. धाई; उपमाता । २. पृथिवी, धरित्री । ३. त्रिफलामध्ये एक; अमला । ४. गङ्गा । ५. गायत्री देवी । ६. गाई । ७. उन्नाइस गुरु तथा त्यति नै लघु मात्रा हुने आर्याछन्दको एक भेद । ~ पत्र— ना॰ भैरुमपाती । ~ फल— ना॰ बान्ता रोक्न र टाउको दुख्दा आराम दिलाउन प्रयुक्त हुने बियाँ भएको, तीतो पात हुने एक जातको वनस्पति; त्यसकै बियाँ । ~ विद्या— ना॰ गर्भिणी आइमाईलाई सुत्केरी गराउन सहयोग गर्ने र बालकको पालनपोषण गर्न सिकाउने विद्या ।

धात्वर्थ— ना॰ [सं॰] कुनै शब्दको धातुबाट निस्कने अर्थ; शब्दको मूल अर्थ ।

धात्विक— वि॰ [सं॰] धातुको वा धातुबाट बनेको; धातुसम्बन्धी । ~ मूल्य— ना॰ मोहर आदिमा अङ्कित गरिएअनुसारको मूल्य नभएर तिनीहरूमा मिसाइएका धातुको बजारभाउअनुसारको मूल्य; मोहर आदिमा धातुको मूल्यका आधारमा निर्धारित गरिने मूल्य ।

धादिब— ना॰ नेपालको मध्यमाञ्चल विकासक्षेत्रभित्र पर्ने बाग्मती अञ्चलको एक जिल्ला ।

धान्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ धारणे १. कुनै कामका निम्ति निर्धारित खर्चले सुरुबुरु पुग्नु; थेग्नु । २. एक वस्तुले अर्को वस्तुलाई थाम्नुग् अड्याउनु । ३. कुनै वस्तु निश्चित समयसम्म टिक्नु; खप्नु । ४. निर्धारित साधनले निर्वाह गर्नु; काम चल्ने किसिमले पुथ्याउनु; टार्नु । ५. कुनै काम निर्धारित समयमा समाप्त गर्नु; भ्याउनु ।

धान— ना॰ [सं॰ धान्ये सिरुका आकारका लामालामा पात हुने, नलका मुखबाट धेरै गेडा भएका बाला लाग्ने, खेतमा हिलो पारेर उमारिएको बिउ रोपिने वा बुगुल्टो माटोमा गेडै छरेर उमारिने, ओखली, ढिकी र मेसिनले कुटेर चामल बनाइने कालो, रातो र पहेँलो रबका गेडा लाग्ने एक जातको प्रमुख अन्न । — कुटी— ना॰ माकुराका जस्ता धेरै खुट्टा र सानो, डल्लो जीउ हुने प्रायः घाँसपातमा उम्रने एक जातको कीरो । — गाग्री— ना॰ वरिपरि बाटुलो चौको बनाई केटाकेटी खेल्दा मसिना ढुङ्गा त्यही चौकीमा पर्ने गरी खेल्ने एक खेल । ~ गोदाम— १. धान राख्ने घर; धनसार । २. धान आदि अन्न राख्ने सरकारी घर । ~ चमरा— ना॰ सुत्ला च्याप्नुभन्दा केही अगाडि मकैका बोटको टुप्पाबाट पलाउने चमरजस्तै झुप्पो । ~ चरी— ना॰ मुसो । ~ नाच— ना॰ मेला, पर्व, हाटबजार आदिमा भेला भई नातेदारबाहेकका युवायुवतीहरूले परस्पर हात समाई वालम भन्दै वा गीत गाउँदै नाचिने पूर्वी नेपालका विशेषतः लिम्बू जातिमा प्रचलित प्रसिद्ध लोकनृत्य ।

धानिनु— क॰ क्रि॰ [धान्+इ+नु] धान्ने काम गरिनु ।

धानी— ना॰ [धान+ई] १. नपाक्तैको धानको बोटजस्तो हरियो रब । वि॰ २. त्यस्तो रब भएको ।

धानुक— ना॰ [सं॰ धानुष्के १. धनु चलाउने व्यक्ति; धनुर्धारी । २. रुवा फड्कने व्यक्ति; धुनियाँ । ३. नेपालका तराईभेकतिर बसोवास गर्ने एक जाति ।

धानुष्क— ना॰ [सं॰] धनुकाँड बोक्ने, लिने तथा चलाउने व्यक्ति ।

धाने— वि॰ [धान+ए] धानसम्बन्धी । ~ ब्याज— ना॰ रिन दिएलिएका रुपियाँको ब्याजस्वरूप लिइने धान; जिन्सी ब्याज ।

धान्य— ना॰ [सं॰] १. धान । २. धान आदि अनाज; अन्न । ३. धनियाँ । ४. एक प्राचीन अस्त्रविशेष । — कल्क— ना॰ धानका गेडाबाट उक्किने बोक्रो; भुस । — कूट— ना॰ १. धान थुपारिएको रास । २. धान राखिएको घर; धनसार । ~ पञ्चक— ना॰ १. शालि, ब्रीहि, शूक, शिवी र क्षुद्र गरी जम्मा पाँच प्रकारका धान । २. वैद्यशास्त्रअनुसार आमातिसार तथा उदरशूलको उपचारका निम्ति प्रयोग गरिने औषधी । ~ पूर्णिमा— ना॰ मङ्सिर महिनामा पर्ने पूर्णिमा; मार्ग शुक्ल पूर्णिमा । > धान्याम्ल— ना॰ चामलका पीठामा कोदो हालेर अमिल्याई बनाइने एक प्रकारको मद्य; जाँड; बियर ।

धाप्–नु— स॰ क्रि॰ [धाप+नु] १. खोपी, डन्डीबियो आदिका खेलमा सो खेल हान्नका निम्ति फड्कनु । २. कसैलाई स्याबासी वा धन्यवाद दिँदा हत्केलाले हल्का धाप दिनु । ३. पशुहरूलाई शान्त पार्नाका निम्ति पिठिउँमा लबटाले हलुको गरी हान्नु ।

धाप१— ना॰ [सं॰ धावने १. खोपी आदि खेलमा नियमित रूपले हालिने फड्को । २. कसैलाई स्याबासी, धन्यवाद आदि दिँदा पिठ्यूँमा हानिने स्नेहपूर्ण हल्का लबटो । ३. पशुहरूलाई शान्त गर्नका निम्ति पिठिउँमा दिइने चपेटाको हल्का प्रहार ।

धाप२— ना॰ [सं॰ धापे पानी जमेर वा धेरै हिलो भएर गाडिने र भासिने ठाउँ; दलदल । — को किलो— वि॰ दृढता नभएको; जता पनि ढल्किने; अस्थिर ।

धापिनु— अ॰ क्रि॰ [धाप+इ+नु] ज्यादा हिँडाइ वा धावासँग गरिएका कामले थकित हुनु; धपेडिनु ।

धाम— ना॰ [सं॰] १. बस्ने, ओतिने र अडिने ठाउँ; गृह; घर । २. बसोबासका निम्ति सुरक्षित स्थान; वासस्थान । ३. शरीर; देह; जीउ । ४. शोभा; सुषमा; श्री । ५. तेज; किरण; प्रभाव । ६. देउदेउताहरू रहेको प्रसिद्ध ठाउँ; स्वर्ग; पुण्यस्थान; तीर्थ ।

धामन— ना॰ [सं॰ धामिणी] हरियो–पहेँलो झल्का भएको सेतो रबको ज्यादै लामो र ज्यादै छिटो दगुर्ने, पुच्छरमा विष हुने, कसैलाई नडस्ने एक जातको सर्प; धामिन (यसको पुच्छर जसको जुन अङ्गमा पर्छ त्यो मासु गलेर झर्छ । यसले गाई–भैँसी आदि र स्वास्नीमान्छेलाई बेह्रेर उनीहरूको थुन वा स्तनबाट दूध चुस्छ र उनीहरू मर्छन् भन्ने जनधारणा मधेसतिर रहेको छ रू) ।

धामा१— ना॰ [सं॰ धावने १. कुनै उपलब्धि हासिल गर्नका निम्ति गरिने कडा परिश्रम, मिहिनेत । २. कठिनाइ; कठोरता; मुस्किल ।

धामा२— ना॰ [धाई+आमो धाईआमा ।

धामिन— ना॰हे॰ धामन ।

धामिनी— ना॰ [सं॰] धामन सर्प ।

धामी— ना॰ [प्रा॰ धम्मि] १. भूत, प्रेत, बोक्सी, डाइनी, लागो आदिको आशङ्कामा सो रोग निको गराउन शरीरमा देउदेउता वा भूतप्रेत आदिको प्रवेश गराएर तन्त्रमन्त्र प्रयोग गरी झारफुक गर्ने व्यक्ति; झाँक्री । २. धिमाल जातिको ग्रामदेवताको पुजारी । ~ धमिनी— ना॰ १. स्त्री धामी । २. धामीकी पत्नी ।

धार— ना॰ [सं॰] १. नदी वा समुद्रको पानीको प्रवाह; पानी आदिको बगाइ । २. वर्षाकालमा जम्मा गरिएको पानी । ३. एक्कासि बर्सिएको मुसलधारे वर्षा । ४. कुनै हतियारको काट्ने तीखो र पातलो भाग; किनारा । ५. पानी आदिको मध्य भाग; बीच; अन्तर । ६. कुनै वस्तुको रेखा; डोरो । वि॰ ७. लिने, थाम्ने वा बोक्ने (जस्तो— कर्णधार, सूत्रधार इ॰) ।

धारक— वि॰ [सं॰] १. धारण गर्ने । २. रोक्ने; छेक्ने; अवरोध उत्पन्न गर्ने । ३. ऋण लिने; कर्जा खाने; रिनी । ४. कुनै वस्तु कतै लिएर जाने; वाहक । ना॰ ५. कलश; घडा ।

धारण— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तु राम्ररी लिने, समाउने वा बोक्ने काम; ग्रहणगराइ (जस्तो— वस्त्रधारण, कवचधारण इ॰) । २. शरीरमा लुगा, कपडा आदि लगाउने काम; पैराइ । ३. उधारो वा ऋण लिने काम । ४. सुरक्षित राख्ने काम; जोगारा । ५. स्मरण गर्ने काम; सम्झौनी ।

धारणा— ना॰ [सं॰] १. धारण गरिने अवस्था, क्रिया, गुण वा भाव । २. कुनै कुरा मनमा धारण गरिने शक्ति; बुद्धि; सम्झना; अक्किल । ३. मनमा भएको दृढ निश्चय; सद्विचार । ४. मर्यादा । ५. स्मृति; याद । ६. योगमा ब्रह्मको मात्र ध्यान रहने मनको स्थिति । — मूलक— वि॰ मूल रूपमा बुद्धि, सद्विचार, मर्यादा, ब्रह्मको ध्यान आदिसम्बन्धी धारणा भएको; धारणा नै मूल शक्ति भएको ।

धारणीय— वि॰ [सं॰] धारण गर्न उचित; मनमा दृढ रूपले ग्रहण गर्न योग्य ।

धारधुर— ना॰ [अ॰ मू॰ धुर्+अ (बि॰)] १. बेसरी तातेको तरल पदार्थ सेलाउनका निम्ति एक भाँडाबाट अर्का भाँडामा खन्याइरहने चाल । २. दुहुँदै गरेका दूधका सिर्का ढुङ्ग्रामा पर्दा उत्पन्न हुने ध्वनि ।

धारयिता— वि॰ [सं॰] १. धारण गर्ने । २. ऋण लिने ।

धारा— ना॰ [सं॰] १. पानी वा पन्यालो पदार्थको लगातारको बहाइ; प्रवाह; धार । २. निरन्तर चलिरहेका कुनै कुराको क्रम । ३. छहरो; छाँगो; झर्ना । ४. ऐन–कानुन, नियम, विधान आदिको दफा; खण्ड । ५. पानी भुईँमा खस्ने पाइप, डुँड आदि; धारो । ~ गृह— ना॰ १. तीव्र वेगले छुट्ने पानीका धारा । २. फोहरा भएको घर । — धर— ना॰ धारालाई धारण गर्ने चीज; जलधर; बादल; मेघ । ~ प्रवाह— ना॰ १. पानीको धारोजस्तै अविच्छिन्न रूपले बगिरहने प्रक्रिया । क्रि॰ वि॰ २. अविराम गतिले; नरोकिईकन; एकनाससित । — वर्षण— ना॰ अविरल रूपले वर्षा हुने प्रक्रिया । — वाहिक/वाही— वि॰ १. अविरल गतिको; निरन्तर रूपमा चलिरहने । २. एकपछि अर्को गर्दै क्रमिक रूपमा चलेको (लेख आदिको प्रकाशन) । ~ सम्पात/सार— ना॰ अखण्ड रूपमा भएको वर्षा; अतिवृष्टि; मुसलधारे पानी ।

धारिउँ— वि॰ [धार+इउँ] खुकुरी, तलवार आदिको धारजस्तो; धारजस्तो पारेको । ~ हात— ना॰ कसैलाई गाली गर्दा वा सराप्ता धारजस्तो पारेर ठड्याइएको हात ।

धारिणी— ना॰ [सं॰] १. धरणी; धरित्रीग् पृथिवी । वि॰ २. धारण गर्ने (स्त्री॰ ।

धारित— वि॰ [सं॰] १. धारण गरिएको । २. सम्झिएको; स्मरण गरिएको । ३. लगाइएको; पहिरिएको (लुगा, गहना आदि॰ ।

धारिलो— वि॰ [धार+इलो] तीक्ष्ण धार भएको; ज्यादै लाग्ने; खूब काट्ने (हतियार आदि॰ ।

धारी— वि॰ [सं॰] १. धारण गर्ने; ग्रहण गर्ने (जस्तै— धनुर्धारी, शस्त्रधारी इ॰) । २. पढेका कुरा नबिर्सने; स्मरणशक्ति भएको; धारणा गर्ने शक्ति भएको । ३. अरूबाट ऋण लिने; ऋणी; आसामी; कर्जादार । ~ चरो— ना॰ खोलाको किनारवरिपरि ठूलठूला ढुङ्गामा बस्ने, भालेको शरीर नीलो, पखेटा, पुच्छर खैरो र पोथीको शरीर खैरोमा कहीँकहीँ नीलो, पुच्छरमा सेतो हुने, पुच्छर डोलाइरहने चरो; भद्राइचरो ।

धारे— वि॰ [धार+ए] तीक्ष्ण धार भएको; धारजस्तो परेको; धारजस्तो; धारको । ~ हात— ना॰ अरूलाई सराप्ता काटेको जस्तो अभिनय गरिने हातको मुद्रा; धारिउँ हात ।

धारो— ना॰ [सं॰ धारो पाइप, डुँड, टुटी आदिबाट अविरल रूपमा खसेको पानीको प्रवाह । २. निरन्तर रूपमा पानी झार्न तयार गरिएको पाइप, डुँड, टुटी आदि वस्तु । ३. अविच्छिन्न रूपमा भइरहने आवतजावत; धुइरो । > धारोष्ण— वि॰ दुहुँदादुहुँदैको; दुहेर चिसो नभएको; थुनबाट झरिसक्ने बित्तिकैको; थुनको तातो नसेलाएको (दूध॰ ।

धार्तराष्ट्र— ना॰ [सं॰] १. चुच्चो परेको र खुट्टा काला हुने एक जातको हाँस । २. धृतराष्ट्रका वंशज, कौरव ।

धार्नी— ना॰ [सं॰ धारणी] १. बाह्र पाउको तौल । वि॰ २. त्यति तौलको ।

धार्मिक— वि॰ [सं॰] १. धर्मसँग सम्बन्धित; धर्मविषयक । २. धर्म गर्ने; धर्मप्रति आस्था राख्ने; धर्मात्मा; धर्मशील । ~ कार्य— ना॰ धर्मसम्बन्धी कार्य; पाठपूजा, तीर्थव्रत; यज्ञ, उपवास आदि कार्य । ~ क्षेत्र— ना॰ देउदेउताका मन्दिर तीर्थस्थल आदि रहेको इलाका; धार्मिक स्थल । — ता— ना॰ धार्मिक हुनाको अवस्था, गुण वा भाव । ~ सङ्घर्ष— ना॰ धर्मावलम्बी र धर्मविरोधीहरूको बीचमा अथवा दुई भिन्नाभिन्नै धर्मका पक्षपातीहरूमा हुने परस्परको काटमार आदि कृत्य । ~

स्थल— ना॰ देउदेउताका मन्दिर, तीर्थ, धाम आदि भएको ठाउँ ।

धार्य— वि॰ [सं॰] १. धारण गर्न योग्य; धारणीय । २. सम्झन लायक; स्मरणीय । ३. लगाउने खालको; पहिरूँपहिरूँ लाग्ने । ना॰ ४. पोसाक, वस्त्र, गहना आदि ।

धाष्र्ट्रइ— ना॰ [सं॰] धृष्ट हुनाको भाव वा अवस्था; ढीठपन; अटेरीपना; धृष्टता ।

धावक— ना॰ [सं॰] १. कपडा धुने व्यक्ति; धोबी । २. हल्कारा । ३. समाचार वा सन्देशबाहक; दूत । ४. संस्कृत भाषाका एक प्रसिद्ध कवि । वि॰ ५. धुन योग्य (वस्त्र आदि॰ । ६. दौडने; कुद्ने ।

धावन— ना॰ [सं॰] १ छिटोसँग दगुर्ने काम । २. धुने वा मैला साफ गर्ने काम । ३. चिठी वा सन्देश लाने वा ल्याउने कार्य । >

धावन्ती— वि॰ ध्याउन्ना गरेर वा परिश्रम गरेर हुने; धावा गर्नुपर्ने । (उदा॰— घोकन्ती विद्या धावन्ती खेती । — उखान ।)

धावा१— ना॰ [भो॰ ब॰] लिम्बू जातिका कुलदेवता ।

धावा२— ना॰ [सं॰ धावने १. एकाएक झम्टने क्रिया; आक्रमण; चढाइ; हमला । २. कुनै काम सिद्ध गर्नका निम्ति गरिने दौडधूप । ३. कठोर परिश्रम । ४. धपेडी । > धावित— वि॰ १. सफा गरिएको; धोइएको; सुकिलो । २. दौडेको; भागेको । ३. गएको ।

धिक्— वि॰ बो॰ [सं॰] १. तिरस्कार, घृणा आदि बुझाउने शब्द । २. निन्दा; गाली ।

धिक्कार्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ धिक्कार+नु] कुनै खराब काम गर्नेलाई तिरस्कार वा निन्दा गर्नु ।

धिक्कार— वि॰ बो॰ [सं॰] कसैले नराम्रो, मन नपर्दो काम गर्दा घृणा, निन्दा वा हेला व्यक्त गरेर भनिने शब्द; धिक् । > धिक्काराइ— ना॰ धिक्कार्ने क्रिया वा प्रक्रिया । धिक्कारिनु— क॰ क्रि॰ धिक्कार्ने काम गरिनु ।

धिङ्न्याइँ— ना॰ [धिङ्न्याहा+याइँ] धिङ्न्याहापन; धिङ्न्याहाको चाल ।

धिङ्न्याहा— वि॰ [सं॰ धृष्णक+याहो १. आ६नै कुरा मात्र माथि पार्न खोज्ने; जिद्दीदार; ढिपीवाल । २. काम गर्छु भनेर पनि नगर्ने; नकचरो; थेत्तरो । ३. झगडा मात्र गर्ने र भनेको पटक्कै नमान्ने; अटेरी । स्त्री॰ धिङ्न्याही ।

धित— ना॰ [सं॰ धृते धैर्य; विश्वास । ~ धरान— ना॰ विश्वासको भावना; इमान्दारी । ~ पतेर— ना॰ कुनै विषयप्रतिको गहिरो विश्वास, पूर्ण विश्वस्तता ।

धितो— ना॰ [सं॰ धृति] आसामीले लिएको ऋणसम्बन्धी धनबापत साहू वा धनीलाई तमसुकमा लेखिदिएको घर, जग्गा आदि; बन्धक । ~ बन्धक— ना॰ सापटीका रूपमा रुपियाँपैसा लिएबापत समयमा बुझाउन नसके साहू स्वयम्ले भोगचलन गर्ने र समयमा बुझाउन सके ऋणीले फिर्ता पाउने कबुल गरी राखिएको घरजग्गा, गरगहना आदि । — विना— वि॰ धितो नराखिएको; धितोविनाको; कपाली ।

धिपधिप— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ धिप्+अ (बि॰)] बत्ती, आगो आदि क्षीण रूपमा बारम्बार बल्दै र निभ्दै गर्ने गरी; निभ्लानिभ्लाजस्तो भएर मन्द रूपमा बल्दै । > धिपधिपाइ— ना॰ धिपधिप गर्ने क्रिया वा प्रक्रिया । धिपधिपाइनु— अ॰ क्रि॰ धिपधिप गरेर बत्ती आदि बलिनु । धिपधिपाउनु— अ॰ क्रि॰ बत्ती, आगो आदि धिपधिप गर्दै बल्नु । धिपधिपे— वि॰ धिपधिप गरेर बल्ने; मधुरो गरी बल्ने (बत्ती आदि॰ ।

धिपिक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ धिपिक्+क] १. बत्ती, आगो आदि क्षीण रूपमा बल्ने र तुरुन्त निभ्ने गरी । २. शृङ्गार आदिले बत्ती बलेजस्तै भएर; धपक्क ।

धिप्क–नु— अ॰ क्रि॰ [अ॰ मू॰ धिप्+क+नु] बत्ती, आगो आदिको ज्वाला क्षीण रूपमा माथि उठ्नु वा बल्नु । > धिप्काइ— ना॰ धिप्कने क्रिया वा प्रक्रिया । धिप्काइनु— क॰ क्रि॰ धिप्कने पारिनु ।

धिप्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ धिप्कने पार्नु । धिप्को— ना॰ धिप्प गर्दै बलेको बत्तीको ज्वाला ।

धिमा— ना॰हे॰ धिमे ।

धिमाल— ना॰ विशेष गरी झापा जिल्लाको पश्चिमी भागमा र मोरब जिल्लाको पूर्वी भागमा बसोबास गर्दै आएको लिम्बू जातिसँग मिल्दोजुल्दो एक जाति । > धिमाली— वि॰ १. धिमाल जातिसँग सम्बन्धित; धिमाल जातिले मान्ने गरेको । ना॰ २. धिमाल जातिले बोल्ने भाषा; धिमाल जातिको मातृभाषा ।

धिमे— ना॰ [नेवा॰] एकातिर गजाले र अर्कातिर हातले ठोकेर बजाइने दुईतिर छालाले मोहोरेको ढोलकजस्तो एक बाजा; धिमा ।

धिराज— ना॰ [सं॰ अधिराजे महाराजाधिराज ।

धिरी— ना॰ १. ठूलो दुलो भएका बाँसका मास्तिरका आँख्ला खोलेर बनाइएको पानी आदि हाल्ने भाँडो; पानी ओसार्ने बाँसको ढुङ्ग्रो । वि॰ २. साह्रै दुब्लो र अग्लो; टिङ्गरो ।

धिरो— वि॰ बरियाँत जाँदा ठूलो र चर्को स्वरमा नरसिङ्गा आदि बाजा बजाउने; उराहा ।

धिषणा— ना॰ [सं॰] १. बुद्धि; अक्कल । २. वाक्शक्ति; वाणी । ३. प्रशंसा; स्तुति ।

धी— ना॰ [सं॰] १. बुद्धि; प्रज्ञा; अक्किल । २. मन; चित्त; हृदय । ३. ज्ञान; समझ; स्मृति । ४. कर्म ।

धीत— वि॰ [सं॰] १. पान गरिएको; पिइएको; खाइएको । २. आराधना गरिएको; सन्तुष्ट पारिएको । ना॰ ३. कुनै विषयवस्तुप्रति मनमा उब्जिएको धोको; तिर्सना, तिर्खा । ४. इच्छा; अभिलाषा । ५. इमान । ~ धरान— ना॰ १. राखनधरनमा भएको विश्वास । २. चोरी नगर्ने काम । ~ मर्दो— वि॰ धीत मर्ने खालको; मनको तिर्सना पूरा हुने किसिमको; सन्तोषजनक ।

धीति— ना॰ [सं॰] १. पानी आदि पिउने काम; पान । २. पिउने इच्छा; तिर्खा ।

धीमा— वि॰ [सं॰ मध्यमे १. बिस्तारै हिँड्ने; मन्द गतिको । २. मध्यम खालको; मन्द । ३. कम्ती वेग भएको; वेगहीन । ४. बिस्तारो; मधुरो । ५. घुर्मैलो; स्पष्ट नभएको । विप॰ तेज ।

धीमान्— वि॰ [सं॰] १. बुद्धिमान् । ना॰ २. देवताका गुरु; बृहस्पति ।

धीर— वि॰ [सं॰] १. जस्तोसुकै आपत्विपत् वा सुखदुःख भए तापनि एकै रूपमा रहने; धैर्यशाली । २. गम्भीर; सहनशील । ३. विनयशील; नम्र स्वभावको । ४. सुन्दर; मनोहर । ~ चेता— वि॰ मनमा धैर्य धारण गर्न सक्ने सामर्थ्य भएको; स्थिर चित्त भएको । — ता— ना॰ १. धीर हुनाको भाव, अवस्था वा गुण; धैर्य । २. जुनसुकै परिस्थितिमा पनि स्थिर रहने प्रक्रिया; स्थिरता । —

त्व— ना॰ धीरता । ~ प्रशान्त— वि॰ नाट्यशास्त्रअनुसार वीर एवं शान्त स्वभाव भएको (काव्यको नायक) । ~ ललित— वि॰ धीरता, वीरता तथा ललितपना भएको र निश्चिन्त, अतिभावुक एवं विलासी प्रवृत्ति भएको (काव्यको नायक॰ ।

धीरा— वि॰ [सं॰] आ६ना नायकमा परस्त्रीसँग लसपस भएका चिह्नहरू देखेर व्यङ्ग्यात्मक रूपले रिस पोख्ने (नायिका) । —

धीरा— वि॰ नायकका शरीरमा परस्त्री समागमका लक्षणहरू देखेर रिसले रुँदै उसको चित्तवृत्तिलाई विचलित तुल्याउने (नायिका॰ ।

धीरोदात्त— वि॰ [सं॰] साहित्यशास्त्रका अनुसार दयालु, क्षमाशील, बलवान्, धीर, दृढप्रतिज्ञ, योद्धा र आत्मप्रशंसा नगर्ने खालको (नायक॰ ।

धीरोद्धत— वि॰ [सं॰] प्रचण्ड, चञ्चल, अहङ्कारी, आत्मश्लाघी तथा अरूको गर्व सहन नसक्ने (नायक॰ ।

धीवर— ना॰ [सं॰] १. घाटमा नाउ तार्ने व्यक्ति; माझी; मलाहा । २. पुराणअनुसार एक प्राचीन देश वा त्यस देशका निवासी ।

धु–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ धावने १. कुनै वस्तुमा रहेको फोहरमैला, दागकसर आदि सफा पानीले पखाल्नु; सफा गर्नु; प्रक्षालन गर्नु । २. बिहान उठेर मञ्जन, कुल्ला आदि गरी सबै मुख पखाल्नु; मुखारी गर्नु । ३. टाढाका साइनुको जुठो हटाउन मुख पखाल्नु । ४. मनमा रहेको दाग, क्लेश आदि सबै निकाल्नु ।

धुइँधुइँ— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ धुइँ (बि॰)] क्रि॰ वि॰ अत्यन्त क्रियाशील भई कुनै वस्तु खोज्ने गरी । > धुइँधुइँती— क्रि॰ वि॰ धुइँपत्ताल गरेर; धुइँधुइँ ।

धुइँपत्ता/धुइँपत्ताल— ना॰ [अ॰ मू॰ धुइँ+पत्तो/पाताले ज्यादै लागिपरेर कुनै कुरा खोजी गर्ने काम; पातालै उधिनुँला भनेजसो गरेर खोज्ने काम ।

धुइर–नु— अ॰ क्रि॰ [धुइरो+अ+नु] १. मानिस वा अन्य प्राणी चारैतिरबाट एकै ठाउँमा जम्मा हुनु; धुइरो लाग्नु, भीड लाग्नु । २. एउटैमाथि धेरै जना जाइलाग्नु । > धुइराइ— ना॰ धुइरने क्रिया वा प्रक्रिया । धुइराइनु— क॰ क्रि॰ धुइरने पारिनु; धुइरन लाइनु । धुइराउनु— प्रे॰ क्रि॰ धुइरो लाग्नु; धुइरनु ।

धुइरो— ना॰ [सं॰ धुरो १. चारैतिरबाट एकै ठाउँमा जम्मा हुने क्रिया; ताँतीलगाइ । २. धेरै जना एकै जनामाथि जाइलाग्ने काम । ३. भीड ।

धुइथ्याइ— ना॰ [रू धुइरि (+याइ॰] धुइरिने वा धुइरो लाग्ने क्रिया– प्रक्रिया । [श्र ] धुइथ्याइनु— क॰ क्रि॰ धुइरो लाग्ने पारिनु; धुइरिन लगाइनु । धुइथ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ धुइरिने पार्नु; धुइरिन लाउनु ।

धुकचुक— ना॰ [धुक+चुक] कुनै विषयप्रति भएको मनको संशय; शङ्का; सन्देह, यसो गर्ने कि उसो गर्ने भन्ने सोचाइ । > धुकचुकाइ— ना॰ धुकचुकाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । धुकचुकाइनु— अ॰ क्रि॰ धुकचुकाउने होइनु; धुकचुक लागिनु । धुकचुकाउनु— अ॰ क्रि॰ धुकचुक लाग्नु; सन्देहमा पर्नु । धुकचुकाहट— ना॰ धुकचुकाउने भाव, अवस्था, क्रिया वा प्रक्रिया । धुकचुकाहा— वि॰ धुकचुक गर्ने स्वभाव भएको । धुकचुकी— ना॰ धुकचुकाउने क्रिया वा प्रक्रिया । धुकचुके— वि॰ धुकचुक गर्ने; धुकचुकाउने ।

धुकधुक— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ धुक (बि॰)] १. कडा परिश्रमले वा भय–त्रासले गर्दा मटु चल्ने गरी । ना॰ २. धुकधुकी । >

धुकधुकाइ— ना॰ धुकधुकाउने क्रिया वा प्रक्रिया । धुकधुकाइनु— क॰ क्रि॰ धुकधुक होइनु । धुकधुकाउनु— अ॰ क्रि॰ मुटु चल्नु; मुटु चल्दा आवाज आउनु । धुकधुकाहट— ना॰ धुकधुकाउने भाव, अवस्था वा क्रिया–प्रक्रिया । धुकधुकी— ना॰ १. मुटुको स्पन्दन वा आवाज; मुटुको धड्कन । २. प्राण, सास । ३. हृदय ।

धुजा— ना॰ [सं॰ ध्वजो कपडा, कागज आदि च्यातिएर वा काटिएर बनेको ससानो टुक्रो; चिरो; धरो; धुर्को । ~ धुजा— ना॰ कपडा, कागज आदि च्यातिएर टुक्रैटुक्रा वा चिरैचिरा भएको अवस्था । ~ पाती— ना॰ कपडा, कागज आदि चिरो र बोट– बिरुवाको पाती; देउदेउताका स्थानमा चढाइने कपडाका धुजा र पाती । > धुजिनु— अ॰ क्रि॰ धुजा हुनु; टुक्रा पर्नु; चिरिनु ।

धुजे— वि॰ धुजा भएको । धुजैधुजा— ना॰ टुक्रैटुक्रा; चिरैचिरा ।

धुज्याइ— ना॰ धुजिने र धुज्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । धुज्याइनु— अ॰ क्रि॰/क॰ क्रि॰ धुजा पर्नु वा पारिनु । धुज्याउनु— स॰ क्रि॰ धुजा पार्नु; टुक््रयाउनु; चिराचिरा पार्नु । धुज्याहट— ना॰ धुज्याउने भाव, अवस्था वा क्रिया–प्रक्रिया । धुज्याहा— वि॰ १. धुज्याउने । २. धुजिने खालको ।

धुत्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ धुत+नु] १. लोभलालच देखाएर वा फकाईफुल्याई कसैसँग भएको मालताल आदि लिनु । २. जबरजस्तीसँग अरूको वस्तु लिनु; खिच्नु; तान्नु । ३. अरूको गोप्य रहेको वा रहस्यको कुरो खुस्काउनु । > धुतधात— ना॰ धुत्ने काम; धातधुत । धुताइ— ना॰ धुत्ने क्रिया वा प्रक्रिया ।

धुताइनु— क॰ क्रि॰ धुत्न लाइनु; धुत्ने पारिनु । धुताउनु— प्रे॰ क्रि॰ धुत्न लाउनु; धुत्ने पार्नु । धुतार— वि॰ अर्काको धनमाल जबरजस्तीसँग धुत्ने स्वभावको; धुताहा । धुतार्नी— वि॰ त्यसरी धुत्ने स्वभावकी (स्त्री॰ धुतार॰ । धुताहा— वि॰ धुतार । धुतिनु— क॰ क्रि॰ धुत्ने काम गरिनु; धुतेर लिइनु । धुतुवा— वि॰ धुतार; धुताहा ।

धुत्कार— ना॰ [धुत+कार] कसैलाई तिरस्कार गर्ने काम; निन्दा गर्ने प्रक्रिया ।

धुत्तुरी— ना॰ [धुतुतु+री] नरसिङ्गा बाजा ।

धुन्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ धुनने कपास अइँटनु; रुवो फट्कनु ।

धुन— ना॰ [सं॰] १. गाउँदाखेरिको लय वा स्वरक्रमको रीति; गानाको विशेष स्वरकम्पन । २. नदीनाला, छाँगाछहरा आदिबाट निरन्तर रूपमा निस्कने ध्वनि । ३. कुनै कार्यसिद्धिका निम्तिको यथासाध्य प्रयत्न; भरमग्दुर । ४. कुनै काम एकचित्त भएर गर्ने प्रवृत्ति; एकाग्रता । ५. मनको वेग; सुर; लहड; ताना । ६. सोचविचार । ७. कुनै विषयप्रतिको चिन्ता; फिक्री । ~ चक्कर— ना॰ ज्यादै जिद्दी वा तत्परताका साथ आ६नो काम सिद्ध गर्न लागिरहने काम; धूमचक्र । — धान— ना॰ अचाक्ली; उधुम; धुनचक्कर । ~ पत्ताल— ना॰ निकै मिहिनेत पुथ्याई खोजतलास गर्ने काम; धुइँपत्ताल ।

धुना— ना॰ [धु+नो १. धुने काम; धुवाइ । २. धुवाइको पटक ।

धुनाइ— ना॰ [रू धुन् (+आइ॰] १. धुन्ने क्रिया वा प्रक्रिया । २. धुन्ने पटक । ३. धुनेको ज्याला । [श्र ] धुनाइनु— क॰ क्रि॰ धुन्न लाइनु । धुनाउनु— प्रे॰ क्रि॰ धुन्न लाउनु ।

धुनिनु— क॰ क्रि॰ [धुन्+इ+नु] धुन्ने काम गरिनु ।

धुनियाँ— ना॰ [धुन्+इयाँ] कपास फड्कने र सिरक, डस्ना आदि तयार पार्ने पेसा भएको व्यक्ति वा जाति, ६याट६याटे ।

धुनी— ना॰ [सं॰ धूमिते १. साधुसन्न्यासी वा तपस्वीहरूले ताप्नका लागि वा तपश्चर्याका निम्ति मुढा हालेर बाल्ने आगो । २. त्यस्ता कार्यको निम्ति सधैँ आगो बलिरहने अगेनु । ~ फानी— ना॰ घरेलु कामकाजमा हुने व्यस्तता; घरायसी काममा भइरहने बेफुर्सदी; सुसेधन्दा ।

धुन्धुकारि— ना॰ [सं॰] १. पुराणमा प्रसिद्ध रहेका एक उद्दण्ड व्यक्ति । २. फट्याइँ गरिहिँड्ने व्यक्ति; उल्लू मानिस । ३. खराब आचरण गर्ने छोरो; कपूत; कुपुत्र ।

धुपी— ना॰ [सं॰ धुप+ई] मसिना गुच्छादार पातको तल रातो खैरो कत्ला भएको पहेँलो फूल फुल्ने, हरिया र गोला फल फल्ने र पात वा काठको धुलो धूपको काममा आउने एकजातको बोट; चन्दन वा धूपका निम्ति उपयोगी त्यसैको काठ रू ~ सल्लो— ना॰ धुपी ।

धुपौरे— ना॰ [धुपौरो+ए] १. धामी बस्नका निम्ति मिलाइएको थानथपनामा सुगन्धित धुवाँ दिनका लागि बसेको व्यक्ति; धूपकारक । २. अह्राइपह्राइ नगरे पनि खुसी पार्न वा साखिलो हुनका निम्ति अर्काको काम गरिदिने व्यक्ति । ३. आ६नो स्वार्थ पूरा गर्न अरूसँग खुसामद गर्दै हिँड्ने व्यक्ति । ४. अन्धपरम्परावादी व्यक्ति ।

धुपौरो— ना॰ [धूप+औरो] आगाका झरझराउँदा कोइला राखेर धूप हाल्ने भाँडो; कोइल्याँटो; धूपपात्र ।

धुमधुम— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ धुम+अ (बि॰)] धुमधुमती । >

धुमधुमती— क्रि॰ वि॰ १. कसैसँग रिसाएर केही नबोली; अँध्यारो मुख लगाउँदै बसिरहने गरी । २. सुनसान वा अँध्यारामा एक्लै बसेर ।

धुमेलो— ना॰ [धामी+एलो] धामी बसाएर ज्योतिष हेराउने काम ।

धुम्म— क्रि॰ वि॰ [प्रा॰] १. अँध्यारामा कसैसँग नबोली बस्ने गरी; धुमधुमती । २. आकाशका चारैतिर बादल ढाकिएर । > धुम्मिनु— अ॰ क्रि॰ १. रिसले वा पीरले धुमधुमतीसँग बस्नु; धुम्म पर्नु । २. आकाशलाई बादलले ढाक्नु । धुम्म्याइ— ना॰ धुम्मिने क्रिया वा प्रक्रिया । धुम्म्याइनु— क॰ क्रि॰ धुम्मिने पारिनु; धुम्मिन लाइनु । धुम्म्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ धुम्मिने पार्नु; धुम्मिन लाउनु ।

धुम्रिँदो— वि॰ [धुम्र+इँ+दो] धुवाँ उडिरहेको; धुवाँ उड्दो ।

धुम्साखान— ना॰ [सं॰ ध्वसन+खान] परस्परमा भएको चर्को झगडा; लडाइँ; घम्साखान ।

धुर्— ना॰ [सं॰] १. गाडी, बग्गी, रथ आदिका पाङ्ग्रा अड्याउने तेर्सो आग्लो; धुरा । २. नारिएका गोरुका काँधमा राखिने, जुवाका बीचमा हल्लुँड बाँधेर हरिस अड्याउने ठाउँ । ३. धुराका छेउ छेउमा ठाडो पारेर घुसारिने बियो । ४. अग्लो ठाउँ; टाकुरो । ५. कुनै पनि ठाउँको सबैभन्दा माथिल्लो स्थान वा भाग; धुरी; टुप्पो ।

धुर१— ना॰ [सं॰ धुर्] एक कट्ठाको बीसौँ भाग जमिनको परिमाण (प्रायः मधेसमा प्रचलित॰ ।

धुर२— ना॰ [मै॰] खेतका गरामा हिलो तथा पानी अड्याउन छेउतिर वा चारैतिर उठाइएको माटाको ढिस्को; आली । ~ किल्ला— ना॰ धुरको साँध; धुरा ।

धुरन्धर— वि॰ [सं॰] १. कुनै पनि विषयको गहन ज्ञान भएको; प्रकाण्ड विबान्; पारङ्गत; पोख्त । २. प्रधान; प्रमुख; मुख्य । ३. जोत्न लायक; जुवामा नार्न सुहाउँदो (गोरु) । ४. भार वहन गर्ने; भारी बोक्ने । धुर पस्नु— टु॰ कुनै व्यक्तिमाथि खेदो गरेको बखत अरूले पनि उसैको जरो खन्नु; कुनै व्यक्तिमाथि जाइलाग्दा अरूअरू पनि उसैमाथि खनिनु ।

धुरा१— ना॰ [सं॰] १. एकमाथि अरूहरूको मद्दत; सहयोगीहरूको हूल; धुइरो । २. ससाना र झुरुम्म परेका घरको समूह (जस्तो— कुल्लीधुरा; सिपाहीधुरा इ॰) ।

धुरा२— ना॰ [सं॰ धुर्] १. गाडी, बग्गी, रथ आदिका पाङ्ग्रा अड्याउन तेर्सो पारेर राखिने आग्लो । २. गोरुका काँधमा राखिएका जुवाको बीच भाग । ३. धुरी ।

धुरि–नु— अ॰ क्रि॰ [धुइरि+नु] १. एउटाको विरोधमा धेरै जना खनिनु; धुइरो लाग्नु; धुइरिनु । २. धुरा उठ्नु; ओइरिनु ।

धुरी— ना॰ [सं॰ धुरे १. घरका छानाको टुप्पाको भाग, छानाका दुई कराला पाखा वा पाटा जोडिई धारिम परेको माथिल्लो भाग । २. त्यस ठाउँमा हालिने टायल, टिन आदिको कोप्रो परेको साधन । — को बलो— १. घर छाउने बेला घरको धुरीमा राखिने बलियो काठ वा बाँस; धुरी अड्याउने बीचको काठ । २. घरको मूली मान्छे । — खाँबो/खामो— ना॰ धुरीको बलो अड्याउने खाँबो वा खामो ।

धुरीण— वि॰ [सं॰] १. सबैभन्दा माथिल्लो; श्रेष्ठ; उत्तम । २. कुनै विषयमा गहिरो ज्ञान भएको; धुरन्धर । ३. जुवामा नार्न योग्य; जोत्न लायक (गोरु॰ । धुरी बलो— ना॰ [धुरी+बलो] धुरीका खाँबामाथि राखी धुरी अड्याउने बलो, धुरीको बलो । धुरी मार्नु— टु॰ १. घर छाउँदा खर, फुस आदिको छानालाई धुरीमा चुल्ठी पारेर बिट मार्नु; छानाका पाटा जोडिने ठाउँमा खर पाँजेर कसी थुन्नु । २. काम फत्ते गर्नु ।

धुरुक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ धुरक्+क] १. आँसु तरर्र बहाएर रुने गरी । २. रुवाउने गरी दुःख दिएर ।

धुरुधुरु— क्रि॰वि॰ [अ॰ मू॰ धुर्+उ (बि॰)] साह्रै चित्त दुखाउँदै आँसु चुहाएर रुने गरी ।

धुर्कापानी— ना॰ [धुर्को+पानी] १. जीवनमा आइपर्ने दुःख, कष्ट, हैरानी आदि । २. आँखाबाट चुहेको पानी; आँसु ।

धुर्को— ना॰ [धर्को] १. कागज, कपडा आदिको लामो टुक्रो; धरो । २. कोरिएर वा दलिएर बसेको लामो रेखा; धर्को; धर्सो ।

धुर्त्याइँ— ना॰ [धूर्त+याइँ] धूर्त हुनाको भाव; धूर्त बन्ने क्रिया वा प्रक्रिया; धूर्तता ।

धुर्पिस/धुर्मुस— ना॰ [धूलो+पिस] माटो ठोकेर खँदिलो पार्ने गह्रौँ र बाटुलो फलामे साधन; बेन्चा ।

धुर्य— वि॰ [सं॰] १. सबैभन्दा अगाडि रहने; धुरन्धर । २. सबैभन्दा माथिको; श्रेष्ठ; उत्तम; शीर्षस्थ; । ३. भारी बोक्न लायक; भार वहन गर्न योग्य । ४. जुवामा नार्न सुहाउँदो; जोत्न लायक । ना॰ ५. हिमाली भेकमा पाइने लसुनजस्तो एक प्रकारको औषधी; ऋषभ । ६. विष्णु । ७. गोरु ।

धुथ्याइ— ना॰ [रू धुरि (+आइ॰] धुरिने किसिम वा क्रिया । [श्र ]

धुथ्याइनु— क॰ क्रि॰ धुरिन लाइनु; धुरिने पारिनु । धुथ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ धुरिन लाउनु; धुरिने पार्नु ।

धुर्रा— ना॰ [सं॰ धूलि] ठट्टा; दिल्लगी; हँस्सी; खिसी ।

धुर्सुल— ना॰ १. फुस्रा पात हुने र फुस्रै सेतो फूल फुल्ने ससानो खालको एक जातको बोट; सोही बोटको फूल; धुसुरे ।

धुर्सेली/धुर्सेलो/धुर्स्यौली— ना॰ भुवादार नरम पात हुने, काँसका कोपिलाका आकारको सेतो फूल फुल्ने एक जातको वनस्पति ।

धुलदाम— ना॰ [ढुवाइ+दाम] भारी बोकेको ज्याला; भरिया–ज्याला ।

धुलाइ— ना॰ [रूधुल् (+आइ॰] १. धुने क्रिया वा प्रक्रिया । २. धुलाउने किसिम वा क्रिया । ३. धोएबापत लाग्ने वा दिइने ज्याला । [श्र ] धुलाइनु— क॰ क्रि॰ धुने पारिनु; धुन लगाइनु ।

धुलाउनु— प्रे॰ क्रि॰ धुन लाउनु; धुने पार्नु ।

धुलाम्मे— ना॰ [सं॰ धूलिमये धूलैधूलाले ढाकिएको; चारैतिर धूलो भएको ।

धुलिखेल— ना॰ [धूलि+खेले नेपालको मध्यमाञ्चल विकासक्षेत्रभित्र वाग्मती अञ्चलअन्तर्गत काभ्रेपलाञ्चोक जिल्लाको मुख्य बस्ती वा प्रसिद्ध ठाउँ ।

धुलिनु— अ॰ क्रि॰ [धूलो+इ+नु] १. धूलो हुनु; चूर्ण हुनु । २. रद्दी हुनु; बेकम्मा हुनु । ३. नष्ट हुनु; बिग्रनु ।

धुले— वि॰ [धूलो+ए] १. धुलो भएको; धुलो मिसिएको; धूलोसम्बन्धी । २. कच्चा । ~ दर्शन— ना॰ तीर्थमा जाने यात्रीले हिँडेर जाँदा गोडामा लागेको धूलो नपुछी वा नधोईकनै सरासर मन्दिरमा पुगेर गरिने देउदेउताहरूको दर्शन । ~ पुल— ना॰ सामान्य रूपले काठहरू तेर्स्याएर त्यसमाथि सेउला आदि राखी धूलोमाटो हालेर बनाइएको अस्थायी पुल; हिउँदे पुल । ~ फागु— ना॰ अबिरको साटो चीर पोलेको खरानी वा धूलोले खेल्ने फागु । ~ बिउ— ना॰ पानीविना बुरबुराउँदो वा धुले माटामा राखेको बीउ । ~ ब्याड— ना॰ धुल्याइएको बुरबुराउँदो माटोमा धानको बीउ राखिने खेत वा जग्गा । ~ सखर— ना॰ डल्ला वा चाका नपारी धुल्याइएको सखर; बुरबुराउँदो सखर । ~ साँघु— ना॰ धूले पुल । ~ हलो— ना॰ हिउँदमा मात्र जोत्नका लागि प्रयोग गरिने एक प्रकारको हलो ।

धुलो— ना॰ [सं॰ धूलि] १. माटो आदि मसिनिएर भएको बुरबुरे वस्तु; चूर्ण; धूलि । २. घरको तलो, आँगन आदि बढार्दा निस्कने कसिङ्गर । ३. कुनै गेडागेडी वा डल्लाडल्ली पिँधेर बनाइएको चूर्ण; पीठो । ४. छारो । — पिठो— ना॰ १. ज्यादै मसिनो भएको वा पारिएको चूर्ण । २. कुनै वस्तु फुटेर वा किचिएर विकृत भएको अवस्था । — मुलो— ना॰ धूलो र धूलो समानको वस्तु; कसिङ्गर ।

धुलौटे— वि॰ [धुलौटो+ए] धुलौटो कोरेर दशाग्रह हेर्ने वा जाँच्ने (जैसी॰ ।

धुलौटो— ना॰ [धूलो+औटो] मसिनो किसिमको माटो फिँजाएर सिन्कोले अक्षर लेखिने, एक प्रकारको काठ वा ढुङ्गाको पाटी ।

धुल्याइ— ना॰ [रू धुलि (+याइ॰] धुलिने क्रिया वा प्रक्रिया । [श्रे

धुल्याइनु— क॰ क्रि॰ धुलिने पारिनु; धूलो बनाइनु । धुल्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ धूलो पार्नु, धुलिने पार्नु ।

धुल्यारी— ना॰ [धूलो+यारी] फागुपूर्णिमाको भोलिपल्ट धूलो तथा हिलाले हानाहान गरी खेलिने खेल ।

धुल्याहा— ना॰ [धूलो+आहो १. काठ, किताब, कागतपत्र आदि टोकेर धूलो पार्ने एक जातको कीरो । वि॰ २. धुलो पार्ने; धुल्याउने ।

धुवाँ— ना॰ [सं॰ धूमे आगो बाल्दा ज्वाला ननिस्किई मोसो मिसिएको एक किसिमको कालो बाफ; धूम्र; धूम; धुवाँ । — कस— ना॰ १. धूवाँको निकासका निम्ति बनाइएको प्वाल वा ढुङ्ग्रो; चिम्नी । २. बाफ–इन्धनबारा जलमार्गमा चल्ने सानो पानीजहाज; अग्निबोट; स्टिमर । — धार— वि॰ १. धूवाँको धार वा वेगजस्तो; धूवाँको मुस्लो उठेर धारजस्तो भई माथिमाथि पुगेको । क्रि॰ वि॰ २. त्यसरी नै नरोकिईकन; अविच्छिन्न; लगातार -उदा॰— गएको राती धूवाँधार वर्षा भयो रू) ।

धुवाँइ— ना॰ [रू धुवाँउ (+आइ॰] धुवाँउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] धुवाँइनु— क॰ क्रि॰ धुवाँउने पारिनु ।

धुवाँउनु— प्रे॰ क्रि॰ [धूवाँ+आउ+नु] १. धूवाँ निकाल्नु; धुवाँउने पार्नु । अ॰ क्रि॰ २. धूवाँ उठ्नु; धूवाँ निस्कनु ।

धुवाँलो— ना॰ [धूवाँ+धूलो] तुवाँलो ।

धुवा१— वि॰ [धु+उवो धोइएको; धोएर सुकिलो वा सफा तुल्याइएको ।

धुवा२— ना॰ [सं॰ ध्रुवे गीत वा कविताका सिलोकेैपिच्छे दोहोथ्याएर भनिने चरण वा स्थायी अंश; टेक ।

धुवाइ— ना॰ [रू धु (+आइ॰] १. धुने क्रिया वा प्रक्रिया । २. धुवाउने किसिम वा क्रिया । ३. धुवाएबापत लाग्ने ज्याला । ४. धुने पटक । [श्र ] धुवाइनु— क॰ क्रि॰ धुन लाइनु; धुने पारिनु ।

धुवाउनु— प्रे॰ क्रि॰ धुन लाउनु; धुने पार्नु ।

धुवान— ना॰ [धु+आन] धुवाइको खेप; धुना; धुवाइ ।

धुवित्र— ना॰ [सं॰] यज्ञको आगो फुक्ने, मृगका छालाको खलाँती ।

धुसरे— ना॰हे॰ धुर्सुल ।

धुस्न— ना॰ [सं॰ धुस्तु] कुल्चीकाल्ची सखाप पारिएको; लेथ्नो; थाङ्नो; धुस्नु ।

धुस्नि–नु— अ॰ क्रि॰ [धुस्नु+इ+नु] धुस्नु हुनु; पराल आदि माडिएर खजमजिनु; फाटेर च्याङ्लो हुनु ।

धुस्नु— ना॰ [सं॰ धस्नु] १. धानको सुकेको नल छाँट्ता टुक्रिएर झरेका वा खजमजिएका परालका टुक्राटुक्रीको समूह वा थुप्रो । वि॰ २. फाटेर भएको लेथ्नु; थाङ्नो; च्याङ्लो ।

धुस्ने— वि॰ [धुस्नु+ए] धुस्निएको; धुस्नु परेको । ~ पराल— ना॰ धुस्नु भएको पराल; मुठे पराल छाँट्ता खजमजिएको पराल ।

धुस्न्याइ— ना॰ [रू धुस्नि (+याइ॰] धुस्निने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] धुस्न्याइनु— क॰ क्रि॰ धुस्नु पारिनु । धुस्न्याउनु— स॰ क्रि॰ १. धुस्नु पार्नु; पराल आदि खजमजाउनु । २. फटाउनु; लेथ्नो बनाउनु ।

धुस्रु— ना॰ [सं॰ धूसरे भुवादार मसिना पात हुने र मसिना सेता फूल फुल्ने एक जातको रूख ।

धुस्रे— ना॰ [धुस्रो+ए] १. नारानपातीका जस्ता भुवादार पात हुने र सेता फूल फुल्ने एक जातको बोट । वि॰ २. फुस्रो रबको; फुस्ा्रे । ३. चिल्लो नभएको; खस्रो । ~ उखु— ना॰ खरानी दलेजस्तो फुस्रो डाँठ हुने उखुको एक जात । ~ केरा— ना॰ बोक्रामा खरानी रबको मसिनु धुलोजस्तो भई फुस्रो देखिने, ठूला कोसा हुने केराको एक जात ।

धुस्रो— ना॰ [सं॰ धूसरे १. ध्वाँसे रब; फुस्रो रब । वि॰ २. फुस्रो रबको; फुस्रो रब भएको —फुस्रो— वि॰ धुलो लागेर धुस्रो र फुस्रो भएको ।

धुस्सा— ना॰ [सं॰ बिशाटे ऊनीको मोटो खालको ओढ्ने कपडा; कम्मल; बक्खु ।

धूत— वि॰ [सं॰] १. हल्लाइएको; कँपाइएको; आन्दोलित । २. छोडिएको; त्यागिएको । ३. हप्काइएको; धम्काइएको । ४. चारैतिरबाट घेरिएको; रोकिएको ।

धूप— ना॰ [सं॰] १. आगामा सल्काउँदा बास्नादार धुवाँ निस्कने सुगन्धी द्रव्यविशेष । २. धूपधुवाँरका निम्ति छुट्ट्याइएको गाईको घिउ । ३. घामको प्रखर ताप । ~ घडी— ना॰ घाम लागेका बखत कुनै वस्तुले घाम छेक्दा पर्न गएका छायाँको लम्बाइ नापेर समय सूचित गर्ने निर्देशकयन्त्र । ~ छायाँ— ना॰ १. घामको प्रकाश पर्दा विभिन्न रब मिसिएजसरी टल्कने एक प्रकारको रँगाइ वा बुनोट । २. त्यसरी टल्कने कपडा । ३. दुःख एवं सुखको परिस्थिति । — दान/दानी— ना॰ १. धूप सल्काएर राखिने भाँडो; धूपदानी । २. धूप हाल्नका लागि झरझराउँदा कोइला राख्ने भाँडो; कोइल्याँटो; धुपौरो । ~ धुवाँर— ना॰ आगामा घिउ वा अन्य कुनै सुगन्धित द्रव्य सल्काएर सुवासिलो धूवाँ निकाल्ने काम; धूप बाल्ने कार्य । ~ पात्र— धूप बाल्ने भाँडो; धुपौरो । ~ बत्ती— ना॰ १. सुवासका निम्ति धूप सल्काएपछि बालिने, घिउले भिजाएको बत्ती । २. सल्काइने वा आगामा हालिने धूप र उज्यालोका निम्ति बालिने बत्ती; धूप र बत्ती । ३. साधारण पूजाआजा । ~ बाती— ना॰ धूपबत्ती । > धूपित— वि॰ १. धूप वा सुगन्धित द्रव्य सल्काएर बास्ना आउने पारिएको । २. तताइएको; सेकाइएको; तप्त । ३. थाकेको; थकित ।

धूपी— ना॰ हे॰ धुपी ।

धूम— [सं॰] १. आगाको धुवाँ; धूम्र । २. कुइरो; ढुस्से, हुस्से । ३. बादल; मेघ । ४. परस्परको ठूलो झगडा; रडाको । ५. उपद्रव; उत्पात । ६. अजीर्ण हुँदा आउने डकार । क्रि॰ वि॰ ७. अचाक्ली; उधुम । — केतु— ना॰ १. पुच्छ्रेतारो; उल्का । २. आगो; अग्नि । ३. शिव । — चक्र— ना॰ १. चक्राकार परेको धूवाँ वा धूवाँबाट बनेको चक्र; धूममण्डल । २. ठूलो झगडा; रडाको । क्रि॰ वि॰ ३. धूमधाम; उधुम; अचाक्ली । — धाम— क्रि॰ वि॰ १.ज्यादै चर्को किसिमले; हुनेहुनाम्मे; अत्यन्त; ज्यादा; ज्यास्ती; धसनधान । वि॰ २. धेरै; खूब; अति; बहुत । ना॰ ३. ठूलो आयोजना; रामरमिता; रामरउस । — पान— ना॰ धूम्रपान । — पोत— ना॰ पानीजहाज; अग्निबोट; धुवाँकस; स्टिमर । — वाराही— ना॰ काठमाडौँदेखि उत्तरतिर विशालनगरमा रहेकी वाराही देवी; चार वाराहीमध्ये एक । > धूमावती— ना॰ दस महाविद्यामध्ये एक; भयङ्कर रूप र मलिन वेश भएकी एक देवी । धूमिका— ना॰ कुइरो । धूमित— वि॰ १. धूवाँले ढाकिएको; धूवाँ लागेको । ना॰ २. तन्त्रशास्त्रका अनुसार दूषित ठानिने सादा अक्षरको मन्त्र ।

धूमिल— वि॰ धूवाँका आकारको; स्पष्ट नदेखिने; घुर्मैलो ।

धूम्र— ना॰ [सं॰] १. धुवाँ; धूम । २. ध्वाँसो; धूमांश । ३. धूवाँको वा धूवाँको जस्तो रब; ध्वाँसे रब । ४. शिलारस नाउँको एक गन्धयुक्त द्रव्य । ५. एक असुर । ६. शिव; महादेव । वि॰ ७. धूवाँका रबको; फुस्रो । — पत्रा— ना॰ फुस्रो रबको बिरी; सानो बिरी । —

पान— ना॰ विशेष किसिमको पातलो कागज वा साल, भोर्लो, खोस्टो, फुस्रे आदिका पातमा सुर्ती हालेर बेरिएका चुरोट, बिँडी आदि सल्काएर वा सुल्फा, चिलिम आदिमा तमाखु, गाँजा आदि डढाएर निस्केको धूवाँको सर्को मुखले तान्ने काम; धूमपान । —

वर्ण— वि॰ धुवाँका रबको; फुस्रो ।

धूर्जटि— ना॰ [सं॰] माथि उठेका जटा भएका देवता; शिव; महादेव ।

धूर्त— वि॰ [सं॰] १. कपटपूर्ण चलाकी जान्ने; छटेल; छट्टू । २. छलछाम गर्ने स्वभाव भएको; छली । ३. अर्कालाई ठगेर स्वार्थ पूरा गर्ने; ठग; वञ्चक । ४. धोकेबाज । > धूर्तता— ना॰ १. धूर्त हुनाको भाव वा अवस्था; धुर्त्याइँ । २. धोकेबाजी; वञ्चकता; ठगीपना ।

धूर्वी— ना॰ [सं॰] रथ, बग्गी आदिको अगिल्लो भाग ।

धूल— ना॰ [सं॰ धूलि] धुलो । ~ मैदान— ना॰ बतासले उडाएर ल्याई थुपारेको बालुवा, पाँगो र मसिनो माटो भएको ठाउँ ।

धूलि— ना॰ [सं॰] धूलो । ~ धूसर/धूसरित— वि॰ धूलोमूलो लागेर धुस्रो देखिएको वा सो लगाएर फुस्रो भएको । — पटल— ना॰ तुवाँलो । — माटी— ना॰ १. धूलोमाटोको थुप्रो बनाई त्यसभित्र सिन्को लुकाएर खोज्ने केटाकेटीको एक खेल । २. धूलो र माटाको समूह ।

धूलो— ना॰ हे॰ धुलो ।

धूवाँ— ना॰ हे॰ धुवाँ ।

धूसर— वि॰ [सं॰] १. माटाको जस्तो फुस्रो रबको; खाकी । २. धूलो लागेर फुस्रो भएको; फुस्रो रबको; धुस्रो । > धूसरित— वि॰ १. धूलो लागेर फुस्रो भएको । २. ध्वाँसे रबको, धूसर; धुस्रो । ३. उज्जर नभएको; फुस्रो पारिएको; फुस्रो ।

धृत— वि॰ [सं॰] १. धारण गरिएको । २. समातिएको; पक्रिएको; अँठ्याइएको । ३. आ६ना अधिकारमा राखिएको; आ६ना ऐँच वा कब्जामा लिइएको । ४. राखिएको; स्थापित । ना॰ ५. ग्रहण वा धारण गर्नाको भाव । ६. पुराणअनुसार दु्रह्यवंशीय धर्मका एक पुत्र । — राष्ट्र— ना॰ महाभारतमा प्रसिद्ध, जन्मैदेखिका अन्धा एक प्रसिद्ध राजा; दुर्योधनका बाबु । — वर्मा— ना॰ अर्जुनका साथ अश्वमेधका घोडाको रक्षाका निम्ति गएका त्रिगर्त्तका राजकुमारको नाम । > धृतात्मा— वि॰ १. मन बलियो भएको; स्थिरचित्त; धैर्यशाली; धीर । ना॰ २. विष्णु ।

धृति— ना॰ [सं॰] १. धारण गर्ने भाव, गुण वा शक्ति; धैर्य; धीरता । २. समाउने क्रिया; ग्रहण गर्ने काम । ३. स्थिरता, अचलता । ४. गौरी आदि सोह्र मातृकामध्ये एक । ५. ज्योतिषशास्त्रअनुसार एक योग । ६. एक पाउमा अठार अक्षर हुने छन्दका सबै भेद । ७. चन्द्रमाका सोह्र कलामध्ये एक कलाको नाम । ८. वास्तु वा मूर्तिकलामा प्रयोग हुने, एक अङ्गुल वा मात्राको नब्बे गुनाबराबरको नाप; गतिको तीन गुनाबराबरको नाप; दिक्, आयुध, नाडी वा प्रादुर्भावको नौ गुनाबराबरको नाप; नब्बे अङ्गुलबराबरको नाप । — धारी— वि॰ धृतिमान् । — मान्— वि॰ १. धैर्य रहेको; धैर्यशाली; धीर । २. दुःख–सुखमा एकरूप रहने ।

धृष्ट— वि॰ [सं॰] १. सम्झाए–बुझाएको पटक्कै नसम्झने, नबुझ्ने वा चेतावनी दिँदा पनि कहिल्यै नचेत्ने स्वभावको; ढीठ । २. समय र ठाउँअनुसारको व्यवहार नजान्ने; असभ्य; अशिष्ट; कोर्काली; गँवार । ३. निर्लज्ज । ना॰ ४. आ६नो अपराध थाहा पाएर नायिकाले जतिसुकै तिरस्कार गरे पनि उसका पछि लाग्न नछाड्ने ढीठ नायक; धीरोद्धत्तनायक । — ता— ना॰ १. धृष्ट हुनाको भाव वा अवस्था; ढिठ्याइँ; उद्दण्डता । २. निर्लज्जता; बेसरमपना । ३. निर्दयता; निष्ठुरता ।

धेनु— ना॰ [सं॰] १. भर्खरै बिहाएको गाई; लैनु गाई । २. गाई; गौ । ३. पृथ्वी । > धेनुका— ना॰ १. दुहुनु गाई; लैनु गाई; धेनु । २. हस्तिनी स्त्री । ३. पोथी पशु । ४. कृष्णले मारेको एक दैत्यको नाम ।

धेय— वि॰ [सं॰] १. धारण गर्न लायक; धारणीय; धार्य । २. पोषण गर्न योग्य; पोषणीय; पोष्य । ३. पिउन लायक; पेय ।

धेर— वि॰ [प्रा॰ धेइ] १. चाहिनेभन्दा बढी; धेरै; ज्यादा; बहुत; अधिक । २. नचाहिने; अर्घेलो । ~ थोर— वि॰ जेजति छ वा जेजति सकिन्छ त्यति; थोर–बहुत; कमबेसी ।

धेरै— वि॰ [धेर+नै] प्रशस्त; ज्यादा; बहुत; निकै; अधिक । — जसो— क्रि॰ वि॰ अधिकतर; प्रायशः; प्रायः; बहुधा ।

धैँसे— वि॰ [धैँसो+ए] ध्वाँसोजस्तो कालो; फुस्रो कालो; साह्रै कालो; ध्वाँसे ।

धैँसो— ना॰ [रू ध्वाँसो] ध्वाँसो; मोसो ।

धैर्य— ना॰ [सं॰] १. सङ्कट वा कठिनाइका समयमा पनि विचलित नभई शान्त रहने मानसिक शक्ति, गुण वा स्थिरता; धीरता । २. उत्ताउलो वा आतुर नहुने स्वभाव; उबेगरहित चित्तवृत्ति । ३. खामोस । ४. शान्ति ।

धैवत— ना॰ [सं॰] सङ्गीतका सात स्वरमध्ये मन्दन्ती, रोहिणी र रम्या तीन श्रुतिका योगले बनेको छैटौंँ स्वर; 'सा–रे–ग–म–प–ध– नि' मध्ये 'ध'; चार सय पाँच स्वरलहरी भएको स्वर ।

धोआइ— ना॰ [रू धु -+आइ_] धुने क्रिया वा प्रक्रिया । [श्र ]

धोआइनु— क॰ क्रि॰ धुन लगाइनु; धुवाइनु । धोआउनु— प्रे॰ क्रि॰ धुन लाउनु; धुवाउनु ।

धोइ— ना॰ [रू धु (+इ॰] धुने काम । — धाइ— ना॰ धुने वा सफा गर्ने काम; धोइपखाली । [श्र ] धोइनु— क॰ क्रि॰ धुने काम गरिनु । ~ पखाली— ना॰ १. धुने र पखाल्ने काम । २. थोरै आम्दानीबाट जीविका गर्ने काम । ३. भएजति काम र लेनदेनसम्बन्धी कारोबारको फछ्यौर्ट । — फोइ— ना॰ १.कसर वा घुर्मैलो नभएको स्थिति; राम्ररी धुने–पखाल्ने काम । २. मनोमालिन्य भएका विषयमा स्पष्टसँग कुरा गरी मन माझ्ने काम ।

धोक्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ ढौक+नु] १. मन लागेको कुरा टन्न हुन्जेल खानु वा पिउनु । २. बेकाममा खर्चगर्नु; फजुल व्यय गर्नु । ३. मनलाग्दीसँग जाँड–रक्सी खानु ।

धोका— ना॰ [सं॰ धूकतो १. कसैलाई झुक्याएर वा बहकाएर उसको स्वार्थ तथा बोलीको उल्टो गरिने अनैतिक आचरण; झूटो काम वा व्यवहारबारा अरूलाई छकाउने वा ढाँट्ने काम; धोखा । २. छल; कपट । ३. धूर्तता; बेइमानी ।

धोकाइ— ना॰ [रू धोक् (+आइ॰] धोक्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [श्र ]

धोकाइनु— क॰ क्रि॰ धोक्न लाइनु; धोक्ने पारिनु । धोकाउनु— प्रे॰ क्रि॰ धोक्न लाउनु; धोक्ने पार्नु । धोकाधोक— ना॰ धेरै जनासँग बसी धोक्ने काम; हसुराहसुर ।

धोकाबाज— वि॰ [धोका+फा॰ बाजे धोका दिने; बेइमानी गर्ने; धोकेबाज । > धोकाबाजी— ना॰ धोका दिने काम; बेइमानी; धोकेबाजी ।

धोकाया— ना॰ तरकारी खान हुने एक जातको साग ।

धोकाहा— वि॰ [धोक्+आहो १.असुहाउँदो किसिमबाट पिउने वा खाने; धोक्ने; धोकुवा । २. धेरै खाने वा पिउने ।

धोकिनु— क॰ क्रि॰ [धोक्+इ+नु] धोक्ने काम गरिनु ।

धोकुवा— वि॰ [धोक्+उवो नसुहाउँदो किसिमबाट धेरै खाने वा पिउने; धोकाहा ।

धोके— वि॰ [धोका+ए] धोका दिने; धोका हुने । ~ गोदाम— ना॰ ज्यादै आवश्यकता वा अभाव भएका अवस्थामा मात्र चलाउने गरी राखिएको मालसामान, अन्नपात आदिको गोदाम; बचतभकारी ।

धोकेबाज— वि॰ धोका दिने; धोकाबाज । > धोकेबाजी— ना॰ धोका दिनेकाम; बेइमानी ।

धोको— ना॰ [धोक्+ओ] १. कुनै विषयवस्तुप्रति मनमा उठ्ने प्रबल इच्छा; चाह; अभिलाषा । २. धीत । धोक्रा धोक्री— ना॰ [धोक्रो+धोक्रो] सानाठूला धोक्राहरूको समु्ूह, धोक्रा र धोक्रासमानका वस्तुहरूको समूह ।

धोक्रिनु— अ॰ क्रि॰ [धोक्रो+इ+नु] धोक्रोजस्तो भएर फुल्नु; बेसरी मोटाउनु ।

धोक्रे— वि॰ [धोक्रो+ए] १. धोक्रो बोक्ने । २. धोक्रा बुनेर बेच्ने काम गर्ने । ३. धोक्रोजस्तो परेको; भद्दा र मोटो कदको । ४. धोक्रोजस्तो गुँड बनाएर त्यसभित्र बस्ने (कीरो) । ५. धोक्राको मुखजस्तो मोहोता भएको (सुरुवाल, पाइजामा, पाइन्ट॰ । ना॰ ६. तिर्जा खरिद गर्ने ठेकेदार । ~ किरो— ना॰ झुसैझुसले बनेको धोक्रोजस्तो गुँडमा बस्ने एक जातको बिखालु कीरो । ~

खटिरो— ना॰ धोक्रे कीराको झुस बिझेर निस्कने खटिरो । ~

चरो— ना॰ सिउर रातो र शरीर खैरो रबको हुने भँगेरोभन्दा पनि सानो एक प्रकारको चरो । ~ फुल— ना॰ नरम रूखका ठूलठूला पात हुने, धोक्राजस्ता आकारका ठूला र सेता फूल फुल्ने, चिस्यानमा हुने एक जातको बोट । ~ सुरुवाल— ना॰ धोक्राजस्ता ठूलठूला मोहोता हुने सुरुवाल; हात्तीपाइले सुरुवाल; पाइजामा; पाइन्ट ।

धोक्रो— ना॰ सिस्नो, अल्लो, सनपाट आदिका सूतबाट तयार गरिएको अनाज आदि भरेर बोकिने ठूलो थैलो, बोरा । >

धोक्र्याइ— ना॰ धोक्र्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । धोक्र्याइनु— क॰ क्रि॰ बेसरी खाइनु । धोक्र्याउनु— स॰ क्रि॰ बेसरी खानु; पेटमा अटेसमटेस हुने गरी हसुर्नु; कन्ठ्याउनु ।

धोखा— ना॰हे॰ धोका ।

धोखेबाज— वि॰हे॰ धोकाबाज । > धोखेबाजी— ना॰ धोकेबाजी ।

धोती— ना॰ [सं॰ धटी] १. कमरदेखि मुनि बेरेर लगाइने, लमाइपट्टिका दुई किनारामा सानो पारीजस्तो भएको, एक छेउको फुर्को अगाडिदेखि टाबमनिबाट छिराएर पछाडि लगेर सिउरिने नसिलाएको वस्त्र । २. लामो ठूलो कछाड । ३. लँगोटी । ४. लमाइका दुई किनारामा पारी भएको स्त्री जातिले पहिरिने सारी । — पाटा— ना॰ १. पुरुष वा स्त्रीले फेर्ने धोती । २. धोएको लुगा । श्र धोतीसरो— ना॰ पानीसरोका जस्ता लामो र खस्रो पात हुने एक जातको काठ नहुने बिरुवा ।

धोत्रि–नु— अ॰ क्रि॰ [धोत्रो+इ+नु] १. कुनै वस्तु पुरानो र खोक्रो हुनु; रूखभित्रको चुरो मकाएर धोत्रो हुनु । २. कुनै विकारबाट वा जवानीका कारणले स्वर ठूलो हुनु ।

धोत्रे— वि॰ [धोत्रो+ए] १. खोक्रो भएको; धोत्रो पसेको; धोद्रे (काठ, मूला आदि॰ । २. ठूलो खोक्रो स्वर भएको (मानिस) । ~ चरो— ना॰ पहेँलो र खैरो रबको एक जातको चरो । ~ रुख— ना॰ भित्र खोक्रो परेको रूख; ध्वान्द्रे रूख । ~ बोली— ना॰ स्वर भासिएर बिग्रिएको बोली । ~ स्वर— ना॰ सर्दी वा कुनै विकारबाट ठूलो भएको स्वर ।

धोत्रो— ना॰ १. जमिन, रूख आदिमा भित्र परेको लामो, ठूलो प्वाल; मूला, गाजर आदिको भित्र हुने खोक्रोपन; धोद्रो । वि॰ २. भित्रपट्टि खाली भएको; खोक्रो । ३. शारीरिक विकार वा जवानीले स्वर बिग्रिई ठूलो भएको; धोत्रिएको; खस्रिएको; धोद्रो (स्वर, बोली॰ ।

धोयभयाइ— ना॰ [रू धोत्रि (+याइ॰ धोत्रिने किसिम वा क्रिया । [श्र ]

धोयभयाइनु— क॰ क्रि॰ धोत्रो पारिनु; धोत्रिन लाइनु । धोयभयाउनु— प्रे॰ क्रि॰ धोत्रो पार्नु; धोत्रिन लाउनु ।

धोद्रे— वि॰हे॰ धोत्रे ।

धोद्रो— ना॰/वि॰हे॰ धोत्रो ।

धोबिनी— ना॰ [धोबी+इनी] १. धोबी जातकी स्त्री; धोबीकी पत्नी । २. कालो र सेतो मिसिएको रब भएको भँगेराका आकारको एक जातको चरो । । > धोबिने— ना॰ एक जातको घाँसको बुटो वा जरो गुलियो हुने एक प्रकारको सानोतिनो बोट ।

धोबी— ना॰ ज्याला लिई अर्काका लुगा–कपडा धोएर जीवननिर्वाह गर्ने एक जाति । — घाट— ना॰ धोबीले लुगा धुने पानी भएको ठाउँ । ~ चरो— ना॰ धोबिनी ।

धोथ्याब— ना॰ [धड+अङ्ग] गर्धनदेखि पुट्ठासम्म गएको ढाडको सोझो हाड; मेरुदण्ड ।

धोवाइ— ना॰ [रू धोवाउ (+आइ॰] धुवाउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] धोवाइनु— क॰ क्रि॰ धुन लाइनु । धोवाउनु— प्रे॰ क्रि॰ धुन लाउनु ।

धौ— ना॰ [सं॰ धावो कुनै विषयको प्राप्ति वा कुनै कार्यसिद्धिका निम्ति पर्ने कठिनाइ; मुस्किल; धेरै हतार । — धौ— क्रि॰ वि॰ १. साह्रै गाह्रोसँग; मुस्किलले मात्र । वि॰ २. साह्रोगाह्रो; पुगेसपुगेस ।

ध्यान— ना॰ [सं॰] १. कुनै विषय वा कार्यमा रुचिपूर्वक भएको एकाग्रता; तन्मयता; तल्लीनता । २. मनमस्तिष्क एकाग्र भएको स्थिति; योग, साधना । ३. चिन्तन; सोच । ४. रुचि; चासो; ख्याल । ~ दृष्टि— ना॰ १. गहिरो चिन्तन; मनोयोगपूर्ण निरीक्षण वा अवलोकन । २. दिव्यदृष्टि । ~ मग्न— वि॰ गम्भीर चिन्तनमा लीन भएको; ध्यान गरिरहेको; सोचाइमा डुबेको । ~ योग— ना॰ मन वा चित्तलाई एकाग्र पार्ने एक प्रकारको योग वा साधना । >

ध्यानाकर्षण— ना॰ अरूको ध्यान आफूतिर खिच्ने काम; अरूको दिमागबाट हराइसकेको वा हराउन लागेको कुरा वा विषयलाई सम्झाउने काम । ध्यानाकर्षित— वि॰ कुनै कामकुराप्रति ध्यान अकृष्ट भएको; ध्यानाकृष्ट । ध्यानकृष्ट— वि॰ ध्यानाकर्षित ।

ध्यानी— वि॰ १. ध्यानमा लीन भएको; ध्यानमा लागेको; साधनारत । २. ज्ञानी; चिन्तनशील ।

ध्यारध्यार— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ ध्यार+अ -बि॰_] कपडा वा कागत च्यात्दा वा उधार्दा आवाज आउने किसिम । > ध्यारध्यार्ती— क्रि॰ वि॰ अझ बढी ध्यारध्यार हुने किसिमले ।

ध्यार्र— क्रि॰वि॰ [अ॰मू॰ ध्यार्+र] हे॰ ध्वार्र ।

ध्येय— वि॰ [सं॰] १. ध्यानमा ल्याउन सकिने; ध्यान गरिँदै रहेको । २. ध्यान गर्न योग्य; चिन्तन गर्न लायक । ना॰ ३. ध्यान वा चिन्तनको विषय, तत्त्व, काम वा कुरो । ४. लक्ष्य; उद्देश्य ।

धु्रपद— ना॰ [सं॰] देवताहरूको लीला एवं राजामहाराजाबारा गरिएका यज्ञादिको वर्णनलाई लिएर गाइने एक किसिमको गीत; एक राग ।

धु्रव— वि॰ [सं॰] १. सधँै एउटै अवस्था वा ठाउँमा रहिरहने; स्थिर; अचल; नित्य । २. कुनै विषयमा कुनै किसिमको संशय नभएको; निश्चित; निस्सन्देह । ना॰ ३. पुराणप्रसिद्ध भगवान्का भक्त तथा राजा उत्तानपादका रानी सुनीतितर्फका जेठा छोरा । ४. उत्तरी आकाशमा सधैँ अटल रहने प्रसिद्ध ठानिएको तारो । ५. भूगोलका अनुसार मूमध्यरेखादेखि उत्तर वा दक्षिणपट्टि रहेको सबभन्दा टाढाको बिन्दु; देशान्तर रेखाहरू केन्द्रित भएर रहने पृथ्वीको उत्तर र दक्षिणको छेउ । ६. आकाश । ७. पर्वत । ८. ज्योतिषशास्त्रका अनुसार एक योग । — ता— ना॰ १. धु्रव हुनाको भाव, गुण वा अवस्था; स्थिरता; अचलता; दृढता । २. वैज्ञानिक क्षेत्रमा दुई परस्पर विरोधी तत्त्व वा दिशा भिन्न रहे तापनि तिनबाट मुक्त हुने पिण्ड, पदार्थ आदिको स्थिति वा गुण । ~ तारा/तारो— ना॰ उत्तरी आकाशमा सधैँ एउटै ठाउँमा रहेको देखिने तारो । ~ दर्शक— ना॰ १. सधैँ उत्तरतिर मात्रै सुई फर्कने दिशासूचक यन्त्र; कम्पास । २. सप्तर्षिमण्डल । ~ दर्शन— ना॰ विवाहका यज्ञमा बसेका बेला वरले वधूलाई धु्रवतारो देखाउने काम । — पद— ना॰ १. प्रायः स्तुतिहरू गाइने एक लय । २. सङ्गीतमा बारबार दोहोथ्याइने कविताको कुनै एक चरण; टेक । ~ लोक— ना॰ पुराणअनुसार सत्यलोकअन्तर्गत धु्रव रहने एक लोक । ~ सत्य— वि॰ धु्रव उत्तरी आकाशमा सर्धँै स्थिर वा अटल भएर रहेजत्तिकै साँचो; अखण्डित सत्य । > धु्रवीकरण— ना॰ स्थिरीकरण ।

धु्रवीय— वि॰ [सं॰] धु्रवसम्बन्धी; धु्रवको । ~ धार— ना॰ धु्रवीय महासागरबाट बग्ने चिसो पानीको प्रवाह । ~ वायु— ना॰ धु्रवीय क्षेत्रबाट बहने चिसो बतास ।

ध्वंस— ना॰ [सं॰] नाश; विनाश; सर्वनाश । > ध्वंसक— वि॰ नाश गर्ने; बिगार्ने; भत्काउने; विध्वंसक । ध्वंसन— ना॰ १.नाश गर्ने काम; ध्वस्त पार्ने काम । २. क्षय; संहार; विनाश । ~ लीला— ना॰ मानव–विनाशक युद्ध; नरसंहार । ध्वंसावशेष— ना॰ नाश हुँदा बाँकी रहेको अंश; भत्किँदा बचेको भाग; खण्डहर । ध्वंसित— वि॰ नाश भएको; बिग्रिएको; भत्किएको; ध्वस्त । ध्वंसी— वि॰ १. नाश गर्ने; बिगार्ने; ध्वस्त पार्ने । २. विनष्ट हुने; नश्वर ।

ध्वज— ना॰ [सं॰] १. प्रायः डन्डाका टुप्पामा झुन्ड्याएर वा बाँधेर कुनै संस्था वा विशिष्ट व्यक्तिको चिह्नका रूपमा राखिने कपडा; झन्डा; ध्वजा; धजो; पताका । २. चिह्न; निशाना । ३. श्रेष्ठ; प्रमुख । — दण्ड— ना॰ झन्डा झुन्ड्याउने दण्ड; ध्वजयष्टि । —

पट— ना॰ ध्वजा; झण्डा । — भङ्ग— ना॰ झन्डा झिक्ने काम; लिङ्गो ढलाइ । — यष्टि— ना॰ ध्वजदण्ड । — युक्त— वि॰ ध्वजा भएको; झन्डावाल । — वान्— वि॰ १. ध्वजा भएको; झन्डावाल । २. चिह्न भएको; चिह्नाङ्कित । — वाहक— ना॰ झन्डावाल; झन्डा बोक्ने अधिकार प्राप्त । > ध्वजांशुक— ना॰ ध्वजाको कपडा; झन्डाको कपडा ।

ध्वजा— ना॰ [सं॰] झन्डा; पताका; ध्वज । ~ पताका— ना॰ विवाह, उत्सव आदि शुभकार्यमा प्रयुक्त हुने विभिन्न आकारका रङ्गीचङ्गी ध्वजा र त्यस्तै फूलपात तथा कागजका पत्रपत्री । ~ रोपण— ना॰ झन्डा गाड्ने काम; ध्वजा उभ्याउने काम । — वाहक— ना॰ झन्डा बोक्ने झन्डाधारी । > ध्वजी— वि॰ १. ध्वजा भएको; झन्डादार । २. कुनै किसिमको चिह्न भएको; चिह्नित ।

ध्वजोत्तोलन— ना॰ झन्डा फहराउनेकाम; ध्वजा गाड्ने काम ।

ध्वजोत्थान— ना॰ १. झन्डा गाड्ने काम; ध्वजा फहराउने काम । २. इन्द्रयात्रा, बिस्केट आदिको लिङ्गो उभ्याउने काम ।

ध्वनन— ना॰ [सं॰] ध्वनि निकाल्ने काम; शब्द निकाल्ने क्रिया ।

ध्वनि— ना॰ [सं॰] १. कानले सुन्न सकिने वा सुनिने विषय; श्रवणेन्द्रियको विषय; आवाज; शब्द । २. कुनै अर्थ वा आशय नखुल्ने शब्द वा आवाज (पशुको ध्वनि, बादलको ध्वनि इ॰) । ३. कुनै ठाउँमा शब्द थर्कँदा फर्केर आउने आवाज; प्रतिध्वनि; घन्को । ४. कुनै कथन वा उक्तिको वाच्यार्थ तथा लक्ष्यार्थलाई छाडेर अर्थभित्र पनि लुकेर रहने चमत्कारी अर्थ; गूढार्थ; व्यङ्ग्यार्थ; ध्वन्यार्थ । ५. मुखबाट उच्चरित हुने आवाज । ६. कुनै अवस्थामा पनि खण्डित हुन नसक्ने भाषाको निम्नतम एकाइ । ~ अङ्कन— ना॰ चलचित्र वा सिनेमाको ध्वनि रेकर्ड गर्ने वा भर्ने काम । ~

अवयव— ना॰ ध्वनिहरूको उच्चारणमा सक्रिय रहने फोक्सोदेखि ओठसम्मका विभिन्न अङ्गहरू; उच्चारण–अवयव । ~ कक्ष— ना॰ रेडियो प्रसारण केन्द्र आदिमा ध्वनिलाई नियन्त्रण र परीक्षण गर्ने कोठा । ~ काव्य— ना॰ व्यङ्ग्यार्थ वा ध्वन्यर्थ प्रधान भएको काव्य; उत्तम काव्य । ~ कुल— ना॰ भाषामा पाइने ध्वनिहरूको समूह । ~ ग्राम— ना॰ ध्वनिविज्ञानअनुसार मानिसका गलाबाट निस्केर विशिष्ट अवस्थामा बन्ने ध्वनिका भिन्नभिन्न रूप; फोनिम

(जस्तै— का,की,कु, के आदिको उच्चारणमा 'क' ध्वनिका रूप अलग अलग हुन्छन्॰ ।

ध्वनित— वि॰ [सं॰] १. ध्वनिका रूपमा भएको । २. शब्दका रूपमा निस्केको । ध्वनि तत्त्व— ना॰ [सं॰] भाषाहरूमा पाइने विभिन्न ध्वनि र तिनका उच्चारणमा रहेका भिन्नताका आधारहरूको समूह; ध्वनिकुल; ध्वनिश्रेणी । > ध्वनितात्त्विक— वि॰ ध्वनितत्त्वसम्बन्धी;

 ध्वनितत्त्वको; ध्वनितत्त्वका अनुसार हुने (ध्वनितात्त्विक

आलेखन इ॰) । ध्वनि नाटक— ना॰ [सं॰] रेडियोबाट प्रसारित गरिने एक प्रकारको रूपक; ध्वनिरूपक । ध्वनि नियम— ना॰ [सं॰] एक परिवारका दुई वा दुईभन्दा बढी भाषाका बीचमा रहने भिन्नताको एक निश्चित आधार (जस्तै— सं॰ भ्रातृ—ग्रि॰ फ्रातिर, सं॰ घर्षित—ग्रि॰ थर्सस, सं॰ मधु— ग्रि॰ मेथु, सं॰ धूमः—ग्रि॰ थूमस॰ । ध्वनि निर्देशक— वि॰ [सं॰] ध्वनितरङ्ग देखाउने वा सूचित गर्ने । ~ यन्त्र— ना॰ भाषाका ध्वनिहरूको वैज्ञानिक अध्ययन गर्ने एक यन्त्र । ध्वनि निर्देशन— ना॰ [सं॰] ध्वनितरङ्ग देखाउने वा मिलाउने काम । ध्वनि परिवर्तन— ना॰ [सं॰] भाषामा रहेका ध्वनिहरू एक रूपबाट अर्का रूपमा बदलिने क्रिया वा प्रवृत्ति (जस्तै—सं॰ काक—ने॰ काग, इ॰) । ध्वनि प्रसारक— वि॰ [सं॰] ध्वनिको प्रसार गर्ने; ध्वनि फिँजाउने । ~ यन्त्र— ना॰ ध्वनि विस्तार गर्ने साधन; ध्वनि–विस्तारक यन्त्र; माइक्रोफोन । ध्वनि प्राधान्यवाद— ना॰ [सं॰] ध्वन्यर्थलाई वा व्यङ्ग्यार्थलाई काव्यको आत्मा मान्ने एक सिद्धान्त अथवा त्यस्तो सम्प्रदाय । ध्वनि बिम्ब— ना॰ [सं॰] आ६नो धारणालाई व्यक्त गर्ने क्रममा वक्ताले मनमा बनाएको चित्रका लागि भाषा विज्ञानमा प्रयोग गरिने शब्द । ध्वनि यन्त्र— ना॰ [सं॰] भाषिक ध्वनिहरूको उच्चारण गर्ने शरीरको एक अङ्ग; स्वरयन्त्र । ध्वनि लोप— ना॰ [सं॰] शब्दमा रहेका विभिन्न ध्वनिहरूमध्ये कुनै ध्वनि हराउने काम । (जस्तै—सानी+आमा=सानीमा, यसमा 'आ' ध्वनि लोप भएको छ ।) ध्वनि विज्ञान— ना॰ [सं॰] मानिसका उच्चारण अवयवबाट उच्चारित ध्वनिहरूको विज्ञानसम्मत अध्ययन गर्ने शास्त्र; भाषाविज्ञानको एउटा शाखा; स्वनविज्ञान । ध्वनि विस्तारक— वि॰ [सं॰] ध्वनिप्रसारक । ~ यन्त्र— ना॰ ध्वनिहरू प्रसारित गरिने वैज्ञानिक साधन; ध्वनिप्रसारक यन्त्र । ध्वनि श्रेणी— ना॰ [सं॰] विश्वका भाषामा रहेका विभिन्न ध्वनिहरू र तिनका उच्चारणमा पाइने भिन्नता एवं समानताको आधार; ध्वनितत्त्व; ध्वनिकुल । ध्वनि संयोग— ना॰ [सं॰] परस्परमा पृथक् सत्ता रहने गरी भएको दुई ध्वनिहरूको सामीप्य; दुई ध्वनिहरूको निकट सम्बन्ध रहने क्रिया । ध्वनि सङ्केत— ना॰ [सं॰] कुनै घटनाको बोध वा समयको जानकारीका निम्ति दिइने ध्वनिको सङ्केत । ध्वनि सञ्चरण— ना॰ [सं॰] वक्ताबारा उच्चरित ध्वनि वायुमा रहेको इथरका सहायताले श्रोताको कानसम्म पुग्ने प्रक्रिया ।

ध्वन्य— वि॰ [सं॰] ध्वनि निस्कन योग्य ।

ध्वन्यर्थ— ना॰ [सं॰] व्यञ्जनावृत्तिबारा बोध हुने अर्थ; व्यङ्ग्यार्थ ।

ध्वन्यात्मक— वि॰ [सं॰] १. ध्वनि नै अर्थ भएको; ध्वनि प्रधान रहेको । २. ध्वनि भएको; ध्वनिमय । ३. व्यञ्जना प्रधान भएको; व्यङ्ग्यात्मक । — ता— ना॰ ध्वन्यात्मक हुनाको भाव, गुण वा अवस्था । ~ शब्द— ना॰ ध्वनि स्वयम् अर्थपूर्ण रहने प्राकृतिक ध्वनिहरूबाट निस्केको वा जन्मेको शब्द; अनुकरणात्मक शब्द ।

ध्वस्त— वि॰ [सं॰] सखाप भएको; बिग्रेको; भत्केको; नष्टभ्रष्ट ।

ध्वाँसी— ना॰ चुलीगारो नहुने घरका चारै पाखा बराबर हुनाले धुरीमा छानाको बीच भागमा रहने प्वाल ।

ध्वाँसे— वि॰ [ध्वाँसो+ए] ध्वाँसोजस्तो रबको; फुस्रो कालो । ~ चितुवा— ना॰ ध्वाँसोजस्तै कालोकालो खालको, वनबुटेनमा पाइने, कुकुर दाँत लामा हुने चितुवा ।

ध्वाँसो— ना॰ [सं॰ धूमांशे १. धुवाँको कण, धुवाँ जमेको कालो वस्तु । २. धैँसो; मोसो ।

ध्वाङ्ग्रे— वि॰ [ध्वाङ्ग्रो+ए] भद्दा खालको; कद वा डिलडौल नमिलेको; नसुहाउँदो छाँटको ।

ध्वान— ना॰ [सं॰] १. शब्द; आवाज; ध्वनि; नाद । २. गुञ्जन; थर्को ।

ध्वान्त— ना॰ [सं॰] गाढा रूपको अँध्यारो; अन्धकार; निस्पट्ट अँध्यारो; चूक घोप्ट्याएजस्तो अँध्यारो ।

ध्वान्द्रि–नु— अ॰ क्रि॰ [ध्वान्द्रो+इ+नु] ध्वान्द्रो पर्नु; स्वर नराम्रो हुनु ।

ध्वान्द्रे— वि॰ [ध्वान्द्रो+ए] ध्वान्द्रो परेको; ध्वान्द्रिएको (रूख, स्वर इ॰) ।

ध्वान्द्रो— ना॰ [सं॰ ध्वाने १. भित्र खोक्रो वा लामो प्वाल भएको ठाउँ । वि॰ २. भित्र खोक्रो हुनाले बाहिर ठोक्ता आवाज निस्कने ।

ध्वारध्वार— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ ध्वार्+अ (बि॰)] कपडा च्यात्ता वा उधार्दा बारबार शब्द आउने गरी । > ध्वारध्वारती/

ध्वारध्वारी— क्रि॰ वि॰ छिटछिटो कपडा आदि च्यातेर वा उधारेर । ध्वार्र — क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ ध्वार्+र] १. पानीको धारो भुईँमा खस्ता शब्द आउने किसिमले । २. कपडा च्यात्दा वा उधार्दा शब्द उत्पन्न हुने गरी । ध्वनि न