नेपाली शब्दसमूह २८ त
त१—देवनागरी वर्णमालाका व्यञ्जनवर्णमध्ये सोहौँ व्यञ्जन; दन्त्य स्पर्शी, अघोष, अल्पप्राण व्यञ्जन ध्वनि; तवर्गको पहिलो वर्ण वा अक्षर; लेख्य रूपमा सो वर्ण वा अक्षरको प्रतिनिधित्व गर्ने लिपिचिह्न; कोदालीपाते त । त२—निपा॰ कुनै शब्द वा वाक्यलाई जोड दिँदा तथा अरूका कुरामा सही थाप्दा प्रयोग हुने शब्द । (उदा॰—तपाईँले काटेको लख त ठ्याम्मै मिल्यो । काम गरे त बेसै हुन्थ्यो । मैले पनि त त्यसै भनेको थिएँ ।)
तँ— सर्व॰ [सं॰ त्वम्] बितीय पुरुष एकवचनमा प्रयोग हुने, तिमीभन्दा सानोलाई बुझाउने वा निम्न आदरार्थी शव्द (उदा॰—ए रामु ; तँ कहाँ गएको थिइस् < तँजस्ता यहाँ कति आए कति ;) । — छाड कि मछाड/छाड मछाड— ना॰ परस्परमा प्रतिस्पर्धापूर्वक लाग्ने वा उछिनपाछिन गर्ने काम ; कुनै काम गर्दा भ्याईनभ्याई वा छोपाछोप हुने अवस्था । (उदा॰ — सबैले आ६नै दुनु सोझ्याउन तँछाड– मछाड गर्न थाले भने कसरी व्यवहार चल्छ <॰ –तँ मम— ना॰ व्यक्ति–व्यक्तिका बीचमा हुने भनाभन; मानिस–मानिसका बीचको झगडा । — तँ र मम—ना॰ तँतँमम ।
तः— प्रत्य॰ [सं॰] शब्दका पछिल्तिर जोडिएर त्यस क्रममा, त्यसबाट, त्यसअनुसार आदि अर्थ जाहेर गर्ने एक प्रत्यय (मूलतः, वस्तुतः, अन्ततः इ॰) रू
तक्–नु— स॰ क्रि॰ [तग्+नु]तह हालेर दोलाईं, खास्टो, टोपी आदि सिउनु; तग्नु ।
तक— ना॰ यो॰ कुनै कामकुरो वा विषयवस्तुको अवधि, सीमा, खेप, टुङ्गो आदि जनाउने शब्द; सम्म; पर्यन्त; तलक । (उदा॰ — आमा आजतक रिसाउनुभएको थाहा छैन । उनले तलबतक पाएका छैनन् ।) तकदिर—ना॰ [अ॰ तकदीरे भाग्य; प्रारब्ध; तगदिर ।
तकरार— ना॰ [अ॰] कुनै दुई थरी मानिसका बीचको बाझाबाझ; भनावैरी; झगडा; खराब । ~ जमिन— ना॰ झगडा परेको वा झगडा पार्ने जग्गा ।
तकलिफ— ना॰ [अ॰ तकलीफे अनावश्यक झन्झट, बढी परिश्रम, अर्काका निम्तिको खटाइ आदिबाट हुने कष्ट वा दुःख; हैरानी; ताप ।
तकाइ— ना॰ [रू तक् +(आइ॰] १. तग हालेर सिउने काम वा किसिम । [रू ताक् (+आइ ॰] २. ताक्ने काम वा किसिम । ३. लक्ष्य; उद्देश्य । [ > ] तकाइनु— क॰ क्रि॰ १. तग्ने काम गराइनु; तगाइनु । २. ताक्न लाइनु; ताक्ने पारिनु । तकाउनु—प्रे॰ क्रि॰ १. तगाउनु । २. ताक्न लाउनु; ताक्ने पार्नु ।
तकाजा/तकादा— ना॰ [अ॰ तकादो ताकिता; जोड ।
तकार— ना॰ [सं॰] 'त' वर्ण; तवर्गको पहिलो अक्षर ।
तकिनु— क॰ क्रि॰ [तक्+इ+नु] तक्ने काम गरिनु; तगिनु ।
तकिया— ना॰ [फा॰ तकिये कपडाको लाम्चो थैलोभित्र रुवा, भुवा आदि भरेर तयार पारिएको सिरान हालिने आड वा साधन; सिरानी ।
तकुवा— वि॰ [तक्+उवो तगेको; तगुवा (दोलाईँ, खास्टो, टोपी आदि॰ ।
तक्मा— ना॰ [फा॰ तुग्मे सेवा, वीरता, विबता आदिका क्षेत्रमा कुनै उल्लेखनीय काम गर्ने व्यक्तिलाई कदर वा प्रशंसा दर्साउन सरकार वा संस्थाबाट दिइने कुनै चिह्न अङ्कित मुद्राजस्तो आभूषण; पदक ।
तक्षक— ना॰ [सं॰] १. रातो, पहेँलो र कालो रब पेटारे परेर मिलेको, झन्डै एक मिटर लमाइ हुने, देख्ता साह्रै राम्रो तर ज्यादै विषालु सर्प; आठ नागमध्ये एक । २. सिकर्मी ।
तक्षण— ना॰ [सं॰] ताछ्ने वा खुर्कने काम । > तक्षणी— ना॰ काठ ताछ्ने फलामे ज्यावल; बसिला ।
तक्षा— ना॰ [सं॰] काठको काम गर्ने कालिगड; सिकर्मी ।
तखत१— ना॰ सजिलो व्यवस्था मिलेको ठाउँ; अनुकूल स्थान; पायक; पाही ।
तखत२— ना॰ [फा॰ तख्ते १. राजाको गद्दी; राजसिंहासन । २. राज्य (दिव्योपदेश॰ ।
तखता/तख्ता— ना॰ [फा॰ तख्ते १. फल्याक; फलेक । २. केही सामान राख्नका लागि भित्तामा फल्याक ठोकेर बनाइएको एक प्रकारको दराज । ३. फूल रोपिएको पाटादार ड्याब । तग्—नु१— अ॰ क्रि॰ [सं॰ तिके १. बुढ्याइँ, कडा बिमारी आदिका अवस्थामा पनि बाँच्न सक्नु; शरीरमा टिक्ने वा अड्ने शक्ति हुनु । २. अरूका भनाइ, बुहार्तन आदि खपेर बस्नु; कष्ट–कहर सहनु ।
तग्–नु२— सं॰ क्रि॰ [सं॰] टङ्क+नु] तग हालेर वा अस्तरसमेत गरी सिउनु; दुई तह कपडाका बीचमा रुवा हाली सो रुवालाई समेत खुटी बुट्टा पारी (कपडा, दोलाईँ, सिरक, खास्टो आदि॰ सिउनु । > तग— ना॰ दुई तह कपडाको माझमा रुवो वा अस्तर हालेर कोठा–कोठा पारी सिइने खास्टो, सिरक, दोलाईँ आदि लुगाको सिलाइ ।
तगडा— वि॰ [हि॰] १. मनग्य तागत भएको; बलियो; दह्रो । २. रोग नभएको वा राम्ररी तङ्ग्रिएको; तन्दुरुस्त; ताजा ।
तगण— ना॰ [सं॰] छन्दशास्त्रका नियमअनुसार दुई गुरु र एक लघु हुने गण (ञ्ञ्।) । त
तगदिर— ना॰हे॰ तकदिर ।
तगर— ना॰ [सं॰] अम्बाका जस्ता ससाना पात हुने, हल्का बास्ना आउने, सेतो गोलाकार फूल फुल्ने पितृकार्यका लागि आवश्यक ठानिने फूल ।
तगाइ— ना॰ [रू तग् (+आइ॰] १. तग्ने काम वा किसिम; एक प्रकारको सिलाइ । २. तग्ने (अड्ने॰ काम वा किसिम; टिकाइ । [ > ] तगाइनु— क्र॰ क्रि॰ १. टिकाइनु । २. तग हालेर सिउन लाइनु । तगाउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. तग्न लाउनु; तग हालेर सिउन लाउनु । २. टिकाउनु ।
तगारी— ना॰ [तगारो+ई] तगाराको लघु रूप; सानो तगारो ।
तगारो— ना॰ १. घर वा खेतीमा बस्तुभाउ नपसून् भनी मुख्य गौँडा वा आवतजावत गर्ने ठाउँमा पर्खाल, खाँबो आदिमा प्वाल पारी हालिएको काठ वा बाँसको तेर्सो बार । २. गौँडा ।
तगुवा— वि॰ [तग्+उवो तग हालेर सिइएको; तगेर सिइएको (दोलाईँ, खास्टो, भादगाउँले टोपी आदि॰; रुईदारी ।
तब१— ना॰ [श्र तहे कुनै वस्तुको खात; तङ्बी; चाब ।
तब२— क्रि॰वि॰ [फा॰] १. दिक्क; हैरान । वि॰ २. साँघुरो । ना॰ ३. घोडामा काठी कस्ने पेटी ।
तङ्गिन१— ना॰ [रू तङ्गी] कुनै वस्तुको ठूलो खात; चाब; तङ्बी; तङ्बिन ।
तङ्गिन२— वि॰ [फा॰ तंगी] साह्रै गरिब; तन्नम; कङ्गाल; तङ्बिन ।
तङ्गी— ना॰ [तङ्ग+ई] खात; चाब; तब ।
तङ्ग्र–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ तङ्कने बिरामीलाई रोगले छाडेर सन्चो हुनु वा बल लाग्न थाल्नु; बिरामी निको भएर उठ्नु; तङ्ब्रनु । > तङ्ग्राइ– ना॰ तङ्ग्रने क्रिया वा प्रक्रिया । तङ्ग्रिनु– अ॰ क्रि॰ १ तङ्ग्रने काम गरिनु । २. बिरामी, सुत्केरी आदि अलिअलि हिँड्न सक्ने हुनु ।
तङ्बिन१— ना॰हे॰ तबगिन१ ।
तङ्बिन२— वि॰हे॰ तबगिन२ ।
तङ्ब्रनु— अ॰क्रि॰ हे॰ तङ्ग्रनु ।
तछाइ— ना॰ [रू ताछ् (+आइ॰] ताछ्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] तछाइनु– क॰ क्रि॰ ताछ्न लाइनु । तछाउनु– प्रे॰ क्रि॰ ताछ्न लाउनु ।
तछान/तछानी— ना॰ [ताछ्+आन/आनी] जङ्गलका रूखहरूको कटानीपछि ताछतुछ पार्ने काम ।
तछार्–नु— स॰क्रि॰ [रू ताछ्नु] १. काठ, लौरो आदि ताछ्नु; तिखार्नु । २. लछारपाटो लाउनु; खुत्त्याउनु । > तछार– ना॰ तछार्ने काम । तछाराइ— ना॰ तछार्ने क्रिया वा प्रक्रिया । तछारिनु— क॰ क्रि॰ तछार्ने काम गरिनु; ताछिनु ।
तछिने— वि॰ [ताछ्+इ+ने] ताछ्न हुने, ताछ्न मिल्ने वा ताछ्न लायक (काठपात आदि॰ ।
तछुवा— वि॰ [ताछ् + उवो १. ताछिएको (काठ आदि॰ । ना॰ २. हे॰ खसिपा ।
तजबिज— ना॰ [फा॰ तजवीजे १. कुनै कामकुराको इन्तिजाम; बन्दोबस्त । २. मुद्दामा अदालतबाट गरिने निर्णय; फैसला । ३. निर्णयात्मक कुरामा दिइने राय; सम्मति । ४. विवेक; इच्छा; प्रबन्ध । ~ पत्र— ना॰ अदालतबाट मुद्दाको किनारा लाउँदा गरिने फैसलाको कागत । > तजबिजी— ना॰ तजबिजबारा हुने काम वा कुरो ।
तट— ना॰ [सं॰] समुद्री किनार वा नदीको तीर; छेउ । — बन्ध— ना॰ सुरक्षा तथा उपयोगिताका निम्ति नदीको चौडाइ साँघुथ्याउन त्यसको किनारामा उठाइएको पर्खाल; बाँध । — वर्ती— वि॰ १. समुद्री किनारमा रहेको । २. कुनै पक्षमा नलागेको वा नभिजेको ।
तटस्थ— वि॰ [सं॰] १. तटमा अवस्थित; समुद्री किनारमा रहेको । २. निकटमा रहने । ३. कुनै गुटमा नलाग्ने वा कसैको पक्ष नलिने; मध्यस्थ; निष्पक्ष । ~ कण— ना॰ पक्षविपक्ष केही नलिई बस्ने वा ऋृणात्मकता धनात्मकता दुवैमा संलग्न नभएको वस्तु ।
ञ्क्षेत्र— ना॰ कुनै शक्तिको निष्क्रिय हुने भाग वा कतैपट्टि पनि संलग्न नभएको क्षेत्र । — ता— ना॰ १. तटस्थ हुने वा रहने अवस्था । २. कसैको पक्ष नलिने वा अचेलको राजनीतिअनुसार कुनै देशको युद्ध, झगडा आदिमा नअल्झी अलग्ग रहने काम वा स्थिति । > तटस्थीकरण— ना॰ १. कुनै देश वा स्थानलाई तटस्थ बनाउने वा तत्सम्बन्धी कुराको घोषणा गर्ने काम । २. प्रतिकूल गुण, शक्ति आदिबारा कुनै वस्तुको प्रभाव निष्क्रिय पार्ने काम ।
तटिनी— ना॰ [सं॰] नदी; खोलो ।
तटी— ना॰ [सं॰] नदी वा समुद्रको तट; किनार ।
तटीय— वि॰ [सं॰] तटसम्बन्धी; समुद्री किनारको । ~ मैदान— ना॰ समुद्री किनारमा अवस्थित भूभाग । तडक भडक— ना॰ [तडक+भडक] औगातभन्दा बढाईचढाई देखाइने रोबरवाफ; नचाहिँदो वा नसुहाउँदो ठाँटबाँट ।
तडाग— ना॰ [सं॰] १. तलाउ; ताल । २. जङ्गली पशु फसाउन प्रयोग गरिने पासो रू
तडातड— क्रि॰ वि॰ [तडक्+तडक्] कतै नअडी फुर्तीसाथ हिँड्ने काम; फटाफट ।
तडित्— ना॰ [सं॰] १. आकाशमा चम्कने बिजुली; चट््याब । २. हिंसा । — गर्भ— ना॰ बादल; मेघ ।
तडिल्लता— ना॰ [सं॰] लहराजस्तै टेढोमेढो भई धेरै रेखा बनेर आकाशमा चम्कने बिजुली । तडी तुमडी— ना॰ [(बि॰) तुम्बो] जो भएको श्रीसम्पत्ति, झिटीमिटी आदि; सिरीखुरी; सर्वस्व ।
तड्क–नु— अ॰ क्रि॰ [प्रा॰ तडतडा+नु] १. कतै नअडी फुर्तीसाथ छिटो हिँड्नु; फटाफट हिँड्नु; तड्किनु । २. चड्का किसिमले वा गर्जेर बोल्नु । > तड्काइ— ना॰ तड्कने क्रिया वा प्रक्रिया ।
तड्काइनु— क॰ क्रि॰ कतै नअडाई फुर्तीसाथ हिँडाइनु ।
तड्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ कतै नअडाई फुर्तीसाथ हिँडाउनु ।
तड्का— वि॰ [तड्क+ओ १. साह्रो वा चर्को (हिँडाइ, चलाइ आदि॰ । २. स्पष्ट (बोली) । ३. चर्को; तीक्ष्ण (स्वाद) । ~ तडकी— ना॰ १. परस्परको फुर्तीसाथको हिँडाइ । २. परस्परमा हुने भनाभन; बाझाबाझ; चर्काचर्की । — बाजी— ना॰ रिसाएर चर्को भनाभन गर्ने काम; बाझाबाझ ।
तड्कारै— क्रि॰ वि॰ [सं॰ तत्काले एकाबिहानै; सखारै; सबेरै ।
तड्कारो— वि॰ [तड्क+आरो] तड्का वा चर्को स्वर भएको; खुलस्त; स्पष्ट; टड्कारो (बोली॰ ।
तड्के— वि॰ [तड्क+ए] १. एक्लै फटाफट हिँड्ने बानी भएको; तड्कने । २. अरूको रायमा पनि नमिल्ने र कसैको वास्ता पनि नगर्ने; एकोहोरो ।
तड्प–नु— अ॰ क्रि॰ [प्रा॰ तडफड+नु] १. अरूले लाए–खाएको देखेर कल्पनु वा डाह उब्जनु । २. आफूले गरेका कामकुरामा चेतेपछि चुकचुकाउनु; पछुताउ गर्नु । ३. शारीरिक वा मानसिक वेदनाले व्याकुल हुनु; छटपटाउनु । > तड्पाइ— ना॰ तड्पने क्रिया वा प्रक्रिया । तड्पाइनु— क॰ क्रि॰ तड्पन लाइनु ।
तड्पाउनु— प्रे॰ क्रि॰ तड्पने गराउनु; कल्पाउनु । तड्पिनु— अ॰ क्रि॰ तड्पने काम हुनु; तड्पनु ।
तड्फडाइ— ना॰ [रू तड्फडाउ (+आइ॰] तड्फडिने क्रिया वा प्रकिया । [ > ] तड्फडाइनु— अ॰ क्रि॰ तड्फडाउने होइनु ।
तड्फडाउनु— अ॰ क्रि॰ [प्रा॰ तडफड+आउ+नु] शारीरिक चोट, मानसिक वेदना, पश्चात्ताप आदिले दुःखित हुनु; छटपटाउनु ।
तत्— ना॰ [सं॰] १. ब्रह्म । २. वायु । सर्व॰ ३. प्रथम–पुरुषको एकवचन जनाउने शब्द; त्यो; ऊ (जस्तै – तत्सम्बन्धी, तत्काल, तत्सदृश, तत्क्षण इ॰) ।
तत— वि॰ [सं॰] १. फैलिएको; विस्तृत । २. ढाकिएको । ना॰ ३. तार रेटेर बजाइने बाजा (सारङ्गी, सितार आदि॰ ।
ततर्को— ना॰ [अ॰ मू॰ तर् (बि॰)को] फतफताउने काम; झर्कोफर्को । ~ फतर्को/भतर्को— ना॰ झर्को मानेर वा गुत्थिएर फतफताउने काम; झर्कोफर्को ।
तताइ— ना॰ [रू तात् -+आइ॰] १. तात्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ तताउ+आइ] २. तताउने भाव क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] तताइनु— क॰ क्रि तात्ने काम गराइनु; तातो पारिनु । तताउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. कुनै पनि वस्तुलाई आँच वा रापको सहायताले तातो पार्नु; गरम तुल्याउनु । २. आगो, तातो आदिमा सेकाउनु । ३. कुनै कुरा वा कारणमा रिस उठाउनु; जङ्ग्याउनु । ४. कुनै क्रियाकलापका निम्ति उत्तेजित पार्नु; प्रोत्साहित गर्नु; हौस्याउनु ।
ततिम्बा/ततिम्मा— ना॰ [अ॰ ततिम्मे पहिलेको बयानमा थप्तै गाँस्तै दोहोरोतेहरो सोधपुछ गरेर लिइएको बयान ।
तत्काल— क्रि॰ वि॰ [सं॰] त्यसै बेला; त्यही समयमा; उत्निखेर; तुरुन्त; लगत्तै । > तत्कालीन— वि॰ त्यसै बेलाको; उसै समयको; त्यतिखेरको ।
तत्क्षण— क्रि॰ वि॰ [सं॰] त्यसै बेला; उही बखत; तत्काल ।
तत्तत्— सर्व॰ [सं॰ तत् + तत्] त्यहीत्यही; उहीउही ।
तत्त्व— ना॰ [सं॰] १. कुनै पनि वस्तुलाई अस्तित्वमा ल्याउने मूल कारण । २. जगत् र सृष्टिका मूल कारण मानिने पञ्चमहाभूत (पृथ्वी, जल, तेज, वायु र आकाश) । ३. वास्तविक स्थिति वा यथार्थ कुरा । ४. महत्त्वपूर्ण अंश; सार वस्तु; सारांश । ५. आधुनिक रसायनशास्त्रका अनुसार अर्को पदार्थसँग बिलकुलै अमिश्रित वा विशुद्ध कुनै पदार्थ । ६. परमात्मा; परब्रह्म । — ज्ञ– वि॰ १. तत्त्व वा यथार्थ कुरा जान्ने तत्त्वज्ञानी; तत्त्ववेत्ता । २. ब्रह्मज्ञानी । ३. दार्शनिक । ~ ज्ञान– ना॰ ब्रह्म, आत्मा र सृष्टिबारेको यथार्थ ज्ञान; मोक्ष प्राप्ति हुने ज्ञान; ब्रह्मज्ञान । ~ ज्ञानी– वि॰ तत्त्वज्ञान प्राप्त भएको -व्यक्ति_; ब्रह्मज्ञानी । – तः– अव्य॰ यथार्थ रूपमा; साँच्चिकै किसिमले । – दर्शी– वि॰ वास्तविकताको बोध हुने; तत्त्वज्ञानी । ~ दृष्टि– ना॰ तत्त्वज्ञान प्राप्त गर्ने दृष्टि । –निष्ठ– वि॰ आ६नो सिद्धान्तमा अटल रहने । ~ मीमांसा– ना॰ आध्यात्मिक, आधिदैविक कुराको विवेचना भएको शास्त्र; तत्त्वविद्याको चर्चा भएको दर्शनशास्त्र; अध्यात्मविद्या । – विद्– वि॰ तत्त्वको ज्ञान हुने; तत्त्वज्ञ । – वेत्ता– वि॰ दार्शनिक; तत्त्वज्ञ; तत्त्वविद् ।
तत्त्वावधान— ना॰ [सं॰] कुनै कार्यक्रमसम्बन्धी आयोजना वा सञ्चालनको दायित्वपूर्ण निरीक्षण, रेखदेख वा हेरचाह ।
तत्पर— वि॰ [सं॰] १. कुनै कामकुरा गर्न तयार भएको; तम्तयार; कटिबद्ध । २. काममा निपुण वा दक्ष । – ता– ना॰ कुनै काम गर्न तयार हुने गुण वा स्थिति । > तत्परायण— वि॰ कुनै कामकुरोमा मन लाउने वा एकाग्र हुने; तल्लीन ।
तत्पश्चात्— संयो॰ [सं॰] त्यसपछि; तदनन्तर; तदुपरान्त ।
तत्पुरुष— ना॰ [सं॰] १. व्याकरणअनुसार पछिल्लो पद मुख्य हुने एक समास (जस्तै— कामलायक, डरछेरुवा, पानीघाट, भुईँफुट्टा, वनवास रू) । २. परमात्मा; ईश्वर ।
तत्याकतुतुक— क्रि॰ वि॰ [तत+तुतु] १. नानीहरूले अलिअलि र तोते बोली बोल्ने चालमा । २. गलेर नरम भई बग्ने खालको हुने किसिमले । ३. लखतरान हुने अवस्थामा ।
तत्र— क्रि॰ वि॰ [सं॰] त्यस ठाउँमा; त्यहाँ; वहाँ ।
तत्सम— वि॰ [सं॰] १. जस्ताको तस्तो; त्योजस्तो; त्यस्तै । ना॰ २. संस्कृत भाषाबाट रूप नफेरिई आ६नो भाषामा आएर जस्ताको तस्तै चलेका शब्द (जस्तै—संस्कृतबाट नेपालीमा आएका तत्सम शब्द (आकाश, सूर्य, दिन इ॰) । — ता— तत्सम हुनाको भाव, क्रिया वा अवस्था ।
तत्स्थानिक— वि॰ [सं॰] त्यस स्थानको वा त्यही ठाउँमा रहने ।
तथा१— ना॰ [सं॰ तथ्ये कुनै कामकुरामा सल्लाहले गरिने निधो; पक्कापक्की; निश्चय; ठेगान (उदा॰— घरमा तथा गरेर आएपछि बिहेको कामकुरो छिन्नुपर्छ ।) ।
तथा२— अव्य॰ [सं॰] १. त्योजस्तो; उस्तो; त्यस्तै किसिमले । संयो॰ २. र; अनि । (उदा॰–शब्दकोशको सम्पादन र परिमार्जन नेपाली भाषाको अभिवृद्धि तथा यसको अस्तित्व संरक्षणका दृष्टिले पनि हुनुपर्छ । ॰ –कथित— वि॰ त्यसो भनिएको; भनाउँदो; नाम मात्रको । — गत— ना॰ बुद्धको एक नाम; गौतम बुद्ध । — नाम— ना॰ मुखमा जे आयो त्यही बोल्ने काम; गालीगलौज; दुर्व्यवहार । >
तथापि— संयो॰ त्यसो भए तापनि; जे भए पनि; तैपनि; तापनि ।
तथास्तु— ना॰ कसैले कुनै कुरो माग्दा, त्यस कुराको आकाङ्क्षा राख्ता वा केही काम गर्न चाहँदा उसको तप, व्रत, ध्यान आदिबाट प्रसन्न भई विशिष्ट शक्ति वा व्यक्तिबारा 'त्यस्तै होस्' भनी आशीर्वाद दिइने शब्द । (उदा॰— पार्वतीले 'महादेव पति पाऊँ' भनी वर माग्दा, विष्णुरूपधारी महादेवले 'तथास्तु' भने ।)
तथोक्त— वि॰ १. त्यस प्रकारले भनिएको । २. तथाकथित ।
तथौरो— वि॰ [सं॰ तथ्य+औरो] अरूलाई तथानाम भन्ने वा गालीगलौज गर्ने; नाम मात्रको ।
तथ्य— वि॰ [सं॰] १. वास्तविकतामा आधारित; प्रमाणित हुन सक्ने; सत्य । ना॰ २. साँचो कुरो वा विवरण; वास्तविकता । ~ भाषी— वि॰ वास्तविक कुरा गर्ने; साँचो बोल्ने; सत्यवक्ता । — वादी— वि॰ साँचो बोल्नेग् सत्यवादी ।
तदनन्तर— संयो [सं॰] त्यसपछि; उसपछि ।
तदनुरूप— वि॰ [सं॰] त्यसैअनुसार; त्यहीजस्तो; त्यससँग मिल्दोजुल्दो; उस्तै ।
तदनुसार— वि॰ [सं॰] त्यसअनुसार; त्यस्तै रूपले; उसै बमोजिम ।
तदपि— संयो [सं॰] १. तापनि; तथापि । २. त्यो पनि; ऊसहित ।
तदर्थ— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. त्यसनिम्ति; त्यसका लागि; त्यसकारण । वि॰ २. कुनै विशेष कामका निम्तिको पटके । ~ समिति— ना॰ कुनै विशेष कामको सम्पादन वा प्रारम्भिक सरसल्लाह गर्नका निम्ति गठन भई सो काम पूरा भएपछि समाप्त हुने समिति ।
तदा— क्रि॰ वि॰ [सं॰] त्यस बखत; उस बेला । — युक्तक— ना॰ ऐतिहासिक प्रचलनअनुसार राज्यबारा आफूलाई नियुक्त गरेपछि आ६ना मातहतका कर्मचारी आपैmँले नियुक्त गर्न पाउने अधिकारी ।
तदारुक/तदारुख— ना॰ [अ॰ तदारूके १. अपराध, अपराधी वा दुर्घटनाका बारेमा विशेष रूपले गरिने खोजी । २. कुनै पनि कामका निम्तिको तत्परता ।
तदीय— वि॰ [सं॰] त्यसको; उसको ।
तदुपरान्त— संयो॰ [सं॰] त्यसपछि; तदनन्तर ।
तद्गुण— ना॰ [सं॰] आ६नो गुण छाडेर अरूको उत्तम गुण ग्रहण गरेको बयान गरिने एक किसिमको अर्थालङ्कार ।
तद्देशीय— वि॰ [सं॰] १. त्यो देशसम्बन्धी; त्यस देशको । २. क्षेत्रीय; स्थानीय ।
तद्धित— ना॰ [सं॰] १. शब्दसंरचनाका क्रममा नाम, विशेषण आदि शब्दमा लागेर विभिन्न अर्थ निस्कने अरू शब्द बनाउने प्रत्ययविशेष; कृत् र तद्धित प्रत्ययमध्ये दोस्रो भेद (घरबाट बन्ने घरेलु शब्दमा 'एलु', पानीबाट बन्ने पनेरो शब्दमा 'एरो', अग्लोबाट बन्ने अग्लाइ शब्दमा 'आइ' आदि तद्धित प्रत्यय हुन् ।) । > वि॰ २. त्यसका निम्ति हितकारक वा उपयुक्त हुने । > तद्धितान्त— वि॰ तद्धित प्रत्यय लागेर बनेको; बितीय व्युत्पन्न (शब्द॰ ।
तद्बिसेक— वि॰ [सं॰ तत्+विशेषे थोरै मात्रा; अलिकति; केही ।
(उदा॰— पारिभन्दा तद्बिसेक वारि नै रमाइलो छ । हरिभन्दा तद्बिसेक अनिल राम्रा छन् । ॰
तद्भव— वि॰ [सं॰] १. त्यसबाट उत्पन्न भएको ना॰ २. संस्कृत भाषाबाट केही रूप परिवर्तन वा विकृत भएर अर्थात् रूप फेरिएर आ६नो भाषामा आई चलेका शब्द, जस्तै — कर्म (संस्कृत॰ = काम (नेपाली॰, चञ्चु (संस्कृत॰ = चुच्चो (नेपाली॰ इ॰ ।
तद्रूप— वि॰ [सं॰] त्यही आकारप्रकारको; उस्तै किसिमको; त्यस्तै । — ता— ना॰ त्यस्तै गर्ने स्थिति वा काम; समानता; सादृश्य ।
तन— ना॰ [सं॰ तनु] प्राणीको हाड, मासु, रगत आदिले बनेको सबै अङ्गको समूह; जीउ; शरीरः चोला ।
तनक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ तन् > तनक्+क] एकै खेपमा तान्ने वा तानिने गरी; तन्न ।
तनखा— ना॰ [फा॰ तनख्वाहे जागिर खाई काम गरेबापत महिनैपिच्छे पाइने रकम; तलब; किस्ता; वेतन ।
तनतन— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ तन्+अ (बि॰)] पानी वा अरू कुनै तरल पदार्थ धेरै खाने वा पिउने गरी; तननन । >
तनतनती/तनतनी— क्रि॰ वि॰ अझ छिटो तनतन हुने गरी ।
तनमन— ना॰ [तन्+मन्] १. शरीर र मन; शारीरिक र मानसिक शक्ति । २. जाँगर र उत्साह ।
तनय— ना॰ [सं॰] छोरो; पुत्र । > तनया— ना॰ छोरी; पुत्री ।
तनहुँ— ना॰ नेपालको पश्चिमाञ्चल विकासक्षेत्रभित्र पर्ने गण्डकी अञ्चलको एक जिल्ला ।
तना— ना॰ [सं॰तन्तु] १. दौरा, भोटो आदि ठीक ठाउँमा कसेर लगाइने कपडाको मसिनु फित्ता; तुनु । २. वर आदि रूखका हाँगादेखि फेदसम्म झरेका वा लट्केका जरा ।
तनाइ— ना॰ [रू तान् -+आइ॰] तान्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [श्रे
तनाइनु— क॰ क्रि॰ तान्न लाइनु ।
तनाव/तनाउ— ना॰ [हि॰ तनावे १. कुनै झमेलाका कामकुरा, सोचाइ आदिले मस्तिष्क तन्कने काम; तन्काइ । २. दुई थरीका बीचमा अविश्वासको भावनामा हुने वृद्धि; तन्काइ; खिचातानी ।
तनाहा— वि॰ [फा॰] १. भएभरको धनसम्पत्ति सकिएको; तन्नम । २. केही नभएको; एक्लो ।
तनु— ना॰ [सं॰] १. तन; शरीर; जीउ । वि॰ २. सानो । — ज— ना॰ पुत्र; छोरो । — जा— ना॰ पुत्री; छोरी । — धारी— वि॰ शरीर धारण गर्ने; देहधारी । — मध्य— वि॰ पातलो वा झीनो कमर भएको । — लता— ना॰ सुकुमार देह; कोमल शरीर ।
तने— वि॰ [तना+ए] तना भएको; तुनुजस्तो; तुने । — बोडी— ना॰ हे॰ तुनेबोडी ।
तनोट/तनौट— ना॰ [तान्+ओट/औट] १. तान्ने काम वा प्रक्रिया; तनाइ । २. कपडा आदि बुन्दा तन्काइएको वा तान लगाइएको धागो, डोरी आदि वस्तु । > तनौटे— वि॰ १. तनोट भएको; तनौटका रूपमा आएको । २. तनौट गर्ने; तान्ने । ३. तान लगाउने (व्यक्ति॰ ।
तन्क–नु— अ॰ क्रि॰ [रू तनक्क+नु] १. तान्न हुने कुनै पनि वस्तु जोडसँग तानिनु वा खिचिनु । २. गाह्रो भए तापनि लस्केर हिँड्नु । ३. रिसाएर वा नराम्रो किसिमले जानु । > तन्काइ— ना॰ तन्कने तथा तन्काउने क्रिया वा प्रक्रिया । तन्काइनु— क॰ क्रि॰ तन्कन लाइनु । तन्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ तन्कने पार्नु; तन्कन लाउनु ।
तन्किनु— अ॰ क्रि॰ १. तनक्क तानिनु । २. तन्कनु । तन्को— ना॰ तन्केको स्थिति वा तन्कने काम । तन्क्याइ— ना॰ तन्किने काम वा किसिम । तन्क्याहट— ना॰ तन्कने भाव, ढाँचा वा क्रिया; तन्क्याइ ।
तन्जेब— ना॰ [फा॰] एक जातको मसिनु सूती कपडा; उम्दा जातको मलमल । तण्ड वितण्ड— ना॰ [सं॰] वादविवाद; टकराव ।
तन्तरमन्तर— ना॰ [ । तन्त्रमन्त्रे झारफुक गर्ने काम; तन्त्रमन्त्र ।
तन्तु— ना॰ [सं॰] १. कपास आदि बटारेर कातिएको मसिनु डोरो; धागो । २. रेसा । ३. ताँती; पङ्क्ति । ४. माकुराको जालो । ५. सन्तान । ६. मड्याएको नेपाली कागतमा मसीविना उठाएर वा खाल्डो पारेर बनाइएको डोब । — कार— ना॰ १. लुगा बुन्ने व्यक्ति; जुलाहा । २. माकुरो । — कोष— ना॰ शारीरिक तन्तु बन्नका लागि तल्लीन रहने जीवकोष । ~ विज्ञान— ना॰ शारीरिक तन्तुको सूक्ष्म संरचना तथा क्रियाको ज्ञान गर्ने गराउने शास्त्र । ~ विशेषज्ञ— वि॰ शारीरिक तन्तुका विषयमा विशेष ज्ञान वा दखल भएको ।
तन्त्र— ना॰ [सं॰] १. शाक्त वा शैव मतका अनुसार देव–देवीहरूको उपासना गर्ने रहस्यमूलक शास्त्र । २. झारफुक गर्ने मन्त्र वा विद्या । ३. कुनै शासनव्यवस्था वा पद्धति (जस्तै—राजतन्त्र, प्रजातन्त्र, गणतन्त्र इ॰ रू) । ४. धागो; डोरो; सूत्र । ~ मन्त्र— ना॰ तन्त्र प्रयोग गर्ने विद्या; जादुटुना वा झारफुक । > तन्त्री— ना॰ १. रेटेर बजाइने तथा मसिनु झन्कार निस्कने सितार, वीणा आदि वाद्य । २. वीणाको तार । ३. शरीरको नसा ।
तन्दुर— ना॰ [हि॰] पाउरोटी, बिस्कुट आदिको झैँ रोटी पकाउन बनाइएको माटाको ठूलो चुलो । > तन्दुरी— ना॰ तन्दुरमा पकाइएको बाक्लो रोटी ।
तन्दुरुस्त— वि॰ [फा॰] १. शरीरमा कुनै किसिमको रोग वा कमजोरी नभएको; निरोगी; स्वस्थ । २. काममा लाग्न वा जुट्न सक्ने; तम्तयार; ठीकठाक । > तन्दुरुस्ती— ना॰ शरीरमा कुनै किसिमको रोग वा कमजोरी नभई रातोपिरो हुने स्थिति; निरोगीपन; आरोग्य ।
तन्देरी— वि॰ [सं॰तरुणे तरुनो; तन्नेरी ।
तन्देह— वि॰ [फा॰ तनदेहे मेहनतसाथ काम गर्ने । > तन्देही— ना॰ १. मेहनत; परिश्रम । २.कोसिस; प्रयत्न ।
तन्द्रा— ना॰ [सं॰] १. निद्रा लाग्नुअघिको आँखाको ल¶्याइ; निद्राको पहिलोअवस्था; झप्काइ; उँघ । २. रोग, शोक, चिन्ता आदिबाट हुने हल्का बेहोसीजस्तो स्थिति । > तन्द्रालु— वि॰ १. तन्द्रामा परेको; उँघ लागेको । २. थाकेको; क्लान्त । तन्द्रिल— वि॰ तन्द्रायुक्त; उँघ लागेको ।
तन्द्रुक— ना॰ [अ॰ तनूरे विशेष किसिमले पकाइएको मासु आदिको परिकार ।
तन्न— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ तन्+न] बेसरी तान्ने वा तानिने गरी; तनक्क ।
तन्नम— वि॰ [अ॰ तनहो आ६नो भन्नु केही नभएको; हरिकङ्गाल; अति गरिब; तनहा । ~ भगत/भवति— ना॰ भएभरको श्रीसम्पत्ति सबै सकिएको; तनहा; कङ्गाल ।
तन्ना— ना॰ [रू तान्] पलब, खाट आदिमा बिछ्याउनामाथि कसेर हालिने एकसरो कपडा ।
तन्नेरी/तन्नेरो— वि॰ [रू तन्देरी] १. बैँस चढेको; तरुनो; युवक; जवान । ना॰ २. तरुण युवक; तरुनो ठिटो ।
तन्मनस्क— वि॰ [सं॰] तल्लीन; तन्मय । — ता— ना॰ तन्मनस्क हुनाको भाव वा अवस्था ।
तन्मय— वि॰ [सं॰] तनमन लगाएको; त्यसैमा मिलेको; दत्तचित्त; तल्लीन । — ता— ना॰ तन्मय हुनाको भाव वा अवस्था; दिलोज्यानले लाग्नेपन; तल्लीनता ।
तन्वी— वि॰ [सं॰] १. दुब्लीपातली । २. कोमल शरीर भएकी ।
तप्–नु१— अ॰क्रि॰ [सं॰ तप+नु] तप गर्नु; तपस्या गर्नु ।
तप्–नु२— अ॰ क्रि॰ [सं॰ तप्त+नु] १. घाम, गर्मी आदिले तात्नु; तातो हुनु । २.मानसिक पीडा वा दुःख हुनु ।
तपः— ना॰ [सं॰] तपस; तप; तपस्या । — कर— वि॰ तप गर्ने; तपस्वी । ~ प्रभाव— ना॰ तपस्याबाट पाइने अलौकिक शक्ति; तपको प्रभाव । ~ साध्य— वि॰ तपस्याले सिद्ध हुने । ~ स्थल— ना॰ तपस्या गर्ने ठाउँ; तपोभूमि ।
तप— ना॰ [सं॰] १. कुनै अभिलषित सिद्धिप्राप्तिका निम्ति शरीर वा इन्द्रियलाई वशमा राखेर अटुट रूपमा चिन्तन मनन गर्ने प्रक्रिया; विषयवासनाबाट अलग भई चित्तशुद्धि पार्न गरिने कष्टकर धार्मिक नियम; तपस्या । २. पुराणअनुसार पृथ्वीमाथिका सात लोकमध्ये एक । ३. माघ महिना । ४. ताप; गर्मी; ग्रीष्म ऋृतु । ५. ज्वरो ।
तपक— ना॰ [सं॰ तपे १. घाम, आगो आदिको गर्मीबाट हुने चर्को असर । २. सुन, चाँदी आदि धातुमा चढाइने जलप; पाइन ।
तपक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ तपक्+क] पानी, शीतजस्ता तरल वस्तु चुहिने वा खस्ने गरी ।
तपतप— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ तप्+अ (बि॰)] कुनै तरल पदार्थ थोपा–थोपा गरी चुहुने वा खस्ने गरी । > तपतपती— क्रि॰ वि॰ अझ छिटो तपतप हुने गरी । तपतपाइ— ना॰ तपतपाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । तपतपाइनु— अ॰ क्रि॰ थोपा–थोपा गरी चुहाइनु । तपतपाउनु— अ॰ क्रि॰ थोपा–थोपा गरी चुहुनु; तप्कनु ।
तपतपिनु— अ॰ क्रि॰ तपतप गरी थोपा खस्नु; तप्कनु; तपतपाउनु । तपतपी— क्रि॰ वि॰ तपतपती ।
तपन— ना॰ [सं॰] १. तातोपन; ताप; गर्मी; । २.घाम; सूर्य । ३. गृष्म ऋतु । ४. मानसिक दुःख वा पीडाबाट हुने डाह । ५. नायकनायिकाले वियोगका अवस्थामा अनुभव गर्ने दुःख । >
तपनी— ना॰ १. हल्का राप; मधुरो ताप । २. मन्द ज्वरो । ३. मानसिक दुःख वा पीडा ।
तपश्चर्या— ना॰ [सं॰] तपस; तपस्या ।
तपस— ना॰ [सं॰ तपस्] तप; तपस्या ।
तपसिल— ना॰ [अ॰ तफसीले १. स्रेस्तामा तल लेखिएको वा खुलाइएको विवरण; निम्नलिखित फाँटवारी । २. विस्तृत वर्णन; नालीबेली; विवरण ।
तपसी— वि॰ [सं॰ तपस्वी] सांसारिक प्रपञ्चबाट मुक्त भएर एकान्तमा गई ईश्वरको आराधना गर्ने; तपस्या गर्ने; तपस्वी ।
तपस्या— ना॰ [सं॰] १. कुनै इच्छापूर्ति गर्न वा मानसिक शुद्धि गर्नाका लागि एकचित्त भएर नियमपूर्वक गरिने कठिन कार्य वा प्रयत्न; तप । २. ब्रह्मचर्य ।
तपस्वी— वि॰ [सं॰] १. तपस्या गर्ने; तपसी; तापस । ना॰ २. सन्न्यासी । स्त्री॰ तपस्विनी ।
तपाइ— ना॰ [रू तप् -+ आइ_] १. तप्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ तपाउ + आइ] २. तपाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [श्रे
तपाइनु— क॰ क्रि॰ १. तताइनु । २. ताप्न लाइनु । तपाउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. तप्त पार्नु; तताउनु । २. तातो अनुभव गराउनु; ताप्न लाउनु ।
तपाईँ— सर्व॰ [सं॰ त्वम्] १. औपचारिक प्रसङ्गमा आफू भन्दा मान्य जनलाई 'तिमी' भन्दा माथिल्लो दर्जामा राखेर प्रयोग गरिने बितीय पुरुष, एकवचनको आदरार्थी शब्द । (उदा॰—.– यस उपलक्ष्यमा तपाईँको उपस्थिति प्रार्थनीय छ । तपाईँ घरबाट कहिले पाल्नुभो <॰ २. 'तँ'— को सट्टा व्यङ्ग्यार्थमा प्रयुक्त हुने शब्द । (उदा॰— हो, तपाईँकै गोडा मिचेर बस्नुपर्ला ; ॰
तपेस— ना॰ [फा॰ तपिशे पकाउने काममा प्रयोग हुने बिट फर्केको, ठूलो मुख भएको, खास गरी हलुङ्गेको भाँडो; डेक्ची ।
तपो— [सं॰] तपस्को समासगत रूप । — धन— वि॰ तपस्या नै ठूलो धन वा सम्पत्ति भएको । — निष्ठ— वि॰ तपमा निष्ठ भएको; तपस्यामा लागेको । — बल— ना॰ तपस्याबाट प्राप्त हुने शक्ति; तपबाट पाइने बल । — भङ्ग— ना॰ कुनै बिध्नबाधा आई तपस्या टुट्ने काम । — भूमि—ना॰ तपस्या गर्ने ठाउँ; तपोवन । — मय— वि॰ १. तपमा लीन वा संलग्न; तपस्या गर्ने । ना॰ २. परमेश्वर । — मूर्ति—ना॰ १. परमेश्वर । २. ठूलो तपस्वी । ३. बाह्रौँ मन्वन्तरको चौथो सावर्णिका सप्तर्षिमध्ये एक । — लोक— ना॰ पुराणअनुसार पृथ्वीभन्दा माथिका सात लोकमध्ये जनलोक र सत्यलोकका बीचमा पर्ने एक लोक । — वन— ना॰ ऋषिमुनिले तपस्या गरेर बस्ने जबगल; तपोभूमि । — व्रत— ना॰ तपस्यासम्बन्धी व्रत धारण गर्ने काम ।
तप्क–नु— अ॰ क्रि॰ [तपक्क+नु] पानी आदि तरल पदार्थका थोपाहरू खस्नु; तपतप चुहुनु । > तप्काइ— ना॰ तप्कने काम वा किसिम । तप्काइनु— क॰ क्रि॰ तप्कन लाइनु । तप्काउनु— स॰ क्रि॰ थोपाहरू खसाल्नु वा चुहाउनु । तप्किनु— अ॰ क्रि॰ १. तपतप गरी थोपा चुहिनु । २. तप्कनु । तप्केनी— ना॰ १. तपतप खसेको पानीको थोपा वा त्यस्तो पानी तप्कने ठाउँ । २. बलेनी, पहरा आदिबाट रसाएर झर्ने पानीको थोपा । तप्को— ना॰ तप्केको पानीको थोप्लो; तप्काइ ।
तप्त— वि॰ [सं॰] १. आगो, राप आदिले तातेको वा तताएको; तातो । २. मानसिक कष्टमा परेको; दुःखित; पीडित । ३. खूब तपस्या गरेको । — कृच्छ्र— ना॰ प्रायश्चित्तका लागि बाह्र दिनसम्म गरिने एक व्रत । ~ मुद्रा— ना॰ १. वैष्णवसम्प्रदायका व्यक्तिहरूले आ६नो शरीरमा धारण गर्ने शङ्खचक्र भएको धातुका साँचाले डाम्ने चिह्न । २. साँढेका पुट्ठामा डामिने मुद्रा ।
तप्प— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ तप्+प] पानी आदि तरल पदार्थ थोपा थोपा चुहुने गरी ।
तप्पा— ना॰ [अ॰ तफरीके जिल्लाको सानो इलाका वा भाग ।
तब— क्रि॰ वि॰ [सं॰ तदो १. त्यस बेला; त्यतिखेर । २. त्यस कारण । संयो॰ ३ 'जब' को मुख मिलाउन आउने शब्द; अनि । (जब म आएँ तब तिमीलाई टाउको दुख्छ होइन < ॰ निपा॰ ४. अरूका कुरामा सही थाप्ने अव्यय शब्द; त । (उदा॰— खर्च त सबैले बेहोर्नुपर्छ, हो तब ।)
तबक— ना॰ [अ॰] सुन, चाँदी आदि धातुको कागतजस्तो पातलो गरी बनाइएको पत्र वा पत्ती ।
तबल१— ना॰ बन्चरोजस्तो दाउरा चिर्ने फलामको एक हतियार ।
तबल२— ना॰ [फा॰] हे॰ तबला । > तबलची— ना॰ तबला बजाउन निपुण व्यक्ति; तबलावादक ।
तबला— ना॰ [अ॰ तबले दुई हातले एकैसाथ जोडी रूपमा बजाइने, छालाको खरीसहितको प्रसिद्ध तालबाजा; दायाँ हातले बजाइनेलाई 'तबला' र बायाँ हातले बजाइनेलाई 'बायाँ' वा 'नाम' भनिनेमध्ये एक ।
तबाह— वि॰ [फा॰] एकदम नष्ट भएको; सर्वस्व भएको; तन्नम । श्र तबाही— ना॰ बरबादी; सत्यानाश; ध्वंस ।
तबेला— ना॰ [अ॰ तवेले घोडा बाँध्ने ठाउँ; अस्तबलखाना; अश्वशाला । ~ दलान— ना॰ नेपालको इतिहासका अनुसार शाहकालमा पहिले प्रचलित, भ्रष्टाचारविरुद्ध मुद्दा सुन्ने विशेष अदालत ।
तबै— क्रि॰ वि॰ [तब+ऐ] त्यसै बेला; त्यति धेरै । (उदा॰— पानी त परोस्, तबै न मकै छरिएला ।) — तारे— वि॰ बो॰ अरूका कुराकानीमा सही थाप्ने थेगोजस्तो शब्द । (उदा॰— जिलीगाँठी केही नभए पनि तबैतारे म पनि त केही गरिहाल्छु नि ; ॰
तम— ना॰ [सं॰] १. सत्त्व, रज, तम— यी तीन प्राकृतिक गुणमध्ये एक । २. अन्धकार; अँध्यारो । ३. अज्ञान; मोह; पाप; क्रोध । ४. विशेषण शब्दका पछाडि लागेर दुईभन्दा बढी वस्तुको गुण वा परिमाणको दाँजोमा सबैभन्दा बेसी जनाउने प्रत्यय शब्द (जस्तै — अधिकतम, न्यूनतम, उच्चतम इ॰ ॰ ।
तमक— ना॰ [सं॰ तमे धन, अहमत्याईँ, अज्ञान आदिका कारणले मानिसमा उब्जने अभिमान वा घमन्ड; आवेग, जोस वा रिस । — झमक— ना॰ अभिमान वा आवेगमा रहनाको अवस्था; जोसिलो चाल; फुइँफाइँ ।
तमतम— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ तम (बि॰)] १. खाद्यवस्तुको स्वाद बिग्रेर तमतमाइलोपन उत्पन्न गराउने गरी । २. शोक, लाज आदिले वा रिस, गर्मी आदिले मुख रातो भएर । > तमतमाइ— ना॰ १. उग्लेर स्वाद बिग्रने काम; उग्लाइ । २. रिस, गर्मी आदिले मुख रातो पार्ने काम; तिरमिराइ । तमतमाइनु— अ॰ क्रि॰ १. उग्लिनु । २. रिस, गर्मी आदिले मुख रातो हुनु; तिरमिराइनु । तमतमाउँदो— वि॰ तिहुन–तरकारीमा झोल धेरै भई स्वाद नभएको; उग्लिँदो स्वाद भएको; स्वाद बिग्रेको; तमतमिँदो । तमतमाउनु— अ॰ क्रि॰ १ं तामाका वा पित्तलका भाँडाबर्तनमा तिहुन–तरकारी पकाएर राख्ता उग्लेर नमीठो स्वादको हुनु; तमतमिँदो बन्नु । २. ज्वरो आदिका कारणले खाने रुचि हराई मुख नमीठो हुनु; पचपचाउँदो हुनु । ३. रिस, गर्मी आदिले मुख रातो हुनु; तिरमिराउनु । तमतमाहट— ना॰ १. उग्लेर स्वाद बिग्रने किसिम । २. रिस, गर्मी आदिले मुख रातो हुने ढाँचा; तिरमिराहट । तमतमिँदो— वि॰ उगाल आउनाले स्वाद बिग्रेको; उग्लेको; तमतमाउँदो । तमतमिलो— ना॰ १. अमिलो, टर्रो नछुट्टिने किसिमको स्वाद । वि॰ २. त्यस्तो स्वाद भएको ।
तमन— ना॰ [तामो+अन] तामाबाट बनेका भाँडा–बर्तन ।
तमन्चा— ना॰ [तु॰ तमन्चे सानो बन्दुक; रिवल्भर; पिस्तौल ।
तमस— ना॰ [सं॰ तमस्] १. अन्धकार; अँध्यारो; अज्ञान । २. पाप । ३. तमोगुण ।
तमसुक— ना॰ [अ॰ तमस्सुके ऋणीले साहूलाई आफूले ऋण लिएको प्रमाणस्वरूप लेखिदिने कागत; असामी र साहूका बीचको लेनदेनसम्बन्धी प्रमाणको लिखत । ~ फट्टा— ना॰ तमसुकमा लेखिएबमोजिमको साँवाब्याज चुक्ता भएपछि असुली जनाई शिर च्यातेर असामीलाई नै फिर्ता दिइने तमसुक ।
तमाखु— ना॰ [पोर्त॰ टोबैको] १. मसिनु पारी सुर्ती काटेर खुदोमा पकाई बनाइएको वस्तु वा डाँठसहित कुटेर धूलो बनाइएको कक्कड । २. तमाखुको बोट वा पात; काँचोपात । > तमाखे— वि॰ धेरै तमाखु खाने; तमाखुको अम्मली ।
तमादी— वि॰ [अ॰] हदम्याद सकिएको वा गुज्रिएको ।
तमाम— वि॰ [अ॰] १. भएजति सबै; सम्पूर्ण । २. कामकुरा टुङ्गिएको; समाप्त; खतम । > तमामी— ना॰ समाप्त हुने वा टुङ्गिने स्थिति; समाप्ति ।
तमाल— ना॰ [ सं॰] १. रातो फूल फुल्ने, झुप्पादार फल फल्ने र ठूलठूला पात हुने सदाबहार अग्लो एक रूख । २. सतिसाल । ३. तेजपात । ४. काँचोपात; सुर्ती । > तमाली— ना॰ सिप्लीकान; ताम्रवल्ली ।
तमास— ना॰ [तमासो अनौठो किसिम वा ढाँचा; उदेक ।
तमासा— ना॰ [अ॰ तमाशे १.मन बहलाउने दृश्य; चटक; रमिता; जात्रा आदि । २. अनौठो खेल; रमाइलो घटना वा कुरा । ३. तमास । > तमासे— वि॰ १. तमासा भएको ठाउँमा गएर हेर्ने; रमिते; जात्रे । २. कुनै घटनामा आफू संलग्न नहुने र सो घटना हटाउने उपायमा पनि नलागी रमाइलो मात्र हेरेर बस्ने । ३.तमासा देखाउने ।
तमिस्र— ना॰ [सं॰] १. अन्धकार; अँध्यारो; तम । २. अज्ञान । ३. क्रोध; रिस । ~ पक्ष— ना॰ कृष्णपक्ष । > तमिस्रा— ना॰ कृष्णपक्षको रात; अँधेरी रात ।
तमु— सर्व॰ [सं॰ त्वम्] १. तिमी । २. तम्मु ।
तमेरो— ना॰ [तामा+एरो] तामाका भाँडाकुँडा बनाउने व्यक्ति वा जाति; तमौटे ।
तमोगुण— ना॰ [सं॰] क्रोध, आलस्य, भ्रम, अज्ञान आदि कारणबाट पैदा हुने तथा निकृष्ट मानिने एक प्राकृतिक गुण; सत्त्वगुण, रजोगुण र तमोगुणमध्ये एक । > तमोगुणी— वि॰ तमोगुण मुख्य भएको वा सो गुण अँगाल्ने ।
तमोमय— वि॰ [सं॰] १. तमले भरिएको; अन्धकारपूर्ण । २. अज्ञानी । ३. तमोगुणी; तामसी ।
तमोर— ना॰ [भो॰ ब॰ ] उम्भेक हिमाल र लुम्बासुम्बा हिमालको जोर्नीबाट निस्केर अरुण नदीमा मिल्ने कोसी नदीको सहायक नदी; प्रसिद्ध सप्तकोसीमध्ये एक ।
तमोली— ना॰ [सं॰ ताम्बूले पान बेच्ने जाति वा व्यक्ति; पानपसले; बरही ।
तमौटे— ना॰ [तामा+औटे] तामाको काम गरेर बस्ने कालिगड; ढलौटे भाँडाकुँडा बनाउने जाति वा व्यक्ति । स्त्री॰ तमौटेनी ।
तमौरो— ना॰ [तामा+औरो] तामाबाट बनेको, खास गरी पूजाआजामा प्रयोग हुने सानो भाँडो ।
तम्तयार— वि॰ [(बि॰) तयारे १. कुनै कामकुराका निम्ति पहिलेदेखि तयार रहने; बिलकुल ठीक हुने । २. ठीकठाक; दुरुस्त । श्र तम्तयारी— ना॰ तम्तयार हुने काम; तयारी ।
तम्बु— ना॰बाक्लो कपडालाई सानासाना ठुटा गाडेर डोरीले तन्काई बनाइएको अस्थायी बस्ने ठाउँ; पाल; सामियाना ।
तम्मु— सर्व॰ [सं॰ त्वम्] पुरानो समयका स्तुतिगीत वा तिनताकको सम्मानपूर्ण व्यवहारमा देवदेवी, मान्यजन आदिलाई 'हजुर'को साटो प्रयोग गरिने आदरार्थी शब्द ।
तम्स–नु— अ॰ क्रि॰ १. कुनै काम गर्नाका लागि अघि सर्नु; तत्पर हुनु । २. हुटहुटिनु; सहटिनु । > तम्साइ— ना॰ तम्सने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । तम्साइनु— क॰ क्रि॰ तम्सन लाइनु । तम्साउनु— प्रे॰ क्रि॰ तम्सन लाउनु; तत्पर गराउनु । तम्सिनु— अ॰ क्रि॰ १. कुनै काम गर्नका निम्ति अघि सरिनु । २. तम्सनु । तम्स्याइ— ना॰ तम्सिने वा तम्साउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । तम्स्याइलो— वि॰ तम्सिने खालको; तत्पर; अघिसरा । तम्स्याहट— ना॰ तम्सिने भाव, क्रिया वा अवस्था ।
तयँगा— ना॰ [नेवा॰] ऊन मिसाएर हातले बुनेको बर्कोजस्तो ओढ्ने कपडा; मलेदा ।
तय— वि॰ [अ॰] १. निधो भएको; ठहरिएको; निश्चित । २. सिद्धिएको; समाप्त । ना॰ ३. निधो; ठहर; निर्णय । तयर पान— ना॰ [सं .तैलङ्गा+पान] भारतको आन्ध्र प्रदेशमा हुने एक जातको पान ।
तयार— वि॰ [अ॰] १. बन्नुपर्ने कुनै वस्तु बनेर ठीक भएको; दुरुस्त; तैयार । २. हिँड्ने, खाने, लाउने आदि आवश्यक कामकुराको ठीकठाक; तम्तयार ।
तयारी— ना॰ [तयार+ई] कुनै काम थाल्नुभन्दा पहिले आवश्यक सरसामान जुटाउने काम; कुनै कार्यको उपाय वा तरिका मिलाउने काम; तयार हुन चाहिने वा प्रयोगका निम्ति आवश्यक पर्ने सबै वस्तुको जोरजाम । ~ समिति— ना॰ कुनै कार्यक्रमको प्रारम्भिक सञ्चालन तथा नियम, मसौदा आदिको तर्जुमा गर्नका निम्ति बनेको अस्थायी समिति । ~ स्रेस्ता— ना॰ कुनै कामको आम्दानीखर्च तयार पारिएको स्रेस्ता ।
तर्–नु१— स॰ क्रि॰ [सं॰ तरण+नु] १.खोलानाला आदि पार गर्नु । २. दुःखकष्टको बेला सिद्धिनु । ३. पितृहरू मुक्त हुनु ।
तर्–नु२— स॰ क्रि॰ [सं॰ तिरस्+नु] कसैलाई रिसले आँखा बङ्ग्याएर हेर्नु; छड्के आँखाले हेर्नु ।
तर्–नु३— स॰ क्रि॰ [सं॰ तत > त ड+नु] कसैको छाला काढ्नु वा तान्नु; काट्न ठीक पार्नु । (उदा॰— उहिलेउहिले राजद्रोहीहरूलाई सजाय दिन छाला तर्ने गरिन्थ्यो । खसी काट्न राम्ररी तर्नुपर्छ, नत्र छिन्दैन॰ ।
तर१— संयो॰ [सं॰ तर्हि] त्यसो हो तापनि; परन्तु; किन्तु । (उदा॰— मेहनत त निकै पथ्यो, तर मूल्याङ्कन कस्तो हुन्छ थाहा छैन ।)
तर२— ना॰ [ सं॰] १. नदी, पुल, बाटो आदि पार गर्ने काम; तराइ; हिँडाइ । २.बाटो । ३. विशेषण शब्दका पछिल्तिर गाँसिएर कसैको अपेक्षा बढी गुण भएको बुझाउने एक प्रत्यय (जस्तै — अधिकतर, गुरुतर, महत्तर, बृहत्तर इ॰ ।) ।
तर३— ना॰ [रू तरे १. तताएको दूधमा माथितिर लाग्ने बाक्ल्ाो पत्र; दूधदहीमा जम्ने सारवस्तु । २. पानी आदि तरल वस्तुमा माथितिर जमेको ठाँटो । ३. कुनै काम कुराको थान्को वा थिति; तह । (उदा॰— कति दिनदेखि प्रयास गरे तापनि यो काम तर लाउन सकिएन ।) ।
तर४— वि॰ [फा॰] पानी वा पसिनाले निथु्रक्क भिजेकाग्] निथाचूर्ण; आर्द्र । -उदा॰— आज दिउँसोको गर्मीको के बयान गर्नु, म त पसिनाले तर भएँ । दिदी बजार पनि पुग्न नपाई पानीले तर हुनुभएछ । ॰
तरकस— ना॰ [फा॰ तर्कशे बाण हालेर पिठइँूमा भिरिने ठोक्रो ।
तरकारी— ना॰ [फा॰ तरकारी] १. घिउतेल, नुनमसला आदि हाली पकाइएको सागपात, गेडागुडी, कन्द आदि; तर्कारी । २. त्यसरी पकाएर खाइने डाँठ, पात, फूल, फल, कन्द आदि वस्तु, सागपात ।
तरकिप/तरकिब— ना॰ [अ॰ तरकीबे १. कुनै विशेष चीज बनाउने काइदा; ढङ्ग; सीप । २. काम गर्ने उपाय; जुक्ति ।
तरक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ तरक्+क] १. आँसु, पसिना आदि चुहुने वा तहरिने भएर । (उदा॰— काढी तरक्क पसिना दिन रात डोको, बोके पनी उदरगर्त रहन्छ भोको । तरुणतपसी । ) २. कर्के आँखाले हेर्ने किसिमले; आँखा तर्ने चालमा । (उदा॰— बिनसित्ति अर्कालाई किन आँखा तरक्क तर्नुपथ्यो < ॰
तरक्की— ना॰ [अ॰] पद, मान आदिमा बढिबढाउ हुने काम; उन्नति; वृद्धि ।
तरखर— ना॰ [सं॰ तत्परे १. कुनै कामको थाल्नी; कार्यारम्भ । २.काम गर्ने चेष्टा; तत्परता । > तरखराइ— ना॰ तरखर गर्ने काम वा किसिम । तरखराइनु— अ॰ क्रि॰ तरखराउने होइनु ।
तरखराहट— ना॰ तरखराउने किसिम वा अवस्था । तरखरिनु— अ॰ क्रि॰ तत्पर हुनु तम्सिनु; तरखराउनु । तरखथ्याइ— ना॰ तरखरिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।
तरङ्ग— ना॰ [सं॰] १. हावा वा बगाइको वेगले पानीको सतहमा उठ्ने लहर; छाल । २. नदीको मुखमा ज्वारको वेगले गर्दा उठेको पानीको खम्बा । ३. भूकम्पको लहर । ४. उत्साह, उमङ्ग, चञ्चलता आदिका अवस्थामा मनमा उठ्ने तर्कवितर्क । ५. सङ्गीतमा स्वरको उतार–चढाव हुँदा हुने कम्पन; स्वरलहरी । ६. बौलट्टी चाल; छाँटा । ७. ध्वनि, प्रकाश र अरू पनि प्रसारणयोग्य वस्तुको प्रसारमा हुने विस्तृत रूप । — माली— ना॰ छालैछालले भरिएको पानीको ठूलो भण्डार; समुद्र । ~ सञ्चारण— ना॰ ध्वनि, ताप, विद्युत् आदिका लहरको गति । > तरङ्गायित— वि॰ तरङ्गयुक्त । तरङ्गिणी— ना॰ नदी; खोलो । तरङ्गित— वि॰ तरङ्ग चलेको; लहर उठेको । तरङ्गी— वि॰ तरङ्ग झिक्ने; छँटाहा । तरङ्ग्याहा— वि॰ तरङ्गी; सन्की । ~ दैर्ध्य— ना॰ आकाशमा प्रसारित भिन्नभिन्न तरङ्गको लम्बाइ (रेडियो केन्द्रहरूले बेग्लाबेग्लै तरङ्गदैर्ध्यमा कार्यक्रम प्रसारित गर्ने हुनाले रेडियोमा कार्यक्रम समाउन र सुन्न अप्ठ्यारो पर्दैन । ॰
तरज— ना॰ [अ॰ तर्जे १.गानाको लय वा शैली । २. पद्धति; ढङ्ग ।
तरण— ना॰ [सं] १. नदी तर्ने काम; तराइ । २. नदी तर्न उपयोग गरिने डुङ्गा, नाउ आदि साधन । ३. स्वर्ग । ४. उद्धार । श्र तरणी— ना॰ १. डुङ्गा वा नाउ । २. घिउकुमारी । ३. स्थलकमल ।
तरतमसुक— ना॰ [-बि॰) तमसुके लेनदेनसम्बन्धी तमसुक आदि कागज ।
तरताकिता— ना॰ [(बि॰) ताकितो कुनै कामकुरो छिटो पूरा गर्न गरिने ताकिता आदि काम; हुटहुटी; प्रेरणा ।
तरतिब— ना॰ [अ॰ तरतीबे १. सरसामानहरू क्रमपूर्वक ठीक ठाउँमा राख्ने–मिलाउने काम; इन्तजाम । २. कम गर्ने उपाय; जुक्ति ।
तरन— ना॰ [सं॰ तरणे १. पार लाउने काम; तरण । २. पितृउद्धार । — तारन — ना॰ धार्मिक विश्वासअनुसार पितृका नाउँमा गरिने तर्पण, पिण्ड, दानपुण्य आदि काम; पितृहरूको उद्धार– कार्य ।
तरनपेट— ना॰ [अङ्॰ ट्रम्पेटे कबाज, मार्चआदिमा सलामी दिँदा बजाइने बाजा; बिगुल ।
तरपु— ना॰ एक जातको घिरौँला ।
तरफ— ना॰ यो॰ [अ॰] कतैपट्टि; कुनैतिर; तर्फ । — वार— वि॰ पक्ष लिने; आड लिने; मदतगार । — दारी— ना॰ कसैको पक्ष लिने काम; तरफ लिने काम; हिमायत ।
तरबर— ना॰ [अ॰ मू॰ तर्+अ (बि॰)] तुलबुलेपन; चञ्चलता; सगबग । (उदा॰— तिम्रो तरबर देखेर सबै छक्क पर्छन् । ॰ >
तरबराइ— ना॰ तरबराउने क्रिया वा प्रक्रिया । तरबराइनु— अ॰ क्रि॰ तरबर गरिनु । तरबराउनु— अ॰ क्रि॰ तरबर हुनु; चञ्चल बन्नु; सगबगाउनु । तरबराहट— ना॰ तरबराउने भाव, अवस्था वा क्रियाप्रक्रिया । तरबरिनु— अ॰ क्रि॰ तरबराउनु । तरबरे— वि॰ तरबर गर्ने; चञ्चल; सगबगे । तरबर्र— क्रि॰ वि॰ बोडी, मकै आदि अनाज सबै एकसाथ उम्रने किसिम । (उदा॰— बारीमा मकै तरबर्र भइसकेछन् । ॰
तरबार— ना॰ [सं॰ तरवारि] काट्ने काममा उपयोग हुने लामो, पातलो र धारिलो फलामे हतियार; असि; खड्ग; तलवार । ~ बज्नु— टु॰ विजय हुनु (दिव्य॰) । — मा पस्नु— टु॰ लडाइँमा भिडिनु (दिव्य॰) ।
तरबारे— वि॰ [तरबार+ए] १. तरबारसम्बन्धी वा तरबारको । २. तरबारका ढाँचाको ; तरबारजस्तो । ~ फुल— ना॰ तरबारका ढाँचाका पात हुने, नीला वा राता रबका फूल फुल्ने एक जातको बोट वा त्यसैको फूल । ~ सिमी— ना॰ भेट्नैपिच्छे तीन– तीनवटा पात हुने, राता फूल फुल्ने, तरबारका ढाँचाका कोसा लाग्ने, तरकारी खाइने एक जातको सिमी ।
तरबुजो— ना॰ [फा॰ तरबूजे प्रायः बलौटे जमिनमा हुने र लहरामा फल्ने, पहेँलो, गुलाफी वा रातो रबको गुलियो गुदी हुने, खरबुजोजस्तै डल्लो ठूलो पन्यालो फल ।
तररर/तरर्र— क्रि॰ वि॰ [अ॰ तर् (सात॰)] आँसु, पसिना, पानी आदि तरल पदार्थ चुहिरहने गरी ।
तरल— वि॰ [सं॰] १. पानी भएको वा पानीजस्तो; बग्ने; पन्यालो; झोले । २. स्थिर भएर नरहने; चञ्चल । ~ इन्धन— ना॰ मटीतेल, पेट्रोल आदिजस्ता बल्नेबाल्ने काममा प्रयोग हुने पदार्थ । ~ नयना— वि॰ चुलबुले आँखा भएकी (स्त्री) । ~ सम्पत्ति— ना॰ १. नगद जम्मा, ट्रेजरी बिल, विदेशी ब्याङ्कको चल्ती खातामा रहेको रकम, ब्याङ्कले राष्ट्रब्याङ्कमा राखेको मौज्दात आदि । २. पानी आदि तरल रूपमा रहेको वस्तु वा खानीबाट निस्कने तेल, मटीतेल आदि सम्पत्ति । > तरलीकरण— ना॰ बाफ चिस्याएर तरल अवस्थामा ल्याउने प्रक्रिया ।
तरह— ना॰ [अ॰] १. प्रकार, भाँती वा ढङ्ग । २. अवस्था; हाल ।
तराइ— ना॰ [रू तर्/तार् (+आइ॰] १. नदीनाला आदि तर्ने वा तार्ने क्र्रिया वा प्रक्रिया । २. आँखा तर्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया; कर्काइ । ३. छाला तर्ने क्रिया वा प्रक्रिया । ४. घिउतेलमा तरकारी भुट्ने क्रियाप्रक्रिया । [ > ] तराइनु— क॰ क्रि॰ १. नदीनाला आदि पार गर्न लाइनु । २. आँखा तर्ने काम गराइनु । ३. छाला काढ्न लाइनु । ४. घिउ–तेल आदिमा तरकारी भुटाइनु ।
तराइली— वि॰ [तराइ+ली] १. तराईमा बस्ने; तराईवासी । ना॰ २. तराईको बासिन्दा ।
तराई— ना॰ [रू तले पहाडमनिको फराकिलो समतल भूभाग; मधेस ।
तराउनु— प्रे॰क्रि॰ [तार्/तर्+आउ+नु] १. आँखा तर्न लाउनु । २. छाला काढ्न लाउनु । ३. खोलानाला आदि तार्न वा पार गर्न लाउनु । ४. घिउतेलमा तरकारी भुट्न लाउनु ।
तराजु— ना॰ [फा॰] फलामे डन्डीमा दुईतिर साङ्लीले अड्काई जोडिएका पातामा एकातिर ढक र अर्कातिर माल राखी तौलने यन्त्रविशेष; तुलो । ~ पिब— ना॰ दुईतिर मानिस बसी खेल्न हुने एक किसिमको पिब ।
तरान— ना॰ [सं॰ त्राणे १. बिरामी निको भएपछि बिस्तारै बढेर आउने भित्री तागत । २. ग्लानि हटाउने शक्ति वा बल ।
तराना— ना॰ [फा॰ तराने १. मनमा खेल्ने एकोहोरो धुन । २. सङ्गीतको स्वर साधना गर्दा 'तुम तानानाना' आदि शब्दको गायन वा रागअलापाइ ।
तरावट— ना॰ [तर्+आवट] १. भिज्ने वा भिजाइको अवस्था; गिलोपन; शीतलता । २. पुष्टिकारक वस्तुको आहार । > तरावटी— ना॰ १. तागतदार वस्तु; पौष्टिक आहार । २. सरसता; मिठास ।
तरास— ना॰ [सं॰त्रासे १. डर; भय । २. झस्को; कहाली ।
तरिका— ना॰ [अ॰ तरीके १. कुनै काम गर्ने विधि, उपाय वा जुक्ति । २. कामको सीप वा ढङ्ग । ३. व्यवहारको किसिम; चाल ।
तरितन्नम— वि॰ [(बि॰) तन्नमे धनसम्पत्ति केही नभएको; सिरीखुरी स्वाहा भएको; कङ्गाल । (उदा॰— बाबु खसेको वर्ष दिन नपुग्दै लच्छु तरितन्नम भइसके । ॰
तरियान— ना॰ [तरी+यान] तरीको समूह । > तरियानी— ना॰ घाट तर्ने मानिसले डुङ्गा आदिबारा घाट पार गर्दा दिनुपर्ने दस्तुर; नदीतराइको भाडा ।
तरी— ना॰ १. उखु; बाँस आदिका आँख्लाका बीचको भाग । २. औँलामा दुई आँख्लाले छुट्ट्याइएको अंश । ३. पाटा परेको भाग; खण्ड; तह । ४. औल, भित्री मदेस र तराईको जङ्गल ।
तरु— ना॰ [सं] रूख; बोट । ~ कोटर— ना॰ रूखको टोड्को । ~ खण्ड— ना॰ रूखहरूको समूह ।
तरुण— वि॰ [सं॰] १. यौवन भरिएको; युवक; तन्नेरी; तरुनो । २. नयाँ; ताजा । ना॰ ३. युवा पुरुष । > तरुणिमा— ना॰ तरुनोपन; जवानी । तरुणी— वि॰ नवयुवती; तरुनी; प¶ी ।
तरुनो— वि॰ [सं॰तरुणे तरुण; जवान; तन्नेरी । स्त्री॰ तरुनी ।
तरुल— ना॰ १. पानका जस्ता पात हुने लहरामा गि¶ा फल्ने र जरामा विभिन्न रबका खान हुने कन्द लाग्ने एक लहरे वनस्पति । २. त्यसैको गानु । ३. विशेष गरी माघे सङ्क्रान्तिमा खाइने कन्दमूल । ४. लोकजीवनमा तरुल र वनतरुलका रूपमा चिनिने लहरे कन्दमूल ।
तरेली— ना॰ [तर+एली] १. तरल वस्तु अड्ने सानो खण्ड; पत्र; तह । (उदा॰— शीतको थोपा अलमलियो फूलको तरेलीमा, तिम्रो आँसु छिपेको छ मेरै परेलीमा । — माधव घिमिरे ।) २. सिलसिला; क्रम ।
तरो— ना॰ [तर्+ओ] मदानीको डोरी छिराउने प्वाल ।
तर्क— ना॰ [सं॰] १. कुनै कुरा कसैलाई बुझ्न–बुझाउनका लागि गरिने युक्तिपूर्ण कुरा । २. अरूको मत वा विचारको खण्डन गर्न प्रस्तुत गरिने तथ्यप्रमाणसहितको बुँदा । ३. अङ्कल; अनुमान; गौर । ४. छलफल; बहस । ५. वादविवाद; कल्पना; अन्दाज ।
तर्क–नु१— अ॰ क्रि॰ [अ॰ मू॰ तर्+क+नु] १. कसैलाई देखेको नदेख्यै गरेर हिँड्नु; परपरै भएर वा छेउ लागेर हिँड्नु; पन्छनु । २. रिसाएर हिँड्नु; टेढिनु । ३. छाता, कर्कलाको पात, भाँडो आदिको पानी सरक्क गुडेर वा बगेर तल झर्नु ।
तर्क–नु२— अ॰ क्रि॰ [रू तन्क+नु] नसा आदि खिचिनु वा तानिनु ।
तर्कना— ना॰ [सं॰ तर्कणो १. मनमा उठ्ने सोचविचार; तर्क । २. उपाय; युक्ति ।
तर्कारी— ना॰हे॰ तरकारी । तर्क वितर्क— ना॰ [सं॰] १. परस्परमा गरिने छलफल; वादविवाद; बहस । २. मनमा कुरा खेलाई मनैमा विचार गर्ने काम । तर्क विद्या— ना॰ [सं॰] तर्कशास्त्र; न्यायशास्त्र । तर्क शास्त्र— ना॰ [सं॰] १. तर्कसम्बन्धी नियम, सिद्धान्त आदिको निरूपण तथा विवेचना गरिएको शास्त्र । तर्क सङ्गत— वि॰ [सं॰] १. तर्कद्धारा सिद्ध गरिएको (कुरा वा मत) । २. युक्तियुक्त ।
तर्काइ— ना॰ [रू तर्क/तर्काउ (+आइ॰] १. देखेको नदेख्यै गरी वा रिसाएर हिँड्ने काम । २. तर्कने तथा तर्काउने क्रिया वा प्रक्रिया; पानी आदि तरल वस्तुको चुहाइ । ३. खिँच्ने काम; तनाइ । [श्रे
तर्काइनु— क॰ क्रि॰ १. देखेको नदेख्यै गरी हिँडाइनु । २. चुहाइनु; निथारिनु । ३. तर्कन लाइनु; तनाइनु । तर्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. देखेको नदेख्यै गरी हिँडाउनु । २. चुहाउनु; तहथ्याउनु । ३. तर्कन लाउनु; तनाउनु । तर्कातर्की— ना॰ रिसले परस्परमा आँखा तर्ने काम ।
तर्किनु— अ॰ क्रि॰ [तर्क+इ+नु] हे॰ तर्कनु ।
तर्कुल्ले— ना॰ [तल+कुलो+ए] अक्षरको तलतिर दिइने ह्रस्व उकारको चिह्न ( ु ॰ ।
तर्को— ना॰ [रू ततर्को] १. तर्किने काम ; झर्को; ततर्को । २. करकर ।
तर्क्य— वि॰ [सं॰] तर्क गर्न योग्य; तर्क गर्नुपर्ने; विवेचनीय ।
तर्क्याइ— ना॰ [ । तर्कि ( +याइ॰] तर्किने काम वा किसिम । [श्रे
तर्क्याहट— ना॰ तर्किने किसिम वा अवस्था ।
तर्ज— ना॰ [अ॰] १. बनावट वा शैलीअनुसार कुनै वस्तुको आकारप्रकार वा स्वरूप; किसिम । २. त्यस्तो विशेष ढाँचा वा प्रणाली । ३. सङ्गीतको लय वा शैली ।
तर्जन— ना॰ [सं॰] १. धम्क्याउने वा डर देखाउने काम । २. झपार्ने, फट्कार्ने, हपार्ने काम । > तर्जनी— ना॰ बूढीऔँलानेरको औँलो; चोरऔँलो ।
तर्जित— वि॰ [सं॰] डर देखाइएको; धम्काइएको ।
तर्जुमा— ना॰ [अ॰ तर्जुमे १.कुनै काम गर्न थाल्दा गरिने इन्तिजाम; बन्दोबस्त; प्रबन्ध । २. ऐननियम आदिको मसौदा ।
तर्पण— ना॰ [सं॰] १. स्मृतिशास्त्रअनुसार देवता, ऋषि र पितृहरूको नाउँ लिएर कुश, तिलसहित अँजुली वा अर्घबारा पानी चढाउने काम; जलदान–क्रिया । २. तृप्त पार्ने काम ।
तर्प–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ तर्पण+नु] १. दान गर्नु; अर्पनु । २. सङ्कल्प गर्नु । ३. माया मार्नु । > तर्पाइ— ना॰ तर्पने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । तर्पाइनु— क॰ क्रि॰ तर्पन लाइनु । तर्पाउनु— प्रे॰ क्रि॰ तर्पन लाउनु ।
तर्पित— वि॰ [सं॰] १. तर्पण दिइएको । २. तृप्त गरिएको ।
तर्पिनु— सं॰ क्रि॰ [तर्प+इ+नु] १. तर्पनु । क॰ क्रि॰ २. तर्पने काम गरिनु; दान गरिनु ।
तर्फ— ना॰ यो॰ [अ॰ तरफे कतैपट्टि; तिर; तरफ ।
तथ्याकतुरुक— क्रि॰ वि॰ [(बि॰) तुरुक्+अ] १. सानोतिनो धारो वा सिर्को झर्ने गरी । २. थोरै दूध दिने वस्तु दुहुने चालसँग । ३. दूध दुहुँदा निथार्ने गरेर ।
तर्र— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰तर्+र] आँसु, पसिना, पानी आदि तरल पदार्थ चुहुने वा झर्ने गरी । (उदा॰— केही भन्न नपाउँदै बिचरीले आँसु तर्र खसाइन् । छानाबाट तर्र पानी चुहियो ।)
तर्लङ्ग/तर्लङ्ब— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ तर्लङ्+ग/ङ्] १. जमिनमा नटेकी झुन्डिएर; तुर्लुङ्ब । २. तरकारी आदिमा पातलो झोल हुने किसिमले; तङ्ग्रङ्ब ।
तर्ल्याबतुर्लुब— क्रि॰ वि॰ [(बि॰) तुर्लुङ्+अ] हलचलै गर्न नपाई झुन्डिने किसिमले ।
तर्स–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ त्रस्+नु] १. कुनै डरलाग्दो वस्तु देखेर डराउनु; झसङ्ग हुनु; त्रास मान्नु । २. आपद्–विपद्को शङ्काले झस्कनु वा आत्तिनु; कहालिनु । > तर्साइ— ना॰ तर्सने काम वा किसिम । तर्साइनु— क॰ क्रि॰ तर्सन लाइनु; झस्काइनु । तर्साउनु— प्रे॰ क्रि॰ तर्सने पार्नु; झस्काउनु । तर्साउने— वि॰ १. त्रास दिने; डरलाग्दो । ना॰ २. भयप्रद रूपमा कल्पना गरिएको प्रेतयोनि; हाउ । तर्साहा— वि॰ तर्सने खालको; दच्कने स्वभावको; दच्काहा ।
तर्सिनु— अ॰ क्रि॰ तर्सनु । तर्सुवा— वि॰ तर्सने स्वभावको; दच्काहा; तर्साहा ।
तल— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तु, ठाउँ आदिको तल्लोभाग; भुईंखण्ड; पीँध; फेद रू२. हत्केलो वा पैतालो । ३. पुराणमा वर्णित तलका सात लोकमध्ये एक । ४. लिल्छविकालमा सम्म ठाउँमा आबाद भएका संयुक्त ग्रामलाई बुझाउने शब्द; ग्राम । ५. वास्तु वा मूर्तिमा प्रयोग हुने पाँच मात्रा वा पाँच अङ्गुलबराबरको नाप ।
तलक— ना॰ यो॰ [रू तके सम्म; पर्यन्त; तक । (उदा॰— उनले जग्गा मात्र होइन; घरतलक बेचिसकेछन् ।)
तलतल— ना॰ [रू तलबले अम्मलको सेवन गर्ने इच्छा; अम्मलीलाई लाग्ने तिर्सना; तृष्णा; तलबल ।
तलतिर— क्रि॰ वि॰ [तल+तिर] उच्चा॰ तल्तिर पनि । तल्लापट्टि; मनितिर, मन्तिर ।
तलथोप्ली— वि॰ [तल+थोप्लो] १.तल थोप्लो भएको; तलथोप्ले । ना॰ २. 'व' अक्षर चिनाउने शब्द । > तलथोप्ले— वि॰ थलथोप्ली ।
तलब— ना॰ [अ॰] १. कुनै पनि कर्मचारीले सेवा गरेबापत सेवाको सर्तअनुसार निज रहेको पदमा प्रचलित वेतन वृद्धिक्रमअनुसार प्ााउने रकम वा सुविधा; महिनावारी; तनखा; वेतन । २. जवाफ दिनका निम्ति गरिने बोलावट वा माग । ~ कट्टी— ना॰ कर्मचारीको हाजिर नपुगेका दिनको अथवा अरू कारणले कट्टी हुने तलबको रकम; पूरा तलब नपाई कम तलब पाउने काम । — दार— वि॰ १. तलब खाएर काम गर्ने; जागिरदार । २. बोलाउने वा डाक्ने । ~ रोक्का— ना॰ आचारसम्बन्धी कुनै कार्यकारणले कुनै कर्मचारीको तलब रोकिने काम ।
तलबल— ना॰ [हि॰ तलबेली] भोक, तिर्खा आदिबाट हुने व्याकुलता; छटपटी । > तलबलाइ— ना॰ तलबलाउने काम वा किसिम ।
तलबलाइनु— अ॰ क्रि॰ तलबलाउने होइनु । तलबलाउनु— अ॰ क्रि॰ भोक, तिर्खा आदि खप्न नसकेर छटपटाउनु; भोकतिर्खाले व्याकुल हुनु । तलब वृद्धि— ना॰ [तलब+वृद्धि] कर्मचारीले खाइपाइआएको तलबमा प्रचलित वृद्धिक्रम वा नियमअनुसार थपिने काम; मासिक तलबमा हुने वृद्धि । ~ क्रम— ना॰ विभिन्न पदका कर्मचारीहरूको सुरु तलब, वार्षिक वृद्धि र अन्तिम अङ्क खुलाइएको दरबन्दी (पे स्केल॰ ।
तलबाना— ना॰ [फा॰ तलबाने १. अदालतमा साक्षीहरूलाई डाक्न लगाउनका लागि लाग्ने रकम वा दस्तुर । वि॰ २. तलबसम्बन्धी; तलबको ।
तलबी— वि॰ [तलब+ई] १. तलबसम्बन्धी; तलब पाउने वा तलबमा बसेको । २. कुनै जवाफ लिनुपर्ने कुराको माग गरिएको वा त्यसका निम्ति बोलाइएको ।
तलमाथि— ना॰ [तल+माथि] उँधोउँभो; घटीबढी; तलवितल ।
तलवार— ना॰हे॰ तरबार । तल वितल— ना॰ [सं] १. कुनै शङ्काजनक अवस्थाको सङ्केत । २. होचीअर्घेली; उचनीच । ३. घटीबढी; लाभहानि ।
तलस्वामी— ना॰ [सं॰] तल वा ग्रामको रेखदेख गर्ने अधिकारी, तलपति ।
तला— ना॰हे॰ तलो ।
तलाउ— ना॰ [सं॰ तल्ले ठूलो पोखरी; ताल; जलाशय ।
तलातल— ना॰ [सं] पुराणमा वर्णित तलका सात लोकमध्ये एक ।
तलास१— ना॰ [तु॰] कुनै कुराको खोजखबर; अनुसन्धान । > तलासी— ना॰ चोर वा अपराधीले छिपाएका वस्तुहरू शङ्का लागेका ठाउँमा खोज्ने काम; केही लुकाई ल्याएको छ कि भनी आब, मालसामान आदि खोलेर जाँच्ने काम; तायदाती; खोजी ।
तलास२— ना॰ [फा॰ तराशे १. कपाल कोरी सम्म्याउने काम; कपाल तलास्ने काम । २. सजावट; शृङ्गार; ठाँट । > तलास्नु— सं॰ क्रि॰ १. कपाल कोरेर सम्म्याउनु; तलास गर्नु । २. सिँगार गर्नु ; सजिसजाउ पार्नु ।
तली— ना॰ [तल+ई] गोरु जोत्दा हलीले गोरुलाई तलतिर लगाउन भन्ने शब्द ।
तलुवा— ना॰ [तल+उवो जुत्ताको तलतिर रहने, टेकिने पाटो ।
तले— वि॰ [तल+ए] तला भएको; तलावाल; तलातला परेको; तलैतला भएको ।
तलेजु/तलेज्यू— ना॰ [सं॰ तुलजा+ज्यू] नेपालकी राज्यलक्ष्मीका रूपमा मानिएकी एक प्रसिद्ध देवी; तुलजा ।
तलेत्रो— ना॰ [तल+एत्रो] १. ओछ्यानमनि वा डसनाको तल बिछ्याइने सतरन्जा, सुकुल आदि । २. बिस्कुन सुकाउँदा मान्द्राको तल राखिने गुन्द्री आदि ।
तलेसल्लो— ना॰ [तले+सल्लो] तलैतला परेर हाँगा निस्कने र मसिना पात हुने एक जातको सल्लो । तलै तला— ना॰ [तला+तलो १. धेरै तला वा खण्ड । २. थाकैथाक; तहैतह ।
तलैया— वि॰ [ताल+ऐयो १. तालको; तालसम्बन्धी । ना॰ २ तलाउ । ~ माटो— ना॰ तालको पीँधमा जमेको माटो ।
तलो— ना॰ [सं॰ तले घर, मन्दिर आदिमा तल, माथि, अग्लो, होचो, छिँडी, चोटो, बुइँगल आदिका विचारले दुई तीन वा धेरै खण्ड पारी बनाइएको एउटा तह वा भाग; तला । -जस्तो— भुईँतलो, माथिल्लो तलो, बीच तलो आदि रू) ।
तलोविन्दु— ना॰ [सं॰] पैतलामनिको कुनै विन्दु; शिरोविन्दुको उल्टो स्थिति ।
तल्ली— वि॰ [तल्लो+ई] १. पछिल्लो । (उदा॰— भानिजलाई तल्ली वेद नि मुखाग्र छ ।) २. तलको । (उदा॰—पल्लीबेसीमा भन्दा तल्लीबेसीमा धान धेरै हुन्छ ।) ~ वेद— ना॰ शुक्ल यजुर्वेदका एक्काइसौँ अध्यायदेखि चालीसौँ अध्यायसम्मको उत्तरखण्ड ।
तल्लीन— वि॰ [सं॰] कुनै काममा एकचित्त भएर लागेको; तनमन दिएको; एकाग्र भएको । तल्ली बिस— ना॰ [तल्ली+बीस] १. पछिल्लो बीस । २. चालीस अध्याय वेदको उत्तरार्ध; पछिल्लो बीस अध्याय वेद । तल्ली बेसी— ना॰ [तल्ली+बेसी] तल पर्ने बेसीको नाउँ; पुछारको बेसी ।
तल्लो— वि॰ [तल+लो] १. तलतिरको; मन्तिरको । २. निम्न कोटिको ।
तल्सिब— ना॰ [अ॰ तहसीले ठेकिएको बाली लिने गरी मोहीलाई जग्गा कमाउन दिने व्यक्ति; जग्गाधनी । ~ बोटी— ना॰ जग्गाधनीले जग्गा कमाउने मोहीबाट पाउने बाली वा ठेक ।
तवर— ना॰ [अ॰ तौरे १. किसिम; भाँती । २. उपाय; तरिका । ३. चालचलन; बानीबेहोर ।
तस— सर्व॰ [रू त्यसे । (उदा॰— जसतसलाई बोलाएर काम बन्दैन; पक्का मानिस चाहिन्छ ।)
तसर्थ— संयो॰ [त्यस+अर्थ] त्यसकारण; त्यसउसले ।
तसबिर— ना॰हे॰ तस्बिर ।
तसला— ना॰ [फा॰तश्ते फराकिलो पीँध र कोखा परेको खुला मुख हुने भात आदि पकाइने पित्तल, तामा आदिको भाँडो ।
तसल्ल/तसल्ली— ना॰ [अ॰] १. कुनै काम कुराको बन्दोबस्त वा सरसल्लाह; ठीकठाक । (उदा॰—अहिलेसम्म घरमा दसैँको किनमेल गर्नेबारे तसल्ल/तसल्ली भएको छैन ।) २. सान्त्वना; धैर्य; ढाडस ।
तसै— क्रि॰ वि॰ [त्यसो+ऐ] त्यसो नै; त्यसै । (उदा॰— जसो भन्छन् तसै सही गरेर कहाँ हुन्छ
- ) ।
तस्कर— ना॰ [सं॰] १.अवैध किसिमका तथा मूल्यवान् वस्तुहरूको चोरीनिकासी गर्ने चोर । २. हिंस्रक जङ्गली पशु (बाघ, चितुवा आदि ।) ~ व्यापार— ना॰ देवदेवीका प्राचीन मूर्तिहरू; गाँजा, चरेसजस्ता नशादार वस्तु आदि बहुमूल्य र अवैध सामानहरूको चोरीनिकासी गरी लुकीछिपी गरिने व्यापार ।
तस्तो— वि॰ [त्यस्तो] त्योजस्तो; त्यस्तो । (उदा॰— यो लेख जस्ताको तस्तो छापिदिनुभए बेस हुनेछ ।)
तस्बिर— ना॰ [अ॰ तस्वीरे १. क्यामराबारा खिँचिने कुनै ठाउँ, वस्तु, दृश्य,मानिस आदिको चित्र; फोटो; तसबिर । २. कागत, कपडा आदिमा रब भरेर वा अन्य कुनै साधन तथा सीपले बनाइने त्यस्तै किसिमको आकृति; चित्र; बुट्टा ।
तस्मै— ना॰ [सं॰] खीर; पायस ।
तह— ना॰ [फा॰] १.कुनै क्रियाकलाप वा वस्तुको निर्धारित स्तर वा स्थान । २. कामको ठीक चाँजोपाँजो । ३. पुरातत्त्वका अनुसार उत्खनन गरेका कुण्डको गहिराइमा रहेको माटो आदि वस्तुको एकपछि अर्को खापिएर रहेको लहर; कुण्डमा रहेको तलदेखि माथिसम्म स्पष्ट देखिने जमिनको पत्रैपत्र । ४. खात; चाब, पत्र ।
तहकिकात— ना॰ [फा॰ तहकीक > तहकीकाते १. कानुनी कारबाईमा मौकातैकात, सर्जमिन गर्ने तथा अरू सबुद, प्रमाण जुटाउने काम । २. पक्कापक्की; तय; जाँच; खोज ।
तहखाना— ना॰ [फा॰ तहखाने जमिनमनि बनाइएको कोठा वा बस्ने ठाउँ; सुरुबघर ।
तहबह— ना॰ [(बि॰) तहे कुनै वस्तु वा कुरा तह लगाउने काम; थितिबिति; बन्दोबस्त । तह बितह— ना॰ [फा॰] सम्म परेको र सम्म नपरेको वा अग्लो– होचो भएको ठाउँ वा जमिन । (उदा॰— ठुलो धारा लाग्यो तह– बितह हेर्दै जमिनको । —लेखनाथ, 'तरुणतपसी' ।) ।
तहबिल— ना॰ [अ॰ तहवीले १. अड्डाखानाहरूको रुपियाँ–पैसा राख्ने ढुकुटी । २. कुनै कामका लागि कसैको जिम्मामा रहेको रुपियाँ । — दार— ना॰तहबिलको जिम्मा लिने वा तहबिलसम्बन्धी काम गर्ने कर्मचारी । — दारी— ना॰ तहबिलदारको काम वा पद ।
तहरि–नु— अ॰ क्रि॰ [तहरो+इ+नु] भिजेका कुनै वस्तुबाट पानी एकोहोरिएर चुहिनु; पानी तर्केर वा तर परेर जानु; बचेखुचेको पनि सबै आउनु ।
तहरिर— ना॰ [अ॰ तहरीरे पुरानो चलनअनुसार निजामती कर्मचारीको हाकिममनिको एक दर्जा; हाकिमभन्दा तल्लो मुख्य कारिन्दा ।
तहरो— ना॰ [रू तरे पानीको दर्को; झर ।
तहथ्याइ— ना॰ [रू तहरि (+याइ॰ १. तहरिने क्रिया वा प्रक्रिया । [ तहथ्याउ+आइ] २. तहथ्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] तहथ्याइनु— क॰ क्रि॰ पानी निथारिनु; तर्काइनु । तहथ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ पानी निथार्नु, तर्काउनु ।
तहल्का— ना॰ [अ॰ तहल्के कुनै कार्यकारणबाट हुने चर्को खलबल; खैलाबैला; हल्लाखल्ला । (उदा॰— अचेल जताततै महँगीको मारले तहल्का मच्चिएको छ । ॰
तहसनहस— ना॰ [(बि॰) अ॰ नहसे बिग्रेर, भत्केर, नासिएर आदि किसिमले स्वाहा हुने स्थिति; खत्तम ।
तहसिल— ना॰ [अ॰ तहसीले १. उठतीपुठती वा असुलउपर गर्ने काम । २. त्यस्तो काम गर्ने अड्डा । — दार— ना॰ सरकारी रकमकलम, मालपोत आदि उठाउने वा असुलउपर गर्ने व्यक्ति; त्यस्तो काम गर्ने कर्मचारीको दर्जा । — दारी— ना॰ तहसिलदारको काम वा दर्जा ।
तहालु— वि॰ [तह+आलु] तहैतह परेको; पत्रे ।
तहिले— क्रि॰ वि॰ [सं॰ तदो त्यस बेला; त्यतिखेर ।
ता१— प्रत्य॰ [सं॰] नाम वा विशेषण शब्दका पछाडि गाँसिएर भाववाचक नाम बन्ने एक प्रत्यय (जस्तो— मानवता, नम्रता, कोमलता इ॰ ।) ।
ता२— निपा॰ कुनै शब्द वा वाक्यमा जोड दिनका लागि प्रयुक्त हुने शब्द; त । (उदा॰— कुरो ता ठीकै हो, काम पनि हुनुपथ्यो । मान्दैन ता सम्झाऊ, जान्दैन ता बुझाऊ । ॰
ताँगा— ना॰ [रू टाँगो टाँगा; टमटम ।
ताँत— ना॰ [सं॰ तन्तु] पशुका नसा, आन्द्रा आदि बाटेर बनाइएको डोरी वा तार ।
ताँती— ना॰ [सं॰ तति] १. पङ्क्ति; लर्को; लहर (जस्तो— जन्तीको ताँती, कमिलाको ताँती इ॰ रू) । २. आरबाजो, सारङ्गी आदिमा हालिने बाख्राको आन्द्रो बाटेर बनाइएको तार ।
ताँदो— ना॰ [सं॰ तन्तु] धनुका दुवै टुप्पामा बाँधेर तान्ने डोरी ।
ताँबो— ना॰ [तामा+ओ] तामा ।
ताः— ना॰ [नेवा॰] चर्यागीत, नृत्य र भजनहरूमा बजाइने मुजुराभन्दा सानो बाजा; मञ्जरी बाजा ।
ताइँ— ना॰ [फा॰ ताबे १. शक्ति वा फुर्ती; पाइँ, तागत । २. घमन्ड, सेखी । — फाइँ— ना॰ निकै फुर्ती देखाउने काम; फुर्तीफार्ती, चुरीफुरी । (उदा॰— मान्छे सानो भए तापनि उनी निकै ताइँफाइँ गर्दा रहेछन् ।) ।
ताइचिन— ना॰ [चिनि॰] होचो बोट हुने प्रशस्त मात्रामा फल्ने, झन्डै तीन महिनामा पाक्ने सजिलैसँग नझर्ने एक प्रकारको धान ।
ताइताप्के— ना॰ [ताइ+ताप्के] ताप्केजस्तो तर उत्तानो परेको र बिँड लामो हुने वा दुईतिर कडा भएको, ताप्केको कामसमेत दिने भाँडो; ताई ।
ताई— ना॰ [प्रा॰] सेल, रोटी आदि पकाउन प्रयोग गरिने, पीँध सम्म भई सोझोसँग बिट उठेको र उत्तानो परेको बिँडवाल फलामे भाँडो । — को फुरौलो— वि॰ क्षणिक फुर्ती देखाएर मक्ख पर्ने (व्यक्ति॰ (उदा॰— कस्ता–कस्ता कहाँ गए, यो ताईको फुरौलोले के गर्ला <॰ ।
ताउ१— ना॰ [फा॰ तो कागतको नपट्याइएको सिङ्गो पत्र ।
ताउ२— ना॰ [प्रा॰ तावे रोटी पकाइने, बाटुलो फलामे वा ढुङ्गे पातो; तावा ।
ताउ३— ना॰ [फा॰ ताबे १. अरूमा प्रभाव पार्न वा रोब जमाउन फुर्तीसँग जुँगा मुसार्ने काम; सेखी गर्ने चाल; घमन्ड । २. तताएर लुगा सम्म्याउने एक किसिमको इस्त्रीजस्तो फलामे साधन । ३. आँच; ताप । ताउर माउर— ना॰ [(बि॰) माउरे हिँडाइ, कामगराइ आदिको तालसुर; फुर्तीसाथको तरखर । (उदा॰— शान्तिको बिहेको दिन उनकी दिदीको ताउरमाउर कसले हेरिदेओस् ; तपाईँ त जात्रा हेर्न जाने ताउरमाउरमा पो लाग्नुभएछ ।) ।
ताउली— ना॰ [ताउलो+ई] सानो ताउलो ।
ताउलो— ना॰ [सं॰ तातले भात, खोले आदि पकाउने साधारण र मझौला खालको तामा, पित्तल आदिको भाँडो ।
ताक्–नु— स॰ क्रि॰ १. कुनै कुराको चाहना गर्नु; चिताउनु । २. कुनै ठाउँ वा वस्तुलाई एकटक लाएर हेर्नु; नियाल्नु । ३. हालेको ठाउँमा लाग्ने किसिमले सोझो पारेर हेर्नु; लक्ष्य गर्नु; निसाना सोझ्याउनु । ४. मौका पर्खेर बसिरहनु ।
ताक— ना॰ [रू ताक्+अ] १. अवसर; मौका (उदा॰— उनी छोराको बिहे गर्ने ताकमा छन् । ) । २. उद्देश्य; लक्ष्य (उदा॰— ताक राम्रो भएपछि काम पनि सफल हुन्छ रू) । ३. हेराइ; दृष्टि (उदा॰— एकै ताकमा कान्छोसित पुतली मोहित भइछ ।) । ना॰ यो॰ ४. तिर; छेक (उदा॰— अब दसैँताक हाम्रो भेट हुन्छ रू) । — छोपुवा— वि॰ ताक छोप्ने; अवसरवादी ।
ताकतरह— ना॰ [ताक+तरह] कामको प्रारम्भ वा पूर्वरूप; सुरसार ।
ताका— ना॰ यो॰ [ताक+ओ ताक; छेक ।
ताकाताक— ना॰ [ताक+ताक] १. परस्परमा ताक्ने काम; मौका छोप्ने काम । (उदा॰— तिनीहरू झ्यालमा बसेर ताकाताक गरिरहेछन् ।) २.साह्रै हतार वा खाँचो । (उदा॰— आ६नो खेतीको कस्तो ताकाताक परेको बेला मदेस नझरी सुख पाइएन ।
ताकिता— ना॰ [अ॰ ताकीदे गर्नुपर्ने वा सुरु भएको काम चाँडो सक्नलाई लगाइने आत्तुरी; काम छिटै टुङ्ग्याउनका निम्ति गरिने हतारो; तकाजा । > ताकिती— ना॰ ताकिता ।
ताकिनु— क॰ क्रि॰ [ताक्+इ+नु] ताक्ने काम गरिनु; लक्ष्य गरिनु ।
ताक्मारु— ना॰ छिटै पाक्ने खालको एक जातको धान ।
ताखु— ना॰ [भो॰ ब॰] ऊन कात्ने एक प्रकारको हाते साधन ।
तागत— ना॰ [अ॰ ताकते प्राणीको शरीरमा सञ्चित शक्ति; सामर्थ्य; बल । — दार— वि॰ १.तागत भएको; बलियो । २. तागत दिने; तागतिलो (पौष्टिक खानेकुरा आदि) । — वर— वि॰ शक्तिशाली; बलियो । > तागतिलो— वि॰ १. तागत भएको; बलियो । २. तागत दिने, पौष्टिक । तागती— वि॰ तागत लाग्ने; तागतिलो ।
तागा— ना॰ [प्रा॰ तग्गे १. जनै । २. धागो । — धारी— ना॰ १. जनै लाउने जाति; बिजाति । वि॰ २. जनै लाउने । तागो तगारो— ना॰ [(बि॰) तगारो] घरजग्गाको साँध–सिमाना; बार वा गौँडो ।
ताछ्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ तक्ष+नु] १.हतियारबारा कुनै पनि वस्तुको बाहिरी भाग (ताला, बोक्रा आदि॰ खुर्कनु; बोक्रा फाल्नु । २. खुत्त्याउनु; तछार्नु । > ताछतुछ— ना॰ ताछ्ने र खुर्कने काम ।
ताज— ना॰ [फा॰] १. राजमुकुट; शिरपेच । २. गन्जिफाको एक रब । ३. असल; उम्दा ।
ताजन— ना॰ [फा॰] घोडालाई पिट्ने र तह लाउने छडी ।
ताजा— वि॰ [फा॰] १. नसेलाएको वा बासी नभएको; साजी (खानेकुरा) । २. भर्खर टिपेर ल्याइएको; नओइलाएको (फलफूल) । ३. आलो; ताजा (कुरा, खबर आदि॰ ।
ताजी— ना॰ [फा॰] १. अरब देशमा पाइने एक जातको घोडा । २. एक जातको घरपालुवा कुकुर ।
ताजुप/ताजुब— वि॰ [फा॰ ताबूब/तअज्जूबे १. छक पार्ने; अनौठो खालको । ना॰ २. अचम्म; आश्चर्य; छक्क ।
ताड्–नु— स॰ क्रि॰ [स॰ताइ+नु] १. गुप्त रूपमा रहेको वा थाहा नभएको कुरो पत्ता लाउनु; पारख गर्नु । २. कस्तो रहेछ भन्ने कुरो खुट्ट्याउनु; लख गर्नु; अनुमान गर्नु; अडकल्नु ।
ताड— ना॰ [सं॰ताले हाँगाबिँगा नहुने, सोझो टुप्पामा ठूलठूला पात हुने तगरजस्तो एक रूख ।
ताडक— वि॰ [सं॰] ताडन गर्ने; प्रहार गर्ने; पिट्ने ।
ताडका— ना॰ [ सं॰] रामायणमा वर्णित रामचन्द्रबारा मारिएकी एक प्रसिद्ध राक्षसी ।
ताडन/ताडना— ना॰ [सं॰] १. कुटीपिटी तह लगाउने काम; कुटाइ । २. सपार्ने उद्देश्यले दिइने शासना; चोट; सजाय ।
ताडनी— ना॰ [सं॰] कोर्रा ।
ताडपत्र— ना॰ [ताड+पत्र] १. ताडवृक्षको पात (यसमा प्राचीन कालमा ग्रन्थहरू लेखिन्थे ।) २. कानका लोतीमा झुन्डिने गरी लगाइने गहनाविशेष ।
ताडित— वि॰ [सं॰] शासना दिइएको; पिटिएको ।
ताडिनु— क॰ क्रि॰ [ताड्+इ+नु] ताड्ने काम गरिनु; पिटिनु ।
ताडी— ना॰ [सं॰] १.ताडको रूख । २. ताडको रूखबाट निकालिने एक किसिमको नशादार रस वा मद्य ।
ताण्डव— ना॰ [सं॰] उफ्राइ–कुदाइ बेसी हुने शिवको प्रसिद्ध नृत्य; पुरुषले नाच्ने उद्धत नृत्य ।
तात— ना॰ [सं॰] १. पिता; बाबु । २.आदरणीय व्यक्ति वा मान्यजन । ३. आफूभन्दा सानो व्यक्तिलाई स्नेहपूर्वक गरिने सम्बोधन रू
तातापानी— ना॰ [तातो+पानी] १. जमिनमनिबाट गन्धक, चुन आदिको संयोगले तातेर निस्केको पानी । २.काठमाडौँबाट चीनको तिब्बती क्षेत्रमा जाने बाटोमा पर्ने मितेरी साँघुको नजिकै अरनिको राजमार्गको छेवैमा रहेको त्यस्तो पानी भएको प्रसिद्ध ठाउँ ।
तातिनु— अ॰ क्रि॰ [तात्+इ+नु] तातो होइनु; गर्मिनु ।
तातिल— ना॰ [अ॰ तातीले अड्डाखानाहरूमा बिदा भएको दिन; छुट्टी; तातेल ।
ताती/ताते— ना॰ [सं॰ ताति] बिस्तारै हिँड्ने काम; हिँडाइ (बालबोलीमा॰ ।
तातो— ना॰हे॰ तातिल ।
तातो— वि॰ [सं॰ तप्ते १. आगो, घाम आदिको राप भएको; तातेको; गर्मी । २. शरीरमा हुने मधुरो उष्णताका किसिमको; न्यानो । ना॰ ३. पोल्ने वा डाम्ने आँच; उष्णता; गरम; ताप । ४. कामको उत्साह वा जाँगर । ~ छारो— ना॰ तातो पनि छारो पनि; महत्त्वहीन स्थिति । ~ न छारो— वि॰ केही न केही; सार नभएको । ~ न्यानो— ना॰ १. तातो खानेकुरा र न्यानो वस्त्र । २. तातो र न्यानो । ~ र
गत— ना॰ भर्खरै निस्केको वा आलो रगत; जोस र रिसमा उम्लने रगत । ~ रिस— ना॰ झडङ्ग उठेको रिस ।
तात्–नु— अ॰ क्रि॰ [तातो+नु] १. आगो, घाम आदिले तातो हुनु; गर्माउनु । २. कुनै कारणले कसैसँग रिसाउनु; झोकिनु । ३. कुनै कामका निम्ति आँटेर तत्पर हुनु ।
तात्कालिक— वि॰ [सं॰] त्यस समयको; त्यही बखतको ।
तात्तातै— क्रि॰ वि॰ [तात्तातो+ऐ] तुरुन्तातुरुन्ती; उत्निखेरै; तत्काल ।
तात्तातो— वि॰ [तातो+तातो] अलिअलि तातो; मनतातो ।
तात्पर्य— ना॰ [सं॰] १. कुनै कामकुराको भित्री अभिप्राय; मतलब; आशय । २. गाँठी कुरो । > तात्पर्यार्थ — ना॰ वाच्यार्थभन्दा बेग्लैअर्थ; व्यङ्ग्यार्थ ।
तात्त्विक— वि॰ [सं॰] १.तत्त्वज्ञानले युक्त; तत्त्वसम्बन्धी । २. वास्तविक; यथार्थ ।
तादात— ना॰ [अ॰ तअदादे परिमाण; सङ्ख्या; गन्ती । (उदा॰— भाषण सुन्न ठूलो तादातमा मानिसहरूको भीड थियो ।)
तादात्म्य— ना॰ [सं॰] एउटा वस्तु अर्को वस्तुसँग मिलेर एक हुने काम वा अवस्था; अभेद मिश्रण वा सम्बन्ध ।
तादी— क्रि॰ वि॰ [सं॰तद्दीने १. धेरै पहिले; अघिअघि; उहिले । ना॰ २. बितेको समय ।
तादृश— वि॰ [सं॰] देखाएजस्तै; त्योजस्तै; त्यस्तै; अनुरूप ।
तान्–नु— सं॰ क्रि॰ [सं॰ तन्+नु] १. आफूपट्टि ल्याउनु; खिच्नु, घिच्च्याउनु । २. आ६नो मत वा पक्षमा ल्याउनु; आकर्षित गर्नु । ३. तन्काउनु; थुत्नु ।
तान— ना॰ [सं॰] १. कपडा बुन्ने घरेलु यन्त्रविशेष । २. कपडा बुन्न फैलाइएको धागो । ३. फैलावट, विस्तार । ४. मनको एकसुर । ५. सङ्गीतका केही स्वरलाई एकसाथ बजाउने वा गाउने काम; आलाप । — तुन— ना॰ १.तान्नेवर्ने काम । २.बलतल गरी वा जिनतिन पुथ्याउने काम । ३. घरको मसिनु काम । —
पुरा— ना॰ चारवटा तार लागेको, पर्दा नभएको, गाउँदा स्वर दिने सितारजस्तो वाद्यविशेष ।
तानसेन— ना॰ १. नेपालको पश्चिमाञ्चल क्षेत्रमा लुम्बिनी अञ्चलभित्र पर्ने पाल्पा जिल्लाको सदरमुकाम । २. मुगल सम्राट् अकबरको दरबारका नवरत्नमध्येका एक तथा प्रसिद्ध गायक ।
ताना१— ना॰ [सं॰ ताने १. लयको विस्तारका निम्ति लेघ्रो तान्ने चाल; आलाप । २.मनको लहड; बोली; धुन । ३. राल, सिँगानजस्ता चिप्ला वस्तुको मिहिन तन्तु; डोरी ।
ताना२— ना॰ [अ॰ तअनःे छेडपेच हानिने बोलाइ; व्यङ्ग्य; छनक ।
ञ्कस्नु— टु॰ छेडपेच हान्नु; आक्षेप गर्नु ।
तानातान— ना॰ [तान्+आ+तान्+अ] परस्परमा जसले सक्यो उसले तान्ने काम; दुई थरीका बीचको तनाइ; खिचातानी । > तानातानी— ना॰ तानातान ।
तानाबाना— ना॰ [सं॰ तानं+वयन] कपडाको तान र बुनोट; तनौटो र बुनौटो ।
तानामाना— ना॰ [रू तानाबानो जङ्गीनिजामती कर्मचारीहरूको फित्ता, पगरी, पेटी आदि पहिरन वा चिह्न ।
तानासाह— ना॰ [फा॰] निरङ्कुश वा स्वेच्छाचारी शासक । >
तानासाही— ना॰ राज्यको सम्पूर्ण अधिकार एउटै व्यक्तिमा निहित रहने राज्यव्यवस्था; अधिनायकवाद ।
तानिनु— क॰ क्रि॰ [तान्+इ+नु] तान्ने काम गरिनृु; खिचिनु ।
तानेतुने— ना॰ [रू तानतुने १.कुनै किसिमले गरिने काम; मसिनु काम; तानतुन । वि॰ २. जिनतिन कामचलाउ हुने; सानोतिनो ।
तानेमाने— ना॰ [तानामानो सानोतिनो खालको कामधन्दा; अल्याबमल्याब हुने काम ।
तान्त्रिक— ना॰ [सं॰] १. तन्त्रमन्त्र जान्ने वा त्यसको प्रयोग गर्ने व्यक्ति; तन्त्रशास्त्र जान्ने व्यक्ति । वि॰ २. तन्त्रशास्त्रको; तन्त्रसम्बन्धी ।
तान्द्रो— ना॰ [सं॰ तन्तु] १. सागपात, घाँस, पराल आदिको एउटा बोट वा पात; त्यान्द्रो । २. सानो धरो वा डोरो ।
ताप्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ ताप+नु] १. शरीरमा घामको पाहार वा आगाको राप लिनु र जीउ तताउनु । २. थकाइ, गर्मी आदि मेट्न मधुरो हावा वा शीतलताको सेवन गर्नु ।
ताप— ना॰ [सं॰] १. पोल्ने, तताउने वा सङ्घर्षणबाट प्राप्त हुने शक्ति । २. तातोपन; गर्मी; उष्णता । ३. मानसिक दुःख वा पीर; सन्ताप । ४. ज्वर । ~ ऊर्जा— ना॰ तापबाट निस्कने शक्ति । श्र तापक— वि॰ ताप दिने; तातो गराउने; गर्मी चढाउने । — क्रम— ना॰ १. उष्णता वा तातोपन घटीबढी हुने क्रम; सूर्यबाट प्राप्त हुने गर्मी । २. थर्मामिटरबारा हेरिने तापको परिमाण । — त्रय— ना॰ आधिदैविक, आधिभौतिक र आध्यात्मिक तीन थरी दुःख । तापन— ना॰ १. कामदेवका पाँच बाणमध्ये एक । २. ताप ।
तापनि— संयो॰ [ता+पनि] त्यसो भए पनि; तैपनि; तथापि (उदा॰— उनले भने तापनि यो काम गर्न सकिएन ।) । ताप परिमापक— ना॰ [सं॰] तापको परिमाण नाप्न प्रयोग गरिने वैज्ञानिक उपकरण ।
तापमान— ना॰ [सं॰] वायुमण्डलमा रहने वा शरीरमा हुने तापको मात्रा । ~ यन्त्र— ना॰ त्यस्तो ताप नाप्ने वैज्ञानिक यन्त्र; डिग्री; थर्मामिटर । ताप मापक— वि॰ [सं॰] ताप वा तापक्रम नाप्ने । ~ यन्त्र— ना॰ २. ताप नाप्ने साधन वा यन्त्र । ताप संवाहन— ना॰ [सं॰] गर्मी तल–माथि सर्ने प्रक्रिया ।
तापस— ना॰ [सं॰] १. तपस्या गर्ने व्यक्ति; तपस्वी । वि॰ २. तपस्यासम्बन्धी; तपस्याको; तपस्यामा लागेको ।
तापसञ्चालन— ना॰ [सं॰] एक वस्तुबाट सँगैको अर्को वस्तुमा ताप सर्दैजाने प्रक्रिया ।
तापान्तर— ना॰ [सं॰] कुनै खास अवधिभित्र हुने अधिकतम र न्यूनतम तापको अन्तर ।
तापित— वि॰ [सं॰] तातो पारिएको; तताइएको ।
तापिनु— क॰ क्रि॰ [ताप्+इ+नु+] ताप्ने काम गरिनु ।
तापी— वि॰ [सं॰] १. ताप दिने; तताउने । २. दुःख, पीर दिने ।
ताप्के— ना॰ [सं॰ तापके तिहुनतरकारी पकाइने बिँड भएको फलामे भाँडो ।
ताप्रे— ना॰ [ताप्रो+ए] १. मेथीका जस्ता पात हुने; पहेँला फूल फुल्ने, तनेबोडीका जस्ता कोसा फल्ने तथा सूर्य उदाउँदा पात फक्रने र अस्ताउँदा पात जोरिने एक प्रकारको झार । वि॰ २. दुब्लाएको; पेट सुकेको ।
ताप्लेजुब— ना॰ [भो॰ ब॰] नेपालको पूर्वाञ्चल विकासक्षेत्रभित्र पर्ने मेची अञ्चलको सुदूर उत्तरपूर्वी भागमा स्थित, चीन देशसँग सिमाना जोडिएको एक पहाडी जिल्ला ।
ताबेदार— वि॰ [अ॰ ताबे+फा॰ दारे १. अरूको अधीनमा रहने तथा आज्ञापालन गर्ने । ना॰ २.नोकर; सेवक । > ताबेदारी— ना॰ दाबेदारको काम; सेवा; नोकरी ।
तामचिन— ना॰ [अ॰ ताम+फा॰ चीने भित्रपट्टि सेतो र बाहिरपट्टि कालो हुने भाँडाकुँडा बनाउने धातु; त्यस्तो रोगन लगाइएका भाँडा बनेको टिन; चिनियाँ रोगन ।
तामदान— ना॰ [अ॰ ताम+फा॰ दाने मानिसले बोकेर चलाइने एक किसिमको सवारी साधन; उलिन्काठ ।
तामस— ना॰ [सं॰] १.तमोगुण हुनेको स्वभाव; अहमत्याइँ; अभिमान; घमन्ड । वि॰ २. तमोगुण बेसी भएको; तमोगुणी । > तामसिक— वि॰ तमोगुणसम्बन्धीग् तमोगुण भएको । तामसी— वि॰ तमोगुणी; अभिमानी ।
तामा१— ना॰ १. तरकारी खाइने अमिलो स्वाद भएको एक थरी बाँसको कलिलो टुसाको चकना । २. हाँगा र पात नआउन्जेलका अवस्थाको बाँसको टुसो वा मुनु ।
तामा२— ना॰ [सं ताम्रे थोरै रातोरातो रबको हुने एक प्रसिद्ध खनिज धातु; ताम्र; ताँबा । — कोसी— ना॰ भोटमा मूल भएको, नेपालको पूर्वी पहाडी क्षेत्रमा बग्ने सप्तकोसीमध्येको एक नदी ।
तामाब— ना॰ [भो॰ ब॰ ] प्रायः नेपालको उत्तर पूर्वी पहाडी भागमा बस्ने एक जाति । ~ सेलो— ना॰ तामाब जातिले गाउने, चरणमा सात वा आठ अक्षर भएको लोकगीतको एक लय । तामा बाँस— ना॰ [तामा+बाँस] तामाका चकना बनाइने कलिलो बाँस; एक प्रकारको बाँस ।
तामिल/तामिली— ना॰हे॰ तामेल ।
तामे— वि॰ [तामा+ए] १.तामा धातुको वा तामाजस्तो; ताम्रसम्बन्धी । २. तामाको जस्तो रब भएको । ~ ढुकुर— ना॰ प्वाँखमा राताराता छिर्का हुने ठूलो जातको ढुकुर ।
तामेल— ना॰ [अ॰ तामीले १. कामको समाप्ति; तयारी; तामिल/तामिली । २. आज्ञापालन । > तामेली— ना॰ तामेल गर्ने काम वा अवस्था; काम पूरा भएको स्थिति; तामिली ।
तामेस— ना॰ मुजुरका पुच्छरझैँ उठेको, गजाले रेटेर बजाइने पन्ध्रवटा तार लागेको, इसराजजस्तो एक तारबाजा ।
तामो— ना॰ [ । तामो ताम्र; ताँब्ाो । ~ तुलसी— ना॰ धर्म सम्झिँदा वा भाक्दा हातमा लिइने तामाको द्रव्य र तुलसीको पत्र । ताम्बा काइतेन— ना॰ [भो॰ ब॰ (ता॰)] बिहे, भोजभतेर आदिमा गाइने धार्मिक विषयवस्तु भएको तामाब जातिमा प्रचलित एक लोकगीत ।
ताम्बुल— ना॰ [सं॰] १. खयर, चुना, सुपारी, मसला आदि हालेर बनाइने पानको बिडा । २. पानको पात वा लहरो । ~ वल्ली— ना॰ पानको लहरो । ~ वीटिका— ना॰ पानको बिडा । श्र ताम्बूलिक— वि॰ पान बेच्ने (व्यक्ति॰; बरही ।
ताम्र— ना॰ [सं॰] १. एक किसिमको थोरै रातो खनिज धातु । २. एक किसिमको कुष्ठरोग । वि॰ ३. तामाले बनेको; तामाका रबको । > ताम्रक— ना॰ ताम्र; तामा । — कार— ना॰ तामा, पित्तल आदिका भाँडाकुँडा बनाएर जीविका गर्ने जाति वा व्यक्ति; तमौटे । — पट्ट पत्र— ना॰ दानपत्र आदि लेखेर दिइने अक्षर कुँदिएको तामाको पातो । — पत्र— ना॰ तामाको पातामा लेखिएको अभिलेख; तामापत्र । ~ पल्लव— ना॰अशोक वृक्ष । ~ युग— ना॰ मानिसले तामाका भाँडाकुँडा, हतियार आदि उपयोगमा ल्याउन थालेको, ढुङ्गे युगपछिको प्राचीन समय । ~ वर्ण— वि॰ तामाका रबको, रक्तवर्णको । — वल्ली— ना॰ रत्नाउलो झारविशेष ।
ताम्रिब— ना॰ [अङ्॰ टैम्बूरिने मुजुरा लागेको, खैँजडीका ढाँचाको ठोकेर बजाइने एक प्रकारको बाजा ।
ताम्लो— ना॰ [भो॰ व॰] गुरुब जातिका स्त्रीहरूले कम्मरमनि गुन्यूँमाथि लाउने, कालो मखमलको तीनकुने वस्त्र; कर्मु ।
तायजात/तायदात— ना॰ [अ॰ तअदादे १. फौज्दारीसम्बन्धी गहन अपराधका अभियुक्तको अपराध सिद्ध भएमा वा कसैले सरकारी धनमाल मासेर खाएमा सरकारबारा निजहरूको सम्पत्ति जफत गर्ने काम; जायजेथा; सर्वस्व । २. सङ्ख्या; गन्ती ।
तायदाती— वि॰ [तायदात+ई] तायदातसम्बन्धी; तायदातको । ~
फाराम— ना॰ तायदात गर्दा राखिने सम्पत्ति वा धनमालको विवरण; मुद्दासम्बन्धी प्रयोजनीय कागतपत्रको पञ्जिका ।
तायो— ना॰ [नेवा॰ तायले घाँटीमा लगाइने एक प्रकारको गहना ।
तार्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰तारण+नु] १. नदीनालाहरूमा कुनै वस्तु; मानिस आदि वारिपारि पुथ्याउनु; पार लगाउनु । २. दुःखसङ्कटबाट उद्धार गर्नु; उतार्नु । ३. पितृहरूलाई मुक्त पार्नु । ४. पानी नहालीकनै घिउ, तेल आदिमा तरकारी आदि भुट्नु वा पकाउनु ।
तार१— ना॰ [सं॰] १. धातुको मसिनु डोरो । २. दूरसञ्चारका माध्यमले आउने खबर । ३. त्यस्तो सञ्चारको निम्ति प्रयोग गरिने सङ्क्षिप्त नाम रू४. सङ्गीतको उच्चस्वर ।
तार२— ना॰ [सं॰ ताडे हाँगाबिँगा केही नहुने, टुप्पामा ठूला पात हुने, सोझो सुरिलो एक जातको रूख; ताड ।
तारक— वि॰ [सं॰] १. पार लगाउने; तार्ने; उद्धारक । ना॰ २.तारा । ३.आँखाको नानी । ४.रामको षडक्षर मन्त्र (ॐ रामाय नमः) । ५.चार सगण र एक गुरु भएको एक छन्द । ~ चिह्न— ना॰ १. विशेष खोलुवा दिन वा महत्त्व प्रदर्शित गर्नलाई छापा वा लिपिमा प्रयोग गरिने ताराजस्तो चिह्न (८० २. अव्याकरणिक रूप जनाउन प्रयोग गरिने चिह्न । > तारका— ना॰ १.आँखाको नानी । २.तारा; नक्षत्र । तारकासुर— ना॰ कुमार कार्तिकेयबारा मारिएको एक प्रसिद्ध दैत्य । तारकिणी— ना॰ ताराहरू चम्केको रात । तारकीय— वि॰ १. तारासम्बन्धी; ताराहरूले भरिएको । २. तारकमन्त्रसम्बन्धी । तारकेश— ना॰ चन्द्रमा । तारकेश्वर— ना॰ शिव; महादेव ।
तारखबर— ना॰ [तार+खबर] दूरसञ्चारका माध्यमले आकाशमार्गबाट आएको समाचार; टेलिग्राम ।
तारघाट— ना॰ [तार्+घाट] नदी तर्ने बटुवा वा यात्रीहरू तर्ने र ओर्लने ठाउँ ।
तारण— ना॰ [सं॰] १.पार लाउने काम; तार्ने काम । २. उद्धार ।
तारतम्य— ना॰ [सं॰] १. सन्जोग वा सिलसिलाले हुने कुनै कामको सफलता । २. हुनुपर्ने कामकुराको बन्दोबस्त; चानस ।
तारनतार— क्रि॰ वि॰ [तार+तार] एकपछि अर्को गर्दै; फेरि–फेरि; लगातार; निरन्तर ।
तारन्तै— क्रि॰ वि॰ [तार्+अन्तै] तुरुन्तै; लगत्तै ।
तारपिन— ना॰ [अङ्॰ टर्पेन्टाइने सल्लाको खोटोबाट निकालिने एक किसिमको तेल । तार फाइल— ना॰ [तार+फाइल] तारले उनेर फाइल गरिने प्रणाली वा त्यसरी गरिने कागतपत्रको नत्थी ।
तारल्य— ना॰ [सं॰] १ तरल वा पन्यालो हुने भाव वा स्थिति; तरलता । २. चञ्चलता । ३. कामुकता । तार सप्तक— ना॰ [सं॰] सङ्गीतमा स्वरहरूको सबभन्दा तीखो उच्चारण हुने स्थिति ।
तारसुर— ना॰ [सं॰] १. कामको पूर्वरङ्ग; तरखर; तालसुर । २. कामको चाँजोपाँजो; व्यवस्था ।
तारा— ना॰ [सं॰] १. राती आकाशमा झल्कने ज्योतिसमूह वा प्रकाशपिण्ड; नक्षत्र । २. आँखाको नानी; पुतली । ३. बालिकी, बृहस्पतिकी र अमोघसिद्धिकी पत्नीहरूको नाम रू४. विश्वपाणिकी माता । ५. पञ्चतारामध्ये एक । ~ गण— ना॰ ताराहरूको समूह; तारा–मण्डल । > ताराङ्कित— वि॰ ताराको चिह्नले चिनाइएको; ताराको चिनु लगाइएको (शब्द, वाक्य, प्रश्न आदि॰ । विप॰ अताराङ्कित । — पट— ना॰ आँखाको गोला (नेत्राण्ड॰ का विभिन्न भागलाई छुट्ट्याउने मासुको पातलो पर्दा । — पति— ना॰ १. चन्द्रमा । २. बृहस्पति । ३. बालि । ~ पुञ्ज— ना॰ कल्पित बाह्य रेखाभित्र गुजुल्टिएका स्थिर ताराको सङ्ख्या; आकाशमा देखिने ताराहरूको समुदाय; तारामण्डल ।
ताराबाजी— ना॰ [ताली+बाजी] थपडी मारेर वा ताली बजाएर खेलिने केटाकेटीको एक खेल । तारा मण्डल— ना॰ [सं॰] १. ताराहरूको घेरा वा समूह; नक्षत्रमण्डल । २. पहेँलो रब हुने एक प्रकारको ठूलो छत्तावाल फूल । तारा माछो— ना॰ [तारा+माछो] समुद्रमा पाइने, ताराजस्तै पाँचतिर चोसा फैलिएको, काँडे शरीर भएको, शरीरका विभिन्न काम पानीको सञ्चारणप्रणालीबारा गर्ने एक प्रकारको जन्तु ।
तारिका— ना॰ [सं॰] १. सानो तारा । २. अचेल चलचित्र आदिकी प्रसिद्ध र सफल अभिनेत्री । ३. कोटको कल्लरमा धारण गरिने विभूषणको सानो प्रतीक वा स्मृतिचिह्न ।
तारिख— ना॰ [फा॰ तारीखे १. अड्डाअदालतबाट झगडिया वा निजको वारिसलाई हाजिर हुन आउनू भनी लेखिदिएको मिति; तारेक । २. इस्वी महिनाको गते वा दिन; मिति । ~ किताब— ना॰ तारिखको नाम, मिति टिप्ने पन्जिका । ~ पर्चा— ना॰ अड्डा अदालतबाट झगडिया वा वारिसलाई यस दिन हाजिर हुन आउनू भनी अड्डाको छाप र फाँटवालाले सहीछाप गरी लेखिदिने कागत वा पुर्जा । ~ भरपाई— ना॰ 'तारिख बुझिलिएँ' भन्ने बेहोरा भएको झगडिया वा वारिसको सहीछाप परेको कागत । — वाला— अड्डाअदालतबाट तारिख तोकिएको वा तारिखमा रहेको झगडिया ।
तारिनु— क॰ क्रि॰ [तार्+इ+नु] तार्ने काम गरिनु ।
तारिफ— ना॰ [अ॰ तअरीफे १. असल गुणहरूको बढाइँ; प्रशंसा; सह्रनी । २. कुनै कुराको विवरण वा वर्णन ।
तारी— ना॰ १. सुनकेवँरा । २. पटुवा काट्दा चार मुठाबाट एक किलो पाट बन्ने हिसाबले बनाइने सानो एकाइ; मुठी ।
तारु— ना॰ मसिना पात हुने, झुस नहुने, बलियो चिल्लो जातको बाँस ।
तारुण्य— ना॰ [सं॰] तरुण हुनाको भाव वा अवस्था; तन्नेरीपन; युवावस्था; जवानी; यौवन ।
तारे१— वि॰ [तारा+ए] १. निधारमा ताराजस्तो सेतो चिह्न वा टाटो भएको; चाँदे (पशु॰ । २. तारा भएको; ताराजस्तो ।
तारे२— वि॰ [तार्+ए] तार लागेको; तार भएको । (उदा॰— त्यस्तो तारे बारमा कसरी जाने < कर नलाऊ है ; ॰
तारेक— ना॰हे॰ तारिख । तारे भिर— ना॰ [तारो+भीर] साह्रै अग्लो र कहालीलाग्दो ठाडो पहरे भीर ।
तारेमाम— ना॰ [तारे+सं॰ माम्] बौद्धमार्गीबीच प्रचलित एक प्रकारको अभिवादन; नमस्कार ।
तारैतार— क्रि॰ वि॰ [तार+तार] पटकैपिच्छे; तारनतार ।
तारो— ना॰ [सं॰ तारो बाण, गोलीजस्ता अस्त्रले ताकिने निशाना; लक्ष्य । ~ हनाइ— ना॰ तारो हान्ने काम ।
तार्किक— वि॰ [सं॰] १. तर्कशास्त्र जान्ने (व्यक्ति॰; तत्त्ववेत्ता; दार्शनिक; नैयायिक । २. तर्क वा तर्कशास्त्रको; तर्क वा तर्कशास्त्रसम्बन्धी । ~ प्रश्न— ना॰ तर्कयुक्त प्रश्न । ~ शैली— ना॰ लेखाइमा लामा वाक्य, प्रचुर विशेषण र बौद्धिकता बेसी भएको, अलि कठिन भईकन बुँदायुक्त, गहकिलो तथा विचारात्मक हुने, ओज गुण भएको एक शैली ।
तार्की— ना॰ [तार+की] मदानीको टुप्पामा जडिएको तार ।
तार्कु— वि॰ [तारा+कु] ताराजस्तो चिह्न भएको; निधारमा ताराकार सेतो टीका हुने (गाई, बाछी ॰ ।
तार्के— वि॰ [तारा+के] ताराजस्तो चिह्न भएको; निधारमा ताराकार सेतो टीका हुने (गोरु आदि) । ~ घ्याब— ना॰ सिन्धुपाल्चोक जिल्लामा पर्ने बौद्धमार्गी लामाहरूको प्रसिद्ध धार्मिक स्थल (गुम्बा॰ । ~ जुरेली— ना॰ एक जातको जुरेली चरो । ~ बाँस— ना॰ तामाबाँसभन्दा अलि मसिना पात र खँदिलो हुने एक प्रकारको बाँस ।
ताल१— ना॰ [सं॰ तल्ले पानी प्रशस्त जमेको ठाउँ; ठूलो प्राकृतिक पोखरी; दह ।
ताल२— ना॰ [सं॰] १. नाचगानको ढङ्ग वा पारा; छाँट; चाल । २. खुसी प्रकट गर्दा दुई हत्केला बजाएर निकालिने शब्द; ताली । ३. मादल, तबला, झ्याम्टा आदि ठोकेर वा जुधाएर बजाइने बाजाको मात्रा । ४. ढोकाको आग्लो खोल्ने वा लगाउने फलामे साधन । ५. झ्यालढोकाको चौकोस कस्नाका निम्ति गाह्रोमा तेर्स्याइने लामो काठ । ६. ताडको रूख । ७. कामगराइको चोटि वा पटक । ८. सन्जोग; मौका । — गाँठी— ना॰ १. कुनै कामकाजको प्रबन्ध; चाँजोपाँजो । २. कुनै कुराको भित्री अभिप्राय; रहस्य । — बारी— वि॰ अनेक ताल झिक्ने; आ६नै तालको; अनौठो । — बार— ना॰ झ्यालढोकाहरू लगाउने र बन्द गर्ने साधन; साँचोमुचो; तालाकुन्जी । ~ न सुर— ना॰ छाँट न काँट; रङ्ग न ढङ्ग । — पत्र— ना॰ हे॰ ताडपत्र । — पर्णी— ना॰जङ्गलमा पाइने एक जातको सुप । — फल— ना॰ नरिवलको आकारको भित्रपट्टि पानी हुने एक प्रकारको फल; ताडको फल । — मखाना— ना॰ लामालामा पात हुने; हाँगा र डाँठका बीचमा काँडादार गाँठा फल्ने, सेता वा नीला जुहीका जस्ता फूल फुल्ने एक जातको बुटी वा त्यसैको फल । — मान— ना॰ चित्र, मूर्ति आदि बनाउँदा आकृतिको ठीक अनुपात मिलाइने त्रिकोण, वृत्त आदि । — माल— ना॰ तालमेल । — मेल— ना॰ कामकुराको परिपञ्च वा चाँजोपाँजो; ठिक्क हुने वा मिल्ने काम ।
तालव्य— वि॰ [सं॰] तालुस्थानबाट उच्चारित हुने -ध्वनि) । तालुसम्बन्धी । > तालव्यीभवन— ना॰ अर्कै स्थानबाट उच्चारण हुने ध्वनि तालव्य वर्णमा परिवर्तित हुने काम वा स्थिति (जस्तो— सत्+चरित्र=सच्चरित्र, वाद्य = बाजा इ॰ ।) ताल सुर— ना॰ [सं॰ ताल+सुर] १. कुनै कामकुराको ताल र सुर । २. कामको रूपरङ्ग; सुरसार; थालनी । ३. गर्नुपर्ने काम वा कुराको ठीक चाँजोपाजो ।
ताला— ना॰ [सं॰ तालके ताल्चा । ~ कुन्जी— ना॰ ताल्चा र साँचो । ~ बन्दी— ना॰ १. कुनै वस्तु आदि बाकस, कोठा वा भँडारमा राखी ताल्चा लाएर बन्द गर्ने काम । २. कर्मचारीहरूलाई चेताउनी दिन वा दबाउन मालिकले कारखानाको ढोकामा ताल्चा लाएर बाहिरै राखिदिने काम । ३. कुनै पनि कामकारबाई ठप्प भएको अवस्था । ४. आन्दोलनकारीहरूले आ६ना माग पूरा गराउनका निम्ति सम्बन्धित निकाय वा निकाय–प्रमुखको कार्यालयमा ताला लगाइदिने काम ।
तालाबाला— ना॰ [रू तलबले कुनै त्रासद स्थिति वा हडबडीबाट हुने अत्याहट; अत्यास ।
तालिका— ना॰ [सं॰] कुनै कुरा, विषय, मिति आदि मिलाई लेखिएको सूची; फेहरिस्त; रुटिन । — कार— ना॰ तालिका तयार पार्ने; सूची बनाउने । > तालिकीकरण— ना॰ सङ्कलित तथ्यहरूलाई वर्गीकरणपछि हार र स्तम्भमा मिलाएर राख्ने प्रक्रिया ।
तालिम— ना॰ [ अ॰ तअलीमे १. कुनै काम वा विषयमा व्यवस्थित रूपमा दिइने शिक्षा; प्रशिक्षण; तालीम । २. कामको अह्राइपह्राइ वा सिकाइसधाइ । — खाना— ना॰ तालिम गर्ने ठाउँ । > तालिमी— वि॰ १. तालिम गरेको; प्रशिक्षण पाएको । २. तालिमसम्बन्धी ।
तालिमे— ना॰ १. गानाबजानामा तालिम पाएकी दरबारिया सुसारे । वि॰ २. तालिम पाएको; तालिमी ।
ताली— ना॰ [सं॰ ताले १. थपडीको शब्द; करतलध्वनि; ताल । २. आँखाको पटल वा ढकनी । ३. सानो ताला ।
तालीम— ना॰हे॰ तालिम । तालीस पत्र— ना॰ [सं॰] सुनपाती ।
तालु— ना॰ [सं॰] १. वर्त्सभन्दा पछि र किलकिलेभन्दा अगिको भाग । ~ खुइले— वि॰ तालुका रौँ झरेर खाली भएको; खल्वाट ।
तालुक— ना॰ [अ॰ तअल्लुके १. कसैको मातहतमा रहेको क्षेत्र वा इलाका; तैनाथ । २. कुनै जवाफदेही रहेका कुराको वास्ता; सरोकार । ~ अड्डा— ना॰तालुक भएको वा तालुक लिने अड्डा; माथिल्लो अधिकार लिएको अड्डा । — दार— ना॰ १. रैतीबाट मालपोत असुलउपर गरी मालमा दाखिल गर्ने र तालुकदारी ऐन–सवालबमोजिम काम गर्ने व्यक्ति; गाउँको मुखिया; जिम्मावाल । २. तैनाथवाला; तालुकवाला । — दारी— ना॰ तालुकदारको काम वा अधिकार; तालुकदारको प्रथा; जिम्माव्ाारी । — वाला— ना॰ १. जिल्ला वा गौँडाभरको मुख्य निकासा दिने हाकिम । २. पहिले जिल्ला वा गौँडाको बडाहाकिम (अचेलको प्रमुख जिल्ला अधिकारी॰ । > तालुकी— ना॰ तालुकको काम ।
तालो— ना॰ [ताल+ओ] ताल; ताला । ~ साँचो— ना॰ आग्लो खोल्ने ताल र ताल्चा खोल्ने साँचो ।
ताल्चा— ना॰ [सं॰ तालके ढोका, सन्दुक, ट्याङ्का, बाकस आदि बन्द गर्न लगाइने फलाम वा पित्तलको यन्त्र ।
ताल्चे— क्रि॰ वि॰ [ताल्चा+ए] १. गुच्चा आदि नगुडाईकन सोझै हान्ने चाल । वि॰ २. ताल्चाका किसिमको; ताल्चा मार्न हुने । ~ झार— ना॰ डाँठका आँख्ला फुकाली ती आँख्ला फेरि परेलामा पसाएर ताल्चा मारेजस्तो गरी खेल्न हुने एक किसिमको झार; कुरकुरे ।
तावा— ना॰ [सं॰ तापे बाबर आदि पकाउने थालजस्तो फलामे भाँडो ।
तास१— ना॰ [अ॰] १. सुरथ, पान, चीड र इँटका बुट्टा भएको, प्रत्येक बुट्टाका एक्कादेखि तेह्र पत्ती हुने तथा बजिर, मिसी, बादशाह आदिको चित्रसमेत भएको, विभिन्न खेल खेलिने कागतका बाउन्नवटा पत्ती वा चक्की । २. सुनचाँदीको जरीले कार्चोप भरेको बहुमूल्य कपडा ।
तास२— ना॰ [रुसी] सोभियत सङ्घको प्रसिद्ध समाचार समिति ।
तासा१— ना॰ [अ॰ तासे घाँटीमा भिरेर दुई गजाले बजाइने ट्याम्कोजस्तो एक बाजा ।
तासा२— ना॰ १. किनमेल गरेपछि किन्नेले पसलेसित माग्ने वा लिने सानोतिनो वस्तु; फोसा । वि. २. एकदम पातलो; साह्रै दुब्लो । स्त्री॰ तासी ।
तासिर— ना॰ [अ॰ तासीरे असर; प्रभाव; जोर । तासी लामा— ना॰ [भो॰ ब॰] लामाको एउटा उच्चपद ।