नेपाली शब्दसमूह २० चि
चिँगडो— ना॰ फुटेको भाँडो; चिबडो ।
चिँगना— ना॰ १. ढुङ्ग्रीप्वाँख पनि नउम्रेका कुखुराका ससाना बच्चा; चिबना । २. कुखुराको बच्चा; चल्ला; चल्लो ।
चिँगो— ना॰ १. पानीमा बस्ने, टोक्ने सानो कीरो । २. लाम्चा पात र सेता जरा हुने धानका खेतमा हुने एक भुइँझार ।
चिउँ— ना॰ [बा॰ बो॰] १. सुत्ने क्रिया वा निद्रा । २. साना शिशुलाई सुताउनका लागि गुनगुनाउने शब्द ।
चिउँटी— ना॰ [चिम्टी] १. बूढी औँला र चोर औँलाका टुप्पाको मेल । २. त्यस्तो मेलले टिप्दा आउनेजति मात्रा । ३. सो मेल हुँदाको चिमटाइ । ४. बूढी औँला र चोर औँलाका सहायताले कुनै वस्तु समात्ने स्थिति वा कार्य । वि॰ ५. चिउँटीले आउने परिमाणको; चिम्टी । ४. थोरै; ज्यादै थोरै; अति अल्प ।
चिउँडो— ना॰ [सं॰ चिबुके तल्लो ओठभन्दा मुनिको अनुहारको भाग; तल्लो बङ्गाराको उठेको भाग; च्यूँडो; च्यापु ।
चिउरा— ना॰ [सं॰ चिपिट/चिपुटे भिजाएको वा उसिनेको धान नफुट्तै भुटेर ढिकी, ओखल, मिल आदिमा कुटी थेप्चो बनाइएको एक खाद्य वस्तु; च्यूरा; चिपिटान्न ।
चिउरी— ना॰ १. सुनजस्तो टल्कने पाट निस्कने एक जातको बोट । २. चिउली (फल वा बोट॰ ।
चिउला— ना॰ मुना; टुसा; अङ्कुर; चिउलो । — चिउली— ना॰ मुनामुनी; टुसाटुसी ।
चिउली१— ना॰ चिउलो (कोमलार्थमा॰ ।
चिउली२— ना॰ [सं॰ चूतकुले सेता साना फूल फुल्ने, दूध निस्कने, अमारोको आकारको फल फल्ने, सो फल चुस्दा गुलियो रस निस्कने रूख वा त्यसको फल; हिङ्गुदल ।
चिउलो— ना॰ हे॰ चिउला ।
चिक्–नु— स॰ क्रि॰ स्त्रीसम्भोग गर्नु; मैथुन गर्नु । >
चिकनथली/चिकनथैली— ना॰ स्त्री–योनि; जननेन्द्रिय । चिकनथैले— वि॰ सम्भोगको ज्यादै चाह गर्ने (स्त्री॰; कामोन्मादी; कामासक्त (स्त्री॰; भोगिनी । चिकाइ— ना॰ सम्भोग गर्ने वा गराउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । चिकाइनु— क॰ क्रि॰ सम्भोग गराइनु वा गर्न लगाइनु । चिकाउनु— प्रे॰ क्रि॰ सम्भोग गर्न लाउनु वा गर्ने पार्नु । चिकान— ना॰ सम्भोग कार्य; समागम; मैथुन; सम्भोग ।
चिकामारी— ना॰ चिकीखेल । चिकारु— वि॰ मैथुनमा तल्लीन भएर लागेको ।
चिकित्सक— ना॰ [सं॰] औषधोपचार गर्ने व्यक्ति; डाक्टर; वैद्य; कविराज; हकिम ।
चिकित्सा— ना॰ [सं॰] १. निदान; रोगनिरूपण । २. इलाज; उपचार; औषधी; दवाई > चिकित्सालय— ना॰ औषधी गर्ने घर वा ठाउँ; औषधालय; वैद्यखाना; हस्पिटल; अस्पताल । ~ विज्ञान— ना॰ रोगको निदान वा मीमांसा गर्ने र उपचार गरी निकोसमेत पार्ने एक विज्ञान तथा कला; चिकित्साशास्त्र; चरकसंहिता । चिकित्सित— वि॰ चिकित्सा गरिएको (व्यक्ति॰; उपचार गरिएको ।
चिकिनु— क॰ क्रि॰ [चिक्+इ+नु] सम्भोग गरिनु; मैथुन गरिनु ।
चिकी— ना॰ स्त्रीजातिको जननेन्द्रिय; योनि; भग । ~ खेल— ना॰ मैथुन–क्रिया; चिकामारी ।
चिकुवा— वि॰ [चिक्+उवो बढी स्त्रीप्रसङ्ग गर्ने स्वभावको; धेरै स्वास्नीमान्छे चाहिने; अति मैथुन गर्ने ।
चिघ्र–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ चित्कारश्र चिघ्र+नु] चिच्याउनु; च्याँठिनु; तर्सिएर रुनु; हिलिनु । > चिघ्राइ— ना॰ चिघ्रने वा चिघ्राउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । चिघ्रिनु— अ॰ क्रि॰ चिघ्रनु ।
चिबडी— ना॰ [बङ्ग॰] झिबे माछो ।
चिबडो— ना॰ फुटेको भाँडो; चिँगडो ।
चिचिघ्वाइँ— ना॰ [अ॰ मू॰ चिची+ता॰ घ्वाइँचरो] फिस्टो ।
चिचिन्डो— ना॰ [सं॰ चिचिण्डे १. घिरौँलाका जस्ता पात, सेता फूल, सेता वा काला धर्सा भएका घिरौँलाकै आकारका फल हुने एक लहरो । २. तरकारीका रूपमा व्यवहार गरिने त्यसको फल; चीनाकर्कटी ।
चिचिमोटे— वि॰ [(बि॰) चिमोट्+ए] चकचके; छुकछुके; चनमते (बालक–बालिका॰ ।
चिचिलो— ना॰ [(बि॰) चिलो=चल्लो] १. भरखर फलेको, सानो कलिलो फल । २. सानो कलिलो बालक; बच्चो । वि॰ ३. बेला नभएको (फल, फूल, सागपात आदि॰ ।
चिची— ना॰ १. मासु (बालबोलीमा) । २. भर्खर जन्मेको शिशु । —
चिची-'पापा'— ना॰ १. मासु र मिठाई लगायतका अन्य मीठा खानेकुरा । २. पुलपुल्याइ (उदा॰— केटाकेटीहरूलाई चिची–पापा गरे बिग्रन्छन्) । ~ भुँडी— ना॰ १. नसप्लाएका साना बच्चा । २. साना बच्चा । ३. शिशु तथा भ्रूण । ~ माम— ना॰ १. मासु–भात आदि (बालबोलीमा॰ । २. ज्यादै सजिला कुरा (हेयार्थमा॰ ।
चिच्चो— वि॰ लालची; लोलुप; लोभी; कन्जुस; चिच्चा; किच्चो; किच्चक; खिच्चो ।
चिच्च्याइ— ना॰ [रू चिच्च्याउ (+याइ॰] चिच्याउने क्रिया, भाव वा प्रक्रिया । [ > ] चिच्च्याइनु— अ॰ क्रि॰ कराइनु; कौलासिनु ।
चिच्याउ–नु— अ॰ क्रि॰ [चीत्कार+याउ+नु] कङ्कला शब्द निकाल्नु; कौलास्नु; कराउनु । > चिच्च्याहट— ना॰ चिच्च्याइ ।
चिज१— ना॰ [अङ्॰] वैज्ञानिक प्रक्रियाअनुसार जमाइएको दूधबाट बनेको खाद्य पदार्थ ।
चिज२— ना॰ [फा॰] १. कुनै पनि वस्तु वा पदार्थ; थोक । २. महत्त्वपूर्ण वस्तु वा उत्तम कुरो । — बिज— ना॰ कुनै वस्तु वा पदार्थहरूको समूह; मालताल; जेतेमेते ।
चिट१— ना॰ [अङ्॰] १. कुनै कुराको टिपोट गरिएको कागजको सानो टुक्रा । २. परीक्षामा अवैध साधनका रूपमा चोरी गर्ने मनसायले परीक्षार्थीले छलपूर्वक प्रयोग गर्ने टिपोटपत्र ।
चिट२— ना॰ पुललाई अड्याउनका लागि अवलम्बस्वरूप कसिने लट्ठा; झोलुङ्गे पुलको दुई छेउमा तारहरू कस्न बनाइएका मजबुत लट्ठा ।
चिटचिट— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चिट्+अ (बि॰)] १. मानसिक वा शारीरिक कष्टका कारणले शरीरमा पसिना आउने गरी । ना॰ २. त्यसरी आएको पसिनाबारा उत्पन्न च्याटच्याट । >
चिटचिटती/चिटचिटी— क्रि॰वि॰ चिटचिट; अझै चिटचिट हुने किसिमसँग; चिटीचिटी ।
चिटिक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चिटिक्+क] सानो र राम्रो भई छाँट मिल्ने गरी; चिट्ट; चट्ट ।
चिटीचिटी— क्रि॰ वि॰ हे॰ चिटचिटी ।
चिट्ट— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चिट्+ट] सानो, राम्रो र बान्की पर्ने गरी; चिटिक्क; बान्की परेर मिल्ने गरी ।
चिट्टा— ना॰ कुमारी वा अक्षता स्त्रीको जननेन्द्रियको पर्दा वा आवरण; योनिको पर्दा वा जाली; कुमारीच्छद ।
चिट्टे— वि॰ [चिट्ट+ए] १. सानो; च्यान्टे; सिकुटे । २. छरितो; छरिछाँटको; राम्रो; डिलडौलको ।
चिट्ठा— ना॰ १. नगद वा जिन्सी वस्तु पुरस्कारका रूपमा प्राप्त गर्ने लक्ष्यले नम्बर लगाइएका टिकट सर्वसाधारण जनतामा बिक्री गराई जम्मा गरिएको धन पर्नेलाई वितरण गरिने एक प्रणाली (लटरी) । २. अकस्मात् हात लागेको धन ।
चिठी/चि¶ी— १. टाढा बसेको कुनै आफन्त वा परिचित व्यक्तिलाई हुलाकमार्फत वा कुनै मान्छेमार्फत पठाइने लिखित भला– कुशली वा खैखबर । २. कार्यालयले कुनै संस्था वा व्यक्तिलाई सम्बोधन गरी पठाउने कुनै पनि प्रकारको लेखोट (पत्र, परिपत्र, सूचना इ॰) । ३. कुनै व्यक्तिले संस्था वा विशिष्ट व्यक्तिका नाममा लेखेको दर्खास्त; आवेदन; निवेदनपत्र । ~ पत्र— ना॰ चिठी । ~ पत्र निक्सारी— ना॰ १. राणाकालमा प्रधानमन्त्री वा श्री ३ का नाममा आएका चिट्ठी–पत्रादि जाहेर गर्ने एक अड्डा । २. सो अड्डामा गरिने चिठीपत्रको जाहेरी । ~ पुर्जी— ना॰ कार्यालयको वा सरकारी कागजातको रूपमा आएको पत्र ।
चिड— ना॰ १. फूलका आकारको बुट्टा भएको; तासको एउटा रब; चिडिया । २. चीडा; गोब्रेसल्लो ।
चिडिया— ना॰ [हि॰] चरो; पक्षी; पन्छी । — खाना— ना॰ सार्वजनिक प्रदर्शनका निम्ति चरा–चुरुङ्गीलगायत जङ्गली पशुहरू र अनौठा शारीरिक बनावट भएका घरेलु जनावरसमेत सङ्ग्रह गरिने ठाउँ; चिडियाघर; पक्षीखाना । ~ घर— ना॰ चिडियाखाना ।
चिड्को— ना॰ १. चट्याब; वज्रपात । २. वज्र; चिर्को ।
चिढ्–नु— अ॰ क्रि॰ [तुल॰ च्याँठ < स्याँठे रिसाउनु; चिढिनु । >
चिढाइ— ना॰ चिढ्ने वा चिढाउने भाव वा क्रिया–प्रक्रिया ।
चिढाइनु— अ॰ क्रि॰ चिढ्ने हुनु; चिढिनु । चिढाउनु— स॰ क्रि॰ रिस उठाउनु; चिढ्याउनु । चिढिनु— अ॰ क्रि॰ रिसाउनु; बेखुसी हुनु; नाराज हुनु; चिढ्नु । चिढ्याइ— ना॰ चिढिने भाव वा क्रिया–प्रक्रिया; चिढाइ । चिढ्याइनु— अ॰ क्रि॰ चिढाइनु ।
चिढ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ चिढिने पार्नु वा पार्न लगाउनु ।
चित्— ना॰ [सं॰] १. विचार; प्रत्यक्ष ज्ञान; चेतना; बुद्धि; प्रज्ञा । २. हृदय; मन । ३. आत्मा । ४. ब्रह्म ।
चित— ना॰ १. उत्तानो । २. हरेस; हतोत्साह । ३. विस्मय; आश्चर्य । ४. जुवामा कौडाको मुख ठाडो वा उत्तानो हुने स्थिति वा अवस्था । क्रि॰ वि॰ ५. अलपत्र ।
चितवन— ना॰ [सं॰ चित्रवने नारायणी अञ्चलमा पर्ने एक जिल्ला; चितौन ।
चिता— ना॰ [सं॰] मुर्दा पोल्नका लागि बनाएको तीन खाप दाउराको टाँड; मुर्दा पोल्ने खलियो वा चौको; चितिका ।
चिताइ— ना॰ [रू चिताउ (+आइ॰] १. चिताउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । २. सरकारी वन–जङ्गल आदिको रखवारी, रेखदेख वा पालो–पहरा । ३. खेतीपातीमा विशेष ध्यान पुथ्याउने कार्य । — दार— ना॰ १. सरकारी वन–जङ्गलको रखवाला वा पहरेदार । २. खेतीवाल । [ > ] चिताइनु— क॰ क्रि॰ कामना गरिनु; सम्झिनु; चिन्ता गरिनु । चिताउनु— स॰ क्रि॰ १. कामना गर्नु; मनले चाहनु; इच्छा गर्नु । २. सम्झनु; कल्पना गर्नु; ध्यान गर्नु; चिन्ता गर्नु । चिता पिण्ड— ना॰ [सं॰] मृतकका दाहपछि चितामा दिइने छ पिण्ड । चिता भूमि— ना॰ [सं॰] मुर्दा जलाउने ठाउँ; चितास्थान; मसानघाट; दाहस्थान ।
चितारोहण— ना॰ [सं॰] १. मृत पतिका साथ सती जान विधवा स्त्रीले चितामा चढ्ने काम; सती जाने काम । २. शवलाई जलाउन चितामा राख्ने काम ।
चितासाधन— ना॰ [सं॰] मसानमा बसेर सिद्धिप्राप्तिका लागि गरिने मन्त्र–अनुष्ठान ।
चिति— ना॰ [सं॰] १. चिता । २. ज्ञान; चेतना । ३. चाब; थुप्रो; समुच्चय । ४. चार कुना परेको ठाउँ । > चितिका— ना॰ १. चिता; चिति । २. थुप्रो; चाब ।
चितु— ना॰ [सं॰ चित्रके औषधी लाग्ने एक बुटे झारविशेष; चित्रक ।
चितुवा— ना॰ [सं॰ चित्रके १. जीउमा टाटापाङ्ग्रा बुट्टा हुने, बाघ जातिको एक ठूलो र डरलाग्दो हिंस्रक जन्तु; घुँगी । २. राई– लिम्बुलाई गाली गर्दा प्रयोग गरिने शब्द ।
चिते— वि॰ लोभी; कञ्जुस ।
चितौन— ना॰हे॰ चितवन ।
चित्त— ना॰ [सं॰] १. मन; हृदय; दिल । २. विचार; चिन्तन; इच्छा । ३. बुद्धि; अन्तःकरण; तर्क; तर्कनाशक्ति । ४. अभिप्राय; उद्देश्य । ५. ध्यान । ~ कल्पित— वि॰ चित्तले कल्पना गरिएको; चिताइएको । ~ चोर— ना॰ प्रेमी; मनलाई हरण गर्ने व्यक्ति । —
ज— ना॰ १. चित्त वा मनबाट उत्पन्न हुने विकार वा मनःस्थिति । २. कामदेव; अनङ्ग । — ज्ञ— वि॰ १. मनको कुरो जान्ने; मनको ज्ञाता । ना॰ २. ईश्वर । ३. आत्मज्ञानी । — प्रशम— ना॰ सन्तोष; प्रसन्नता; शान्ति । ~ बुझ्दो— वि॰ मन परेको; मनमा सन्तोष दिने; मिल्दो; सन्तोषप्रद । चित्तधर ‘हृदय’— ना॰ नेवारी (नेपाल॰ भाषाका प्रख्यात महाकवि ।
चित्तल— ना॰ [सं॰ चित्तले १. रातो शरीरमा सेता बाक्ला टीका हुने मृगका जातको जङ्गली पशु । २. एक माछोविशेष । चित्त विक्षेप— ना॰ [सं॰] मनको अस्थिरता; मनको उचाटपन; उच्चाटलाग्दो अवस्था । चित्त विप्लव— ना॰ [सं॰] मन छँटाउने काम; बहुलट्टीपन; उन्माद । चित्त विभ्रम— ना॰ [सं॰] चित्तभ्रंश; बुद्धिभ्रंश; उन्मत्तता; पागलपन । चित्त वृत्ति— ना॰ [सं॰] १. मनको अवस्था । २. संवेग । ३. मनको आन्तरिक व्यापार । चित्त शुद्धि— ना॰ [सं॰] चित्तलाई शुद्ध तुल्याउने कार्य; मनलाई निर्मल बनाउने प्रक्रिया ।
चित्तहारी— वि॰ [सं॰] मनोहर; आकर्षक ।
चित्ता— ना॰ १. चित; उत्तानो । २. पराजय; हार । ३. धोका; आत्मघात ।
चित्ताकर्षक— वि॰ [सं॰] हृदयलाई आकर्षित गर्ने; मनलाई मुग्ध पार्ने ।
चित्तुचाँगे— ना॰ हाड मर्किएको ठाउँमा लगाइने एक झारविशेष ।
चित्र— ना॰ [सं॰] १. तसबिर; फोटो; छापा; चित्रपट; प्रतिमा; छवि । २. चम्किने गहना । ३. असाधारण छवि; तेजिलो वस्तु । ४. आश्चर्य । ५. एक प्रकारको कुष्ठ रोग । ~ कला— ना॰ हातले चित्र कोर्ने कला; कागज, कपडा आदिमा सिसाकलम, रङ्ग आदिबाट बनाइएका रेखाका माध्यमले कुनै कुरो प्रस्तुत गर्ने कला; चित्रकृति; चित्रविद्या । — कार— ना॰ १. चित्रकलामा निपुण व्यक्ति; चित्रलेखक; चित्रशिल्पी । २. चित्र लेख्ने वंशपरम्परागत पेसा लिने नेपाली जातिको एक थर । — कारी— ना॰ चित्रकारले गर्ने काम; कला । ~ काव्य— ना॰ १. व्यङ्ग्यार्थको अभाव भई वाच्यार्थकै मात्र सत्ता भएको अलङ्कारप्रधान एक अवर वा अधम मानिएको काव्य जसका 'शब्दचित्र' र 'अर्थचित्र' गरी जम्मा दुई भेद हुन्छन् । २. कुनै एक चित्रको पृष्ठाधारमा लेखिएको चमत्कारपूर्ण कविता । (उदा॰— खड्गबन्ध, पßबन्ध, चक्रबन्ध, गोमूत्रिकाबन्ध, सर्वतोभद्र इ॰) । ~ गुप्त— ना॰ १. यमराजकहाँ मानिसहरूका गुण–अवगुण, पाप–पुण्य आदिको रोकड लेख्ने देवता । २. चौध यममध्ये एक । > चित्रण— ना॰ १. चित्र उतार्ने काम; चित्र खिचेझैँ गरिने वर्णन । २. वर्णन; बखान; विवरण । — पट— ना॰ १. चित्र लेखिएको रङ्गिन वा चारखाने कपडा; तसबिर; चित्र । २. सिनेमाको फिल्म । —
पदा— ना॰ दुई भगण र दुई गुरु हुने एक प्रकारको वार्णिक छन्द । — फित्ता— ना॰ विद्युत्–प्रकाशका सहायताले पर्दा आदिमा देखाइने चलचित्र, डकुमेन्टरी, स्लाइड, भी॰डी॰ओ॰ आदिका चित्राङ्कित फित्ता; फिल्म । — मय— वि॰ चित्रैचित्रले भरिएको; छापैछापा भएको; सचित्र । ~ लिपि— ना॰ १. विचारको अर्थबोध गराउन स्थूल रूपबाट चित्रात्मक सङ्केतबारा लेखिने एकाक्षरी परिवारको लिपि; सङ्केतात्मक लिपि (उदा॰— चिनियाँ लिपि) । २. मिश्र देशका प्राचीन अभिलेखहरूमा अक्षरहरूको साटो प्रयोग गरिने चित्र; लिपिको सबैभन्दा प्राचीन रूप । ~ लेखक— ना॰ चित्रकार । ~ लेखनिका— ना॰ चित्र बनाउने वा लेख्ने कूची; चित्र–तूलिका; बुरुस । — लेखा— ना॰ मगण, भगण, नगण, तीन यगण र चारौँ तथा सातौँ अक्षरमा विश्राम हुने छन्दविशेष । ~ विचित्र— वि॰ १. रङ्गीबिरङ्गी; अनेक भाँति । २. अनौठो; ताजुप । ~ विद्या— ना॰ चित्रकला । — शाला— ना॰ १. सार्वजनिक प्रदर्शनका निमित्त चित्रकृतिहरू सङ्ग्रह गरिएको घर वा ठाउँ; चित्रकारको कार्यालय; चित्रालय; चित्र–मन्दिर (आर्टग्यालरी) । २. फोटो खिच्ने वा चित्र लेख्ने ठाउँ (आर्ट स्टुडियो) । ~ शिल्पी— ना॰ चित्रकार ।
चित्रा— ना॰ [सं॰] १. तीन मगण, दुई यगण र आठौँ अक्षरमा यति भएको छन्दविशेष । २. सत्ताइस नक्षत्रमध्येको चौधौँ नक्षत्र ।
चित्रालय— ना॰ [सं॰] चित्रशाला ।
चित्रावली— ना॰ [सं॰] १. कुनै विचार, तथ्य, विषय आदिलाई प्रभावशाली र प्रामाणिक ढङ्गबाट व्यक्त वा प्रस्तुत गर्न दिइने चित्रहरूको क्रमिक शृङ्खला । २. चित्रैचित्रहरूको समूह ।
चित्रिङ्ग/चित्रिङ्ब— क्रि॰ वि॰/ना॰ [अ॰ मू॰ चित्रिङ्+ ग/बे पातलो धातुको पाता, मुन्द्रा आदि भुईँमा बजारिँदा आवाज आउने गरी ।
चित्रिणी— ना॰ [सं॰] १. शास्त्रमा वर्णित चार प्रकारका स्त्री (पद्मिनी, चित्रिणी, शङ्खिनी र हस्तिनी॰ मध्ये एक । २. बुद्धिवैभव र श्रेष्ठताले युक्त स्त्री ।
चित्रित— वि॰ [सं॰] १. रङ्गी–बिरङ्गी । २. चित्रकारिता भएको । ३. कुनै कुराको चित्रण गरिएको (कथात्मक साहित्यमा॰ ।
चित्रीकरण— ना॰ [सं॰] १. विभिन्न रबले रँगाउने कार्य; चित्रित गर्ने क्रिया; सजाउने काम । २. आश्चर्य ।
चित्रे— वि॰ [चित्रो+ए] १. चित्रोको जस्तो बुनौट भएको (राडी, पाखी आदि॰ । ना॰ २. राडीका दुइखाले (चित्रे र मान्द्रे॰ बुनोटमध्ये एक । ~ डोको— ना॰ माथि बिट नभएको वा फाट्न लागेको डोको । ~ बन्सो— ना॰ गाईबस्तुलाई खुवाइने, चित्रोझैँ फैलिने घाँसविशेष । ~ बादल— ना॰ नीलो भुइँमा चित्राजस्तै डोरा–डोरा परेको देखिने बादलको आकृति । ~ मेसो— ना॰ चित्राको जस्तै बुनोट; बुनाइको सजिलो तरिका; बुनाइको मान्द्रेमेसोभन्दा भिन्न मेसो ।
चित्रो— ना॰ अन्नको भकारी बनाउन वा बार्न बाँस, निगालो आदिका मोटा–मसिना चोयाबारा सादा तरिकाले बुनेर तयार पारिएको मान्द्रोजस्तो ठूलो पातो; एक प्रकारको भकारी ।
चित्लाँगे/चित्लाबे— वि॰ [चित्लाब+ए] १. चितलाबमा हुने, पाइने वा बस्ने (मूला, आलु, मानिस इ॰) । ना॰ २. बर्खायाममा खेतमा हुने पिर्रे जातको एक झार; गाईतियारे । चित् स्वरूप— ना॰ [सं॰] १. परमात्मा; ईश्वर । वि॰ २. ईश्वरीय ।
चिथर्–नु— स॰ क्रि॰ [चिथ्रो+नु] हे॰ चिथोर्नु । > चिथराइ— ना॰ हे॰ चिथोराइ । चिथराइनु— क॰ क्रि॰ चिथोराइनु । चिथराउनु— प्रे॰ क्रि॰ चिथोराउनु ।
चिथोर्–नु— स॰ क्रि॰ [चिथ्रो+नु] कोपर्नु; कोतर्नु; दाँत, नब आदिले ताछ्नु; फहराउनु; दाह्रनु; दार्नु । > चिथोराइ— ना॰ चिथोर्ने क्रिया, भाव वा प्रक्रिया । चिथोराइनु— क॰ क्रि॰ कोपराइनु ।
चिथोराउनु— प्रे॰ क्रि॰ चिथोर्न लाउनु वा लगाउनु ।
चिथोराचिथोर— ना॰ झगडा आदिमा एकले अर्कालाई चिथोर्ने काम; आफू–आफूमा चिथोर्ने काम । चिथोरिनु— स॰ क्रि॰ कोपरिनु; कोतरिनु ।
चिथ्रो— ना॰ मक्किएर थोत्रिएको लुगा; झुत्रो; थाङ्नो; ६याङ्लो; चिल्थो; चिल्था; कन्था; च्याङ्लो; चिथडो ।
चिदाकाश— ना॰ [सं॰] चैतन्याकाश; व्यापक ब्रह्म ।
चिदाभास— ना॰ [सं॰] सांसारिक वासनामा लिप्त जीव ।
चिद्रूप— ना॰ [सं॰] शुद्ध चैतन्य रूप; चिन्मय ।
चिबिलास— ना॰ [सं॰] चैतन्यस्वरूप ईश्वरको माया ।
चिन्–नु१— स॰ क्रि॰ [सं॰ चिति+नु] चाब लगाउनु; गारो लगाउनु; निर्माण गर्नु ।
चिन्–नु२— स॰ क्रि॰ [सं॰ चिन्+नु] १. परिचय पाउनु; ठम्याउनु; जान्नु; पहिचान्नु । २. पारख गर्नु; निर्क्यौल गर्नु । ३. अनुभवबारा थाहा पाउनु ।
चिनजान— ना॰ [चिन्+जान्] परिचय; जान–पहिचान; चिनाजान; चिनापर्ची; चिन्हारी ।
चिना१— ना॰ १. दूबाका जस्ता लामा–लामा पात र बन्साका जस्त्ाा झुप्पादार फूल हुने एक प्रकारको सानो झार । २. त्यसैका दाना वा फल; एक जातको कागुनु ।
चिना२— ना॰ [सं॰ चिन्हे ज्योतिषशास्त्रअनुसार मानिसको जन्मका समयको ग्रह–नक्षत्रहरूको स्थिति र तिनीहरूको आपसी सम्बन्ध (जसको आधारमा मानिसको भाग्यको निर्णय गरिन्छ॰ बारे लेखिएको कुण्डली आदिसमेत भएको कागज; जन्मपत्रिका; जन्मकुण्डली; चिन्हा; टिप्पन ।
चिनाइ— ना॰ [रू चिन् (+आइ॰] चिन्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । >
चिनाइनु— क॰ क्रि॰ चिनारी गराइनु । चिनाउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. चिनारी गराउनु; परिचय गराउनु; पहिचान गराउनु । २. घर वा पर्खाल आदिका गाह्रो चिनाउनु वा चिन्न लगाउनु ।
चिनाकठी/चिनाकाठी/चिनकट्ठी— ना॰ [चिह्न+काष्ठ] पुरानो चलनअनुसार घर, जग्गा आदि नाप्ने कामका निम्ति बनाइएको चौबीस अमल वा एक हातको काठको नापो ।
चिनाजान— ना॰ [सं॰ चिह्न+ज्ञान] चिनजान; परिचय । >
चिनाजानी— ना॰ चिन्ने–जान्ने काम; चिनजान ।
चिनापर्ची— ना॰ [चिह्न+परिचय+ई] कुनै व्यक्ति वा विषयका सम्बन्धमा राम्रो परिचय वा जानकारी प्राप्त गर्ने काम; परिचय ।
चिनारी— ना॰ [चिह्न–आरी] चिनजान; चिन्हारी ।
चिनारु— वि॰ [चिह्न+आरु] चिनजानको; चिनजान भइसकेको; परिचित; चिनेको; चिन्हारु ।
चिनिनु— क॰ क्रि॰ [चिन्+इ+नु] परिचय पाइनु; पहिचानिनु ।
चिनियाँ— वि॰ [चीन+इयाँ] चीन देशसँग सम्बन्ध भएको; चीन देशको; चीनमा पाइने; चीनी । ~ गुराँस— ना॰ चियाको फूलमा मिश्रण गरी सुधार गरिएको, बास्ना नआउने, विभिन्न रङ्गमा फुल्ने एक प्रकारको गुराँसको फूल । ~ गुलाफ— ना॰ चिनियाँ गुराँस । ~ चम्पा— ना॰ मधुर, शीतल र सुगन्धयुक्त डल्लो आकारको एक प्रकारको फूलविशेष; चीनीचम्पा । ~ च्यान्टा— ना॰ एक प्रकारको च्यान्टे वा पुड्के घोडा । ~ ताप्के— ना॰ पीँधभन्दा मुख केही सानो भई ठाडो बिट भएको, भित्रपट्टि रासायनिक मुलम्मा लगाइएको र समाउने हातोसमेत भएको धातुको ताप्के । ~ धान— ना॰ अनदी धान । ~ फूल— ना॰ सयपत्रीका जस्तै पात हुने एक जातको फूल । ~ भटमास— ना॰ काला गेडा र सेता बोक्रा हुने एक जातको भटमास । ~
माटो— ना॰ विशेष प्रकारको माटो, दर्सिनढुङ्गा, फिल्सपार आदिबाट बनाइने कडा, सेतो रबको, ज्यादै मिही एक प्रकारको माटो (पोर्सिलेन) । ~ लिपि— ना॰ अलग–अलग शब्दका लागि भिन्नाभिन्नै चिह्न हुने एक प्रकारको लिपि; शब्दलिपि; चित्रलिपि ।
चिनी१— वि॰ हे॰ चिनियाँ ।
चिनी२— ना॰ १. उखु पेलेर वैज्ञानिक प्रविधिबाट तयार गरिएको, गुलियो, सेतो धूलो वा चूर्ण । वि॰ २. चीनसम्बन्धी; चिनियाँ; चीनको । ~ मल— ना॰ हेर्दा चिनीजस्तै देखिने एक प्रकारको रासायनिक मल (एमोनियम सल्फेट, युरिया आदि) । ~ रोग— ना॰ रगतमा गुलियो तत्त्व बढ्नाले पिसाप बढी हुने र पिसापबाटै पोषक तत्त्व बग्ने एक प्रकारको रोग; मधुप्रमेह; प्रमेह; मधुमेह । ~ रोटी— ना॰ तीन खण्डमा दुई खण्ड पीठो र एक खण्ड चिनी मिसाई केराको पातमा मुछेर पातलो पारी घिउमा पकाइने एक किसिमको स्वादिष्ट रोटी; अनर्सा; अनरसा ।
चिनु— ना॰ [सं॰ चिह्ने १. सम्झनाका रूपमा रहने कुनै कुरा वा वस्तु; चिनो; चिह्न; लक्षण । २. सम्झौटो; स्मारक; यादगार । ३. कुनै कुरालाई देखाउन सङ्केत गर्न लगाइने कुनै रेखा वा बिन्दु; निसाना ।
चिनुक— ना॰ १. अमेरिकाको रकी पवर्तबाट हिउँद याममा तलतिर बहने न्यानो र शुष्क वायु । २. अमेरिकामा विभिन्न आदिवासीका भाषा मिसिएर विकसित भएको एक अनौठो खिचडी भाषा (चिनुक–जार्गन॰ ।
चिनुबानु/चिनुबानो— ना॰ हे॰ चिनोबानो ।
चिनो— ना॰ [सं॰ चिह्ने १. चिनु; चिह्न; निशाना । २. एक खाद्यान्नविशेष । — बानो— ना॰ १. अवशेष । २. देवस्थलमा चढाइएको कुनै वस्तु ।
चिन्डे— ना॰ [सं॰ चिच्चिण्ड+ए] १. एउटै भेट्नामा छ–सातवटा लामा–लामा पात हुने, एक लेकाली वृक्ष; तरकारी वा अचारका रूपमा खाइने त्यसैका कलिला मुना । वि॰ २. चिन्डा आकारको ।
चिन्डो— ना॰ [सं॰ चिच्चिण्डे १. माटाको भाँडोविशेष । २. लौका, फर्सी आदिझैँ लहरामा फल्ने, पेट फुकेको, घाँटी सानो भई लामो हुने, तुम्बाका जातको एक फल; डल्ले लौको ।
चिन्तन— ना॰ [सं॰] विचार, बिम्ब, प्रतीक आदिका सहायताले कुनै विषय वा समस्याको मनमनै समाधान गर्ने प्रक्रिया; विभिन्न विचार, स्थिति र घटनाका बीचको पारस्परिक सम्बन्ध खोजी गर्ने मानसिक कार्य; गम्भीर रूपले सोचेर प्रश्नको समाधान निकाल्ने प्रक्रिया; चिन्तना । ~ प्रधान— वि॰ गहिरोसँग सोच– विचार गरिएको; मुख्य रूपमा चिन्तन भएको; चिन्तनको प्राधान्य भएको; चिन्तनलाई नै मुख्य मान्ने । ~ भूमि— ना॰ चिन्तनको खास क्षेत्र । ~ मनन— ना॰ कुनै वस्तु; व्यक्ति वा कुराका सम्बन्धमा बारबार गम्भीरतासाथ सोच्ने–गुन्ने क्रिया; गहन चिन्तन । —
शील— वि॰ चिन्तन गर्ने; विचारशील; मननशील । > चिन्तना— ना॰ चिन्तन । चिन्तनीय— वि॰ चिन्तन गर्न योग्य; चिन्तन गर्नुपर्ने ।
चिन्ता— ना॰ [सं॰] १. पीर; सुर्ता; फिक्री; परवाह; ध्याउन्ना । २. चिन्तन; विचार । ३. धामीले रोग वा दोष छुट्ट्याउन ढ्याङ्ग्रो ठटाएर गर्ने क्रियाकलाप; धमेली । ४. साहित्यशास्त्रका अनुसार एक सञ्चारी भाव । > चिन्ताकुल— वि॰ चिन्तामा डुबेको; चिन्ताले आकुल रू चिन्ताजनक— वि॰ चिन्ताको कारण भएको; चिन्ता पार्ने; चिन्तित तुल्याउने । चिन्तातुर— वि॰ चिन्ताले उबिग्न; चिन्ताग्रस्त । ~ मग्न— वि॰ चिन्तामा डुबेको; चिन्ता गरिरहने । — मणि— ना॰ १. सम्पूर्ण मनोकामना पूरा गरिदिने एक काल्पनिक रत्न । २. अबाध ज्ञान प्राप्त गराइदिने सरस्वतीको एक मन्त्र । श्र चिन्तित— वि॰ १. सुर्ताएको; पीर लागेको । २. विचार गरिएको; सोचिएको । चिन्त्य— वि॰ विचारणीय; चिन्तनीय; सोच्न योग्य; जान्न वा थाहा पाउन योग्य ।
चिन्नु१— स॰ क्रि॰ [सं॰ चिह्ने १. जान्नु वा थाहा पाउनु; परिचय पाउनु; पहिचान्नु । २. कसैको स्वभाव वा बानीबेहोरको जानकारी हुनु; आनीबानी थाहा पाउनु । ३. को कस्तो रहेछ भनी पहिचान पाउनु ।
चिन्नु२— स॰ क्रि॰ [सं॰ चिन्+नु] १. तह वा चाब वा खात मिलाएर राख्नु । २. घर, पर्खाल आदिको गारो लगाउनु, चिन्नु वा बनाउनु ।
चिन्मय— ना॰ [सं॰] विशुद्ध ज्ञानमय; परमात्मा; ब्रह्म ।
चिन्ह— ना॰ [सं॰ चिह्ने हे॰ चिह्न; चिनु; चिनो । > चिन्हाइनु— क॰ क्रि॰ चिनाइनु । चिन्हाउनु— स॰ क्रि॰ चिनाउनु । चिन्हारी— ना॰ चिनारी । चिन्हारु— वि॰ चिनारु । चिन्हिनु— क॰ क्रि॰ चिनिनु ।
चिपचिप— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चिप्+अ (बि॰)] टाँसिइरहने गरी ।
चिपिचल्लो/चिपिचिल्लो— वि॰ [चिल्लो+चिल्लो] १. तेल लगाएर चिल्लो पारिएको (जुल्फी, कपाल इ॰) । ना॰ २. कोइली चरी ।
चिपुल्लो–चापुल्लो/चिल्लो–चापुल्लो— ना॰ [चिप्लो–चाप्लो] चिल्लोचाल्लो; घिउ, तेल, बोसो आदिको मात्रा धेरै रहेको खानेकुरो वा वस्तु; चिप्लोचाप्लो ।
चिप्प१— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चिप्+प] लेसिलो पदार्थ हात आदिमा लागेर टाँसिएझैँ; नउप्कने किसिमले टाँसिने गरी ।
चिप्प२— ना॰ १. औँलाका नबको कुनो दुख्ने वा पाक्ने एक रोग । २. नबशूल ।
चिप्रा— ना॰ आँखाका कुना–कुनामा देखा पर्ने सेतो लेसिलो पदार्थ; कचेरा; नेत्रमल ।
चिप्रिक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चिप्रिक्+क] पानी आदि तरल पदार्थ सुक्ने वा घट्ने गरी ।
चिप्ल–नु— अ॰ क्रि॰ [चिप्लो+नु] चिप्लो वा सिलिक्क परेको ठाउँमा खुट्टा आदि रड्केर असन्तुलित हुनु । > चिप्लाइ— ना॰ चिप्लिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । चिप्लिनु— अ॰ क्रि॰ १. चिप्लो पदार्थमा परेर घस्रिनु । २. गल्ती गर्नु; बिरिनु ।
चिप्ले— वि॰ [चिप्लो+ए] १. चिप्लो भएको (वस्तु आदि) । २. लोलोपोतो पार्ने; बेसारे; खुसामदी । ना॰ ३. खुसामद । ~ किरो— ना॰ भुइँमा घस्रँदै हिँड्दा सेतो थ्याल छोड्दै हिँड्ने, हाड नभएको, बर्खायाममा देखिने एक प्रसिद्ध कीरो ।
चिप्लेटी— ना॰ [चिप्लो+एटी] १. केही भिरालो जग्गामा, फल्याक, धातुका वस्तु आदिमा चिप्लिएर मनोरञ्जन लिने, खास गरी बालकहरूको एक खेल । २. त्यस्तो खेल खेल्ने ठाउँ वा साधन । ३. चिप्लेटी खेल्न हुने ढुङ्गो । ~ ढुङ्गो— ना॰ चेप्टो, चिल्लो र चिप्लो खालको ढुङ्गो; चिप्लेटी खेल्न हुने ढुङ्गो ।
चिप्लो— वि॰ [सं॰ चिक्लिदे १. तेल, घिउ आदि चिल्लो पदार्थ लागे जस्तो; लेसाइलो । २. चिप्लने किसिमको; नरम र सुलुत्त परेको (ठाउँ) । ३. कुराले ठिक्क पार्ने; मीठा कुरा बोल्ने । —
घसाइ— ना॰ लोलोपोतो; बेसारेपन; खुसामद; झूटो प्रशंसा । —
चाप्लो— वि॰ घिउ, तेल आदि धेरै चिल्लो भएको वा परेको; चिल्लोचापुल्लो; चिपुल्लो–चापुल्लो ।
चिप्ल्याइ— ना॰ [रू चिप्लि (+याइ॰] चिप्लिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । > चिप्ल्याइनु— क॰ क्रि॰ १. चिप्लो पारिनु । २. चिप्लो वा भिरालो ठाउँमा घस्राइनु । चिप्ल्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. चिप्लो पार्नु । २. चिप्लिने गराउनु । चिप्ल्याहट— ना॰ चिप्लिने भाव, अवस्था वा क्रिया–प्रक्रिया ।
चिफ— वि॰ [अङ्॰] १. मुख्य; प्रमुख; प्रधान (चीफ एकाउन्टेन्ट, चीफ सेक्रेटरी आदि॰ । ना॰ २. राणाकालका मुख्तियार ।
चिबहाल— ना॰ [सं॰ चैत्य+विहार] सानो किसिमको बौद्ध स्तूप; चैत्य ।
चिबिर्चे— ना॰ एक जातको सानो चरो ।
चिबिल्ले— वि॰ १. अपत्यारिलो किसिमका कुरा गर्ने; मनगढन्त कथा रचेर भन्ने; ढाँटी; कुरौटे । २. छुकछुके; चकचके ।
चिबे/चिभे— ना॰ बिहानीपख कराउने, लामो पुच्छर हुने निक्खरा कालो रबको एक जातको चरो; झ्याँपी चरो । ~ नकटी— ना॰ धेरै पुरुषका बीचमा रहने वा पुरुषको सङ्गत बढी मन पराउने आइमाई । ~ नकटो— ना॰ धेरै आईमाईका बीचमा रहने वा आइमाईको सङ्गत बढी मन पराउने पुरुष ।
चिम— ना॰ [अङ्॰ चिमनी] १. लालटिन, लम्फा आदिका दीपशिखाको वरिपरि लगाइने काँचको अवयव वा ढकनी; बिजुलीको बल्ब; गुलुप । २. आगोबाट निस्किएको धूवाँ बाहिर पठाउन बनाइएको निकास; ठूलो ढुङ्ग्रो; घरको छानामाथि वा इन्जिनयुक्त यन्त्रहरूमा धूवाँको निकासका निम्ति बनाइने ढुङ्ग्रोका आकारको अवयव । ३. आलो बाँस फोरेर एउटा भाटो अर्कोसित नअलग्गिने गरी बनाइएको बेर्ने वा ओछ्याउने साधन ।
चिमचिम— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चिम्+अ (बि॰)] शारीरिक दोष वा रोगले आँखा छिटछिटै खुल्ने–चिम्लने गरी; आँखा झिमझम हुने गरी । > चिमचिमे— वि॰ बारम्बार आँखा चिमचिम गरिरहने बानी परेको; आँखा चिमचिमाइरहने ।
चिमट्–नु— स॰ क्रि॰ [चिमोट्+नु] हे॰ चिमोट्नु । > चिमटाइ— ना॰ चिमोटाइ । चिमटाइनु— क॰ क्रि॰ चिमोटाइनु । चिमटाउनु— प्रे॰ क्रि॰ चिमोटाउनु । चिमटिनु— क॰ क्रि॰ चिमोटिनु ।
चिमाली/चिमालो— ना॰ सेता फूल फुल्ने एक प्रकारको गुराँसको रूख वा त्यसको फूल ।
चिमोट्–नु— स॰ क्रि॰ [चिम्टा+नु] १. बूढी औँला र चोर औँलाका टुप्पाले केही कुरालाई वा शरीरको छालालाई च्याप्नु वा जोरसँग अँठ्याउनु; चिम्टनु; चिमट्नु । २. मितव्ययी हुनु; कमखर्ची हुनु । > चिमोटाइ— ना॰ चिमोट्ने क्रिया वा प्रक्रिया । चिमोटाइनु— क॰ क्रि॰ चिमोट्न लाइनु । चिमोटाउनु— प्रे॰ क्रि॰ चिमोट्न लाउनु; चिमटाउनु । चिमोटिनु— क॰ क्रि॰ चिमोट्ने काम गरिनु; चिमोटाइमा पारिनु ।
चिम्टा— ना॰ [चेप्+टो धातुका दुई पातला लामा टुक्रालाई चलाउन हुने गरी एक छेउमा जोडेर बनाइएको, आगो वा कुनै चीज झिक्ने, निकाल्ने वा टिप्ने दुईचोसे साधन । ~ काँटी— ना॰ स्वास्नीमानिसहरूको केश च्याप्ने चुच्चे चिम्टी ।
चिम्टि–नु— स॰ क्रि॰ [चिम्टी+नु] १. चिम्टीमा लिनु २. अ॰ क्रि॰ २. चिम्टीमा आउनु । ३. चाम्रो हुनु ।
चिम्टी— ना॰ [चिम्टा+ई] १. छालामा बिझेको काँडो झिक्ने सानो दुइचोसे साधन । २. गहना बनाउँदा धातुका ससाना टुक्रा टिप्ने वा घडी, रेडियो आदि बनाउँदा ससाना पुर्जा टिप्ने काममा प्रयोग गरिने सानो हाते चिम्टा । ३. चिउँटी । ४. स्वास्नीमानिसहरूले केश टिप्नका लागि प्रयोग गर्ने धातुका ससाना चिम्टा; सेप्टी ।
चिम्टे— वि॰ [चिम्टा+ए] १. चिम्टाको आकारको; चिम्टाजस्तो; चिम्टाले झैँ समात्ने । २. अत्यन्त लोभी; लालची; छुच्चो । ३. चिम्टा लिएर हिँड्ने । ४. चिमोट्न पर्ने खालको; कडा (माटो॰ । ना॰ ५. जोगी ।
चिम्ट्याइ— ना॰ [रू चिम्टि (+याइ॰] चिम्टिने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] चिम्ट्याइनु— क॰ क्रि॰ चिम्टीमा लिइनु । चिम्ट्याइलो— वि॰ चिम्ट्याहा । चिम्ट्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ चिम्टिन लगाउनु; चिम्टिने पार्नु । चिम्ट्याहा— वि॰ पानीले चाँडै गलाउन नसक्ने खालको; कडा; चिम्टे (माटो इ॰) ।
चिम्नी— ना॰ [अङ्॰ चिमनी] १. इन्जिन, चुलो आदिको धूवाँ बाहिर निकाल्ने गरी राखिएको ढुङ्ग्रो; धूवाँकस । २. चिम; बल्ब ।
चिम्पान्जी— ना॰ [अङ्॰] अफ्रिका महादेशमा पाइने काला रौँ र लामा–लामा कन्पट हुने तथा निकै चलाक बनमान्छे ।
चिम्म— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चिम्+म] आँखा पूरै बन्द गर्ने वा बन्द हुने गरी ।
चिम्रे— वि॰ [चिम्रो+ए] १. आँखा चिम्रो भएको । २. नेत्ररोगले गर्दा आँखा मुस्किलसँग उघार्ने वा आँखामा कचेरा भरिरहने; चिप्रे; कचेरे ।
चिम्रो— वि॰ प्राकृतिक रूपले वा मानसिक संवेगका कारणले दुइवटै वा एउटा मात्र भए पनि आँखा केही सानो भएको; चिम्सो ।
चिम्ल–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ म्लोच > चिम्ल+नु] १. पलक मार्नु; आँखा बन्द गर्नु; झिमिक्क गर्नु । २. वास्ता नगर्नु; परिणामको ख्याल नगर्नु । ३. मर्नु । > चिम्लाइ— ना॰ चिम्लने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । चिम्लाइनु— क॰ क्रि॰ चिम्लन लाइनु । चिम्लाउनु— प्रे॰ क्रि॰ चिम्लने पार्नु वा चिम्लन लगाउनु । चिम्लिनु— स॰ क्रि॰ १. चिम्लनु । क॰ क्रि॰ २. चिम्लने काम गरिनु ।
चिम्सि–नु— अ॰ क्रि॰ [चिम्सो+इ+नु] चिम्सो हुनु; आँखा साना र चिमचिम गर्ने हुनु ।
चिम्से— वि॰ [चिम्सो+ए] चिम्सा आँखा हुने; चिमचिमे; चिम्सो ।
चिम्सो— वि॰ [अ॰ मू॰ चिम्+सो] आँखा साना हुने र चिमचिम गरिरहने खालको; चिम्से ।
चिया— ना॰ [चि॰] १. प्रायः गरम मुलुकहरूमा उमारिने, सेता फूल फुल्ने, एक थरी बाह्रमासे बुटो वा त्यसैका कलिला पातका मुना सुकाईवरी तयार पारिएको पत्ती वा धूलो । २. तातो पानीमा इच्छानुसार चिनी र दूधको अनुपात मिलाई वा कागतीको रस निचोरी त्यस्तो पात वा धूलो राखी तयार पारिएको एक प्रसिद्ध पेय पदार्थ ।
चियाइ— ना॰ [रू चियाउ (+आइ॰] चियाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] चियाइनु— क॰ क्रि॰ चियाउने काम गरिनु ।
चियाउनु— स॰ क्रि॰ कुनै एक लुकिने ठाउँ वा चेप, प्वाल, छड्के कोण आदिबाट हेर्नु; गुप्ती चालले वा छलेर विशेष दृष्टि लगाउनु; चियो गर्नु; चेवा गर्नु । चिया कमान— ना॰ [चिया+कमान] चियाको खेती गरिने वा चिया उब्जाइने ठाउँ । चिया चमेना/चियापान/चिया पानी— ना॰ चिया, कफी आदिका साथ खाइने हल्काफुल्का अन्य ठोस खाद्य पदार्थहरू; खाजा; जलपान; लघुभोजन; चमेना ।
चियो— ना॰ [रू चेवो नचाहिँदो गरी हेर्ने वा बुझ्ने काम; चेवा; जासुसी; ढुकाइ; सुराख । — चर्चो— ना॰ कहीँ कसले के गर्दै छ भनी ढुकेर वा लुकेर हेर्ने काम; चेवाचर्चा ।
चिर्–नु— स॰ क्रि॰ [चिरो+नु] १. कुनै हतियारले कुनै वस्तुलाई दुई ६याक हुने गरी फार्नु (दाउरा चिर्नु; काँक्रो चिर्नु इ॰) । २. घाउ, खटिरा आदि चिरफार गर्नु ।
चिर— वि॰ [सं॰] धेरै समयसम्म रहने; दीर्घ; पुरानो (चिरविरह, चिरकाल इ॰) । — काल— ना॰ दीर्घ काल; धेरै वा लामो समय ।
चिरगोजा— ना॰ [सं॰ चिलगोजके सल्लाजातको रूख वा त्यसमा फल्ने ससाना दाना; सिम्टा; चिलगोजा ।
चिरचिर— ना॰ [अ॰ मू॰ चिर्+अ (बि॰)] १. चरा आदिको कलरव ध्वनि । क्रि॰ वि॰ २. त्यस्तो ध्वनि निस्कने गरी । >
चिरचिरती/चिरचिरी— क्रि॰ वि॰ लगातार त्यस्तो ध्वनिका साथमा । चिरचिरे— वि॰ चिरचिर गर्ने स्वभावको; झर्कने बानी भएको ।
चिरञ्जीवी/चिरजीवी— वि॰ [सं॰] १. दीर्घजीवी; चिरजीवी । ना॰ २. पुराणअनुसार अमर मानिएका आठ चिरञ्जीवी (अश्वत्थामा, मार्कण्डेय, बलि, व्यास, हनुमान्, विभीषण, कृपाचार्य र परशुराम) । ३. विष्णु । ४. काग । चिर नवीन— वि॰ [सं॰] जहिले पनि नयाँ नै देखिने; सधैँ नयाँ भइरहने; चिरनूतन । चिर निद्रा— ना॰ [सं॰] १. मृत्यु; मरण; महानिद्रा । चिर नूतन— वि॰ [सं॰] हे॰ चिरनवीन ।
चिरन्तन— वि॰ [सं॰] धेरै दिन पहिलेदेखिको; प्राचीन कालदेखिको; पुरातन; सदाको ।
चिरपरिचित— वि॰ [सं॰] धेरै पहिलेदेखि परिचय भएको वा चिनेको; धेरै अघिदेखिको चिनजान भएको । चिर प्रतीक्षित— वि॰ [सं॰] धेरै पहिलेदेखि प्रतीक्षा गरिएको; धेरै दिनदेखि पर्खिएर बसेको ।
चिरफार— ना॰ [चिर्+फार्] १. चिर्ने र फार्ने काम । २. रोगको उपचारका लागि गरिने शल्यक्रिया; अपरेसन ।
चिरबिर— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चिर्+अ (बि॰)] गौँथली, भँगेरा आदि साना–साना चराचुरुङ्गी कराउने किसिमले; त्यसरी कराएको आवाज निस्कने गरी । > चिरबिरे— वि॰ चिरबिर गर्ने; तीखो स्वरले बारम्बार कराइरहने ।
चिरस्थायी— वि॰ [सं॰] १. धेरै समयसम्म रहने; पछिसम्म टिक्ने; टिकाउ; चिरस्थ ।
चिरस्मरणीय— वि॰ [सं॰] धेरै दिनसम्म सम्झनामा रहिरहने; पछिसम्म सम्झन योग्य ।
चिराइ— ना॰ [चिर्+आइ] चिर्ने वा चिर्न लगाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।
चिराइतो— ना॰ [सं॰ चिरात > प्रा॰ किलातो] औलिया जरोमा काँढा पकाएर खाइने, तीतो स्वादको एक प्रकारको जङ्गली बुटी; भूनिम्ब ।
चिराइनु— क॰ क्रि॰ [रू चिर् (+आइ+नु॰] चिर्न लाइनु । [ > ]
चिराउनु— प्रे॰ क्रि॰ चिर्न लाउनु ।
चिराउनी— ना॰ [चिर्+आउनी] १. चिराउँदा लाग्ने दस्तुर । २. चिराउने काम; चिरानी ।
चिराक/चिराग— ना॰ [फा॰ चिरागे मुडेहातजतिको काठ वा बाँसमा कपास, कपडा बेरी तेलमा चोपेर बालिने राँके बत्ती; मसाल; पुल्ठो; राँको; दियालो ।
चिराचिरा— क्रि॰ वि॰ [चिरा (बि॰)] १. कुनै कुरो चर्कने, चिरिने वा काटिने गरी । २. काँक्रो, मेवा आदि ठाडोपट्टिबाट काटी धेरै चिरो पारेर । ना॰ ३. त्यसरी काटिएका चिराको समूह; चिराचिरी ।
चिराचिरी— ना॰ [चिराचिरो सानाठूला धेरै चिराको समूह ।
चिरानी— ना॰ [चिर्+आनी] १. काठ आदि चिर्ने काम; कुनै वस्तुलाई चिरा पार्ने काम; चिराइ । २. त्यसरी चिरेको ज्याला वा मजदुरी ।
चिराफारा— ना॰ [चिर्+फार्] १. थानबाट च्यातेर बाँकी रहन गएका ससाना टुक्रे कपडा; टुक्राटाक्री । २. चिरफार ।
चिरायु— वि॰ [सं॰] १. धेरै कालसम्म बाँचिरहने; चिरञ्जीवी । ना॰ २. लामो आयु; दीर्घायु ।
चिरि–नु— अ॰ क्रि॰ [चिर्+इ+नु] १. चिरो हुनु; चिरो पर्नु । २. धाँजो पर्नु वा फाट्नु । स॰ क्रि॰ ३. अर्कालाई नराम्रो हुने वा मन नपर्ने गरी बेसरी खानु; लतार्नु; घिच्नु ।
चिरिक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चिर > चिरिक्+क] १. कुनै वस्तु चर्कने वा चिरिने गरी । २. कमिला, उपियाँ आदिले टोक्दा दुखेझैँ । ३. चहथ्याउने गरी । ४. अम्बा, अमला, नास्पाती आदिलाई दाँतले टोक्दा त्यस्तो हुने गरी ।
चिरिङ्गीझार— ना॰ एकजातको झारविशेष ।
चिरिच्याँट्ट/चिरिच्याट्ट— क्रि॰ वि॰ [चरी+चट्ट] १. राम्रो र छरितो हुने किसिमले; चिटिक्क; छरिछट्ट । वि॰ २. सजिसजाउ; सुन्दर; राम्रो; टिपटप (अङ्॰); च्वाँक ।
चिरिझ्याउँ— ना॰ [अ॰ मू॰ चिची+ता॰ छ्वाइ] सानो सिउर हुने एक जातको चरो ।
चिरिबिरी— ना॰ [रू चिरबिरे गौँथली, भँगेरा आदि कराउँदा आउने आवाज । > चिरिबिरे— वि॰ चिरिबिरी आवाज निकाल्ने । २. कराइरहने; हल्ला गर्ने ।
चिरुवा— वि॰ [चिर्+उवो चिरिएको; चिरा परेको; चिरेको । —
दार— ना॰ घोडाको हेरचाह, सेवा–शुश्रूषा आदि गर्ने मानिस; सइस ।
चिरो— (चिरा ति॰ ।)) ना॰ [रू चिर्] १. चर्चरी चिरिएको ठाउँ; चर्किएर वा फुटेर चिरा परेको ठाउँ; धाँजो । २. चिरा पारेर काटिएको सग्लो टुक्रो ।
चिरौँजी— ना॰ [चार्+बीज] रहरका दानाजस्तो खाँदा बदामको जस्तो स्वाद हुने, एक प्रकारको खाने मसलाविशेष ।
चिर्कटो१— ना॰ चिथडो; झुत्रो; चिट ।
चिर्कटो२— ना॰ [चिर्+कट्टो १. काठ, बाँस आदि काट्दा वा ताछ्ता झरेका ससाना टुक्रा; काटिएको वा चिरिएको सानो टुक्रो । २. सम्झिराख्नका लागि छोटकरीमा टिपिएको टिपोट; त्यसरी टिपिएको कागतको टुक्रो ।
चिर्को— ना॰ [चिर्+को] १. आकाशमा बिजुली चम्कँदा पर्ने वज्रपात; चट्याब । २. आपत्ति पर्ने खालको घटना । ३. ठूलो झगडा । ४. चिच्च्याउँदाको चर्को स्वर ।
चिर्घट— ना॰ मरेका मानिसलाई जलाउन घाटमा लैजाँदा बेरेर लाने कपडा; मुर्दा बेर्ने कपडा; कात्रो ।
चिर्पट— ना॰ [चिरो+पाटो १. दलिनमाथि माटो अड्याउनका निम्ति छापिने चेप्टो दाउरा, फलेक आदि । २. चिरा परेका ससाना काठ वा दाउरा ।
चिर्भटी— ना॰ [सं॰] घिरौँलाका आकारको एक जातको काँक्रो; घिरौँले काँक्रो; ककरी ।
चिथ्याइ— ना॰ [रू चिरि (+याइ॰] चिरिने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]
चिथ्याइनु— क॰ क्रि॰ पेट चर्कने गरी खुवाइनु; कोचाइनु ।
चिथ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ मन नपरीकन पेट चर्कने गरी खुवाउनु; कोचाउनु; घिचाउनु । चिथ्याहट— ना॰ चिथ्याउने क्रिया, भाव वा प्रक्रिया ।
चिर्र— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चिर्+र] १. गौँथली, धोबिनी, भँगेरा आदि मसिना चराचुरुङ्गी कराएझैं गरी । २. मसिना काठ, बाँस आदिका लाम्चा टुक्राटाक्री भाँचिँदा आवाज आएझैँ । चिर्सि—नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ चीत्कार+नु] अत्यास वा हडबडीमा चर्को स्वरले कराउनु; आत्तिएर चिच्च्याउनु; चीत्कार गर्नु । >
चिर्स्याइ— ना॰ चिर्सिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । चिर्स्याइनु— क॰ क्रि॰ चिर्सिने पारिनु । चिर्स्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ चिर्सिने पार्नु ।
चिर्स्याहट— ना॰ चिर्सिने काम वा प्रक्रिया ।
चिल्–नु— स॰ क्रि॰ कमिलो, बारुलो, मौरी, अरिङ्गाल आदि कीराले खिल गाडिने गरी वा सामान्य रूपले टोक्नु; डस्नु ।
चिल— ना॰ [सं॰ चिल्ले आकाशमा माथि–माथिसम्म कावा खाँदै उडिरहने एक हिंस्रक पक्षी । ~ आँखे— वि॰ चीलका जस्ता आँखा भएको; चीलजस्तै सिकार झम्टन तत्पर रहेजस्तो; हिंस्रक आँखा भएको । — को आहारा— ना॰ हाँस, कुखुरा आदिलाई गाली गर्ने बोली । ~ गाडी— ना॰ आकाशमा उड्ने चीलजस्तो गाडी; हवाईजहाज ।
चिलगोजा— ना॰हे॰ चिरगोजा ।
चिलचिल— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चिल्+अ (बि॰)] १. जुम्रा, कमिला आदिले टोकेजस्तो गरी । २. छाला खसखसाउने किसिमले; कन्याउने इच्छा हुने गरी; सगसगाएर । > चिलचिलाइ— ना॰ चिलचिलाउने क्रिया वा प्रक्रिया । चिलचिलाइनु— क॰ क्रि॰ चिलचिलाउने पारिनु; सगसगाइनु । चिलचिलाउनु— अ॰ क्रि॰ शरीरमा हलुका किसिमले वा एकै चोटि धेरैतिर चिलाउनु; केही हिँड्दा, रगरगाउँदा वा थोरै कोक्याउने कुरो खाँदा छालाबाहिर वा घाँटीमा चिलचिल हुनु; सगसगाउनु । चिलचिलाहट— ना॰ चिलचिलाउने भाव, क्रिया वा अवस्था ।
चिलन्धर— वि॰ [चिल्थो+धरो] फाटेर चिथ्रा–चिथ्रा भइसकेको; पातलो र छुनेबित्तिकै च्यात्तिने; झुत्रोझाम्रो र मकिएको (कपडा॰ ।
चिलबिल— ना॰ [चिहिलबिहिले १. कुनै कुरा बिग्रिएर वा नासिएर हेर्नै नसकिने भएको स्थिति; चिल्लीबिल्ली; बिचल्ली । २. आपत्– विपत्को स्थिति; चिहिलबिहिल । > चिलबिलाइ— ना॰ चिलबिलाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । चिलबिलाइनु— क॰ क्रि॰ चिलबिल गरिनु । चिलबिलाउनु— अ॰ क्रि॰ चिलबिल हुने स्थिति पर्नु; बिचल्ली हुनु ।
चिलाइ— ना॰ [रू चिल्/चिलाउ (+आइ॰] १. चिल्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । २. चिलाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]
चिलाइनु— क॰ क्रि॰ १. चिल्न लगाइनु; चिल्ने पारिनु । २. चिलाउने पारिनु ।
चिलाउ–नु— अ॰ क्रि॰ [चिल्+आउ+नु] १. शरीरको छाला सकसकाएर वा रगरगाएर असजिलो अनुभव हुनु; त्यसरी असजिलो अनुभव हुँदा नब आदिले कनाउन मन लाग्नु; चिलचिलाउनु । २. खर्च गरिहालूँ भन्ने इच्छा हुनु; खर्च गर्ने इच्छा जागेर आउनु
(जस्तो— हात चिलाउनु, पैसा चिलाउनु इ॰) । ३. पिट्न मन लाग्नु (जस्तो— हत्केला चिलाउनु) । ४. यौनलिप्सा हुनु ।
चिलाउने— ना॰ [सं॰ चिल्+आउने] १. लाम्चा पात हुने, बोक्रा, झुसैझुस परेको, पहेँला फूल फुल्ने र अमलाका जस्ता बाटुला फल फल्ने, ठूलो र अति साह्रो काठ हुने एक जातको रूख । वि॰ २. चिलाउने वस्तु रहेको वा भएको । ~ रोग— ना॰ चर्मरोग; लुतो ।
चिलाचिल— ना॰ [चिल्+आ+चिल्] परस्परमा वा एकले अर्कोलाई चिल्ने काम ।
चिलाहा— वि॰ [चिलाउ+आहो चिलाउने वा चिल्ने स्वभाव भएको ।
चिलिम— ना॰ [फा॰ चिलमे भित्रपट्टि तमाखु, कक्कड आदि हाली मास्तिर आगाले सल्काएर हुक्कामा राखी खाइने वा भेट्नामा पात, धुस्नु आदि हालेर तानिने माटाको कचौरा वा कुल्फीजस्तो भाँडो; ठूलो सुल्फा । ~ च्वाँट— ना॰ नहुने वा रित्तिने अवस्था; खर्च हुने स्थिति; धोती न टोपीको चाल । > चिलिमे— ना॰ विशेष गरी हिमाली भेकमा पाइने तामेढुकुरजस्तो एक जातको चरो ।
चिलेसाचिलेसी— ना॰ [चिलेसो+चिलेसो] साना–ठूला धेरै चिलेसाको समूह ।
चिलेसो— ना॰ [प्रा॰ चिल्लिरि] चामल, पीठो आदि अन्नभित्रै जन्मिएर हुर्कने, सेतो रबको र गहुँको चाहिँ कालो वा रातो रबको पनि हुने सानो कीरो; चिल्सो; सिलेसो ।
चिलो— ना॰ [सं॰ चिल्ले १. चारैतिर छापिएर रहने जुम्रा, भुसुना आदि कीराहरूको बगुन्द्रो; छापो । २. गहुँ, जौ आदि अनाजको भुस ।
चिल्के— ना॰ [चिल्को+ए] ढुङ्गामा टाँसिएर रहने, ऐनाजस्तै चिल्ल टल्कने वस्तु; अभ्रक ।
चिल्को— ना॰ [अ॰ मू॰ चिल्+को] १. चराचुरुङ्गी आदिको प्वाँख नउम्रेको बच्चो । २. साह्रै सानो आकारको वस्तु ।
चिल्थो— वि॰ [चिरो] फाटेर झुत्रो भइसकेको; थोत्रो; काममा आउन नसक्ने अवस्थाको । ना॰ २. झुत्रो कपडा, कागत आदि वस्तु ।
चिल्ल— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चिल्+ल] बारुलो, अरिङ्गाल, बछ्यूँ आदि उड्ने कीराले चिल्दा दुख्ने, पोल्ने वा डहने गरी ।
चिल्लर— ना॰ [हि॰ चीलरे पसिनाबाट उत्पन्न भई कपालमा वा लगाएका लुगामा टाँसिएर रहने मसिनो कीरो; जम्रो ।
चिल्लाइ— ना॰ [रू चिल्लाउ (+आइ॰] चिल्लाउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] चिल्लाइनु— क॰ क्रि॰ चिच्च्याइनु; ठूलो र चर्को स्वरले कराइनु ।
चिल्लाउ–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ चीत्कार+आउ+नु] ठूलो स्वरले कराउनु; चिच्च्याउनु । > चिल्लाहट— ना॰ चिल्लाउने भाव, क्रिया वा स्थिति ।
चिल्ली— वि॰ [चिल्लो+ई] १. चिल्लो वर्ण भएकी; चिल्लो घसेकी । २. मुखले मीठा कुरा गर्ने । ना॰ [सं॰ चिल्ल+ई] ३. चीलले जस्तै धेरै केटाकेटी वा गाईबस्तुले घेरेर व्याकुल पारेको स्थिति । — बिल्ली— ना॰ कसैबाट पनि सहायता लिन नसकिने स्थिति; के गरूँ, कसो गरूँको अवस्था; बिल्लीबाठ; बिचल्ली; बिजोक । ~ राँड— ना॰ छोराछोरी भएकी बिधुवा स्त्री ।
चिल्लो— ना॰ [सं॰ चिक्कणे १. घिउ, तेल, बोसो आदि स्निग्ध पदार्थ; चिल्लोपन; स्निग्धता । वि॰ २. तेल–घिउ आदिको जस्तो चिल्लो भएको; चिप्लो; टल्कने । ~ घसाइ— ना॰ मुखले ठीक पार्ने कुरा वा परिपाठ; मीठा–मीठा कुरा गरी आ६नो हुँदो तुल्याउने काम; खुसामद । — चापुल्लो— ना॰ १. घिउ, तेल आदि स्निग्ध पदार्थ; चिल्लो भएको वस्तु । २. स्निग्धता ।
चिल्लै— ना॰ अपेक्षित वस्तु नपाउने स्थिति ।
चिल्लौरी— ना॰ [सं॰ चिल्ल+औरी] एक हिंस्रक पक्षी; चील ।
चिल्ल्याइ— ना॰ [रू चिल्ल्याउ (+आइ॰] चिल्लो पार्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] चिल्ल्याइनु— क॰ क्रि॰ चिल्ल्याउने पारिनु; चिल्लो पार्न लगाइनु ।
चिल्ल्याउ–नु— स॰ क्रि॰ [चिल्लो+याउ+नु] चिल्लो पार्नु; चिल्लो बनाउनु; चिप्लो बनाउनु । > चिल्ल्याहट— ना॰ चिल्लो पार्ने वा चिल्लो बनाउने काम, भाव वा अवस्था ।
चिल्सो— ना॰हे॰ चिलेसो ।
चिवा— ना॰ [चैत्य+विहार] १. साना–साना स्तूप, चैत्य, मन्दिर आदि भएको विहार । २. ससाना स्तूप आदि ।
चिसमिरो— वि॰ [चिसो] अलि–अलि चिसोग् ओसिलो परेको ।
चिसान— ना॰ [चिसो+आन] १. सधैँ चिसो भइरहने ठाउँ वा जग्गा रू २. चिसोपनको मात्रा ।
चिसापानी— ना॰ [चिसो+पानी] चिसो पानी हुने वा पाइने ठाउँ । ~ गढी— ना॰ १. काठमाडौँबाट भीमफेदी निस्कँदा बीचमा पर्ने गढी । २. हाल मकवानपुर जिल्लामा पर्ने महाभारत पर्वत– शृङ्खलामा रहेको राणाकालीन एक प्रसिद्ध प्रशासनकेन्द्र । ३. राजधानी आउने–जानेको खान–तलासी २०)७ सालपूर्व कडिकडाउका साथ र त्यसपछि क्रमशः खुकुलो गरिँदै आएको एक गौँडा ।
चिसि–नु— अ॰ क्रि॰ [चिसो+इ+नु] १. चिसो हुनु । २. भिज्नु । ३. ओसिनु । ४. सेलाउनु ।
चिसो— वि॰ [सं॰ शीते १. ताताको अंश पटक्कै नभएको; पानी ननिथ्रेको; ठन्डा बनेको; नओबाएको । २. जाडो हुने खालको; ठिहिथ्याउँदो । ३. तिर्खा मर्ने; शीतल । ४. स्वास्थ्यकर । ना॰ ५. सर्दी; ओस; ठन्डापन; जाडोपन । ६. अल्छी (दिव्य॰) । ७. शङ्का; सन्देह । ~ छपनी— ना॰ लिम्बु–जातिका सभामा चाहिने जाँड छान्नका निम्ति धोईपखाली चिसो पारिएको छपनी । ~
ढुङ्गो— ना॰ शक्तिहीन हुँदै गएको राज्य; सेलाएको राज्य (दिव्य॰) ।
चिस्याइ— ना॰ [रू चिसि (+याइ॰] १. चिसिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [चिस्याउ+आइ] २. चिस्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] चिस्याइनु— क॰ क्रि॰ चिसो पारिनु । चिस्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. चिसो पार्नु; ठन्डा तुल्याउनु; सेलाउनु । २. शङ्का पैदा गराउनु; डर वा त्रास उब्जाउनु ।
चिस्यान— ना॰ [चिसो+यान] सधैँभरि चिसो भइरहने ठाउँ; चिसान ।
चिस्याहट— ना॰ [चिस्याउ+आहट] चिस्याउने क्रिया, स्वभाव वा अवस्था ।
चिहान— ना॰ [सं॰ चिताधाने १. मुर्दा गाड्ने ठाउँ; मरेको मान्छे गाडिएको ठाउँ । २. मुर्दा पोल्ने वा जलाउने ठाउँ; मसान ।
चिहाने— वि॰ [चिहान+ए] १. चिहान पार्ने लक्षण भएको । २. निधारका बीचमा रहेको सेतो ताराका बीच कालो थोप्लो हुने (गाई–गोरु) । ~ डाँडो— ना॰ चिहानै–चिहान भएको डाँडो; मुर्दा लगेर गाड्ने ठाउँ (पाखो॰ ।
चिहिरि–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ चीत्कारे अत्यास परेका बेलामा ठूलो र चर्को स्वरले कराउनु; अतालिएर वा तर्सिएर कराउनु; चिच्च्याउनु । > चिहिथ्याइ— ना॰ चिहिरिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।
चिहिथ्याइनु— क॰ क्रि॰ चिहिरिने पारिनु । चिहिथ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ चिहिरिने पार्नु । चिहिथ्याहट— ना॰ चिहिरिने काम वा प्रक्रिया ।
चिहिलबिहिल— ना॰ राम्रोसँग लालनपालन र संरक्षण नभएको स्थिति; बिचल्ली; चिल्लीबिल्ली; चिलबिल ।
चिह्न— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तु चिन्न सकिने रूप वा लक्षण; चिनु; चिनो; निसाना । २. ध्वजा । ३. दाग; कलङ्क । — कारी— वि॰ १. चिह्न लगाउने । २. घाउचोट गराउने । — धर/धारी— वि॰ १. कुनै किसिमको चिह्न धारण गर्ने । २. दागी; कलङ्की । श्र चिह्नित— वि॰ चिह्न लागेको; चिह्नयुक्त; चिनु भएको ।
ची— प्रत्य॰ [फा॰] प्रातिपदिक शब्दका अन्तमा लागेर विशेषण पद बनाउने एक प्रत्यय (कानुनची, नगर्ची, तबलची इ॰) ।
चीँ— ना॰ [सं॰ क्ष्मीले १. साना नानीले आँखा चिम्लने काम; चिउँ; सुताइ; नीद । २. ससाना नानीलाई सुत्ने कुरा बुझाउन प्रयोग गरिने शब्द; निनी । ~ चीँ— ना॰ मसिना चराचुरुङ्गी कराएको शब्द; चराचुरुङ्गीको कराइ । क्रि॰ वि॰ २. दूधे बालक कराएझैँ वा बचरा चिरचिराएझैँ गरी । ~ मुसी— ना॰ केटाकेटीहरूले हातमाथि हात राखी चिम्टिएर खेल्ने बालखेल ।
चीज१— ना॰ हे॰ चिज१ ।
चीज२— ना॰ हे॰ चिज२ ।
चीड— ना॰ हे॰ चिड ।
चीत्कार— ना॰ [सं॰] ठूलो र चर्को स्वरले अताल्लिएर कराउँदाको आवाज; पीडाले भरिएको चिच्याहट ।
चीन— ना॰ [सं॰] नेपालदेखि उत्तरतिर रहेको, दक्षिणपूर्व एसियाको एक प्रसिद्ध ठूलो देश । > चीनांशुक— ना॰ चीनमा बनेको रेसमी कपडा; चिनियाँ रेसमी कपडा ।
चीना— ना॰ हे॰ चिना१ ।
चीनी— वि॰ हे॰ चिनी१ ।
चीफ— वि॰ हे॰ चिफ ।
चीर— ना॰ [सं॰] १. कपडा; वस्त्र । २. कपडाको धरो; वस्त्रको टुक्रा । ३. बौद्ध भिक्षुहरूले लगाउने गेरुवा वस्त्र । ४. फागुन शुक्ल अष्टमीका दिन काठमाडौँको वसन्तपुरमा लिङ्गो गाडेर टाँगिने कपडाको धजा । ५. तिनै धजाहरू टाँगिएको लिङ्गो । — हरण— ना॰ १. कृष्णले गोपिनीहरूको वस्त्र लुकाइदिएको प्रसङ्ग भएको एक प्रसिद्ध लीला । २. कपडा हरण गर्ने काम ।
चीवर— ना॰ [सं॰] १. वस्त्र; कपडा । २. बौद्ध सन्न्यासीहरूले माथिल्लो अङ्गमा लगाउने एक प्रकारको कपडा । > चीवरी— ना॰ १. चीवर लगाउने व्यक्ति । २. बौद्ध भिक्षु; बौद्ध सन्न्यासी । ३. भिक्षुक ।
चुँ— ना॰ [अ॰ मू॰ चूँ] १. मुसा, छुचुन्द्रा आदि कराएको शब्द । २. चराचुरुङ्गीहरू कराएको आवाज । ३. केही पनि बोल्न वा गर्न नसकिने स्थिति; चुँ । — चुँ— ना॰ मुसा, छुचुन्द्रा, चराचुरुङ्गी आदि लगातार कराएको शब्द ।
चुँक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चुँक्+क] १. सानो स्वरमा कसैसँग खुसुक्क केही भन्न खोजेझैँ; डर वा सङ्कोचले केही बिस्तारै बोल्ने गरी । ना॰ २. मुसाको कराइ; मुसो कराउँदाको आवाज ।
चुँगी— ना॰ [हि॰ चुङ्गी] सहरी क्षेत्रमा बाहिरबाट आउने मालसामानमा लाग्ने वा लिइने महसुल; स्थानीय कर; चुङ्गी ।
चुँगो— ना॰ १. पानी वा तरल पदार्थ हालिने बाँसको भाँडो । २. रद्दी खालका धातुको पुरानो भाँडो ।
चुँड्–नु— स॰ क्रि॰ [चुण्ड+नु] कुनै वस्तुलाई छिनालेर दुई टुक्रा पार्नु; चुँडाल्नु । > चुँडाइ— ना॰ चुँड्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।
चुँडाइनु— क॰ क्रि॰ चुँड्न लगाइनु । चुँडाउनु— प्रे॰ क्रि॰ चुँड्ने गराउनु; चुँड्न लगाउनु ।
चुँडाल्–नु— स॰ क्रि॰ [चुँड्+आल्+नु] डोरी वा तारलाई छिनालेर दुई टुक्रा पार्नु; चुँड्नु । > चुँडालाइ— ना॰ चुँडाल्ने क्रिया वा प्रक्रिया । चुँडालिनु— क॰ क्रि॰ चुँडाल्ने काम गरिनु ।
चुँडाहा— वि॰ [चुँड्+आहो चुँड्ने वा चुँडिने स्वभावको ।
चुँडिनु— क॰ क्रि॰ [चुँड्+इ+नु] १. चुँड्ने काम गरिनु । अ॰ क्रि॰ २. छिन्नु; दुई टुक्रा हुनु ।
चुँदरी— ना॰ [चुन्॰] ठाउँ–ठाउँमा धागाले चुनेर बुट्टा वा डोराजस्तो बनाइएको र रबले रबाइएको पटुका, धोती आदिको कपडा । —
बुट्टे— वि॰ चुँदरीका जस्ता बुट्टा भएको; छेउ वा बीच–बीचमा बुट्टा पारिएको (कपडा॰ ।
चुः— वि॰ बो॰ [अ॰ मू॰] आश्चर्य, विस्मय आदि जनाउँदा प्रयोग गरिने अव्यय शब्द । — चुः— वि॰ बो॰ भूल भएको, बिर्सिएको, बिग्रिएको आदि विषयमा दुःख, खेद आदि प्रकट गर्दा वा पछुतो जनाउँदा प्रयोग गरिने शब्द ।
चुइँ— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰] १. चुँक्क; चुँ । ना॰ २. चुइँकँदा वा अस्पष्ट बोल्दा निस्कने शब्द ।
चुइँक–नु— अ॰ क्रि॰ [चुइँक्क+नु] १. अस्पष्ट रूपमा दुःख वा पीडाको अनुभव व्यक्त हुनु; रोथ्याइँ सुरु हुनु । २. चुइँचुइँ शब्द निस्कनु । > चुइँकने— वि॰ चुइँकने काम गर्ने वा त्यस्तो स्वभावको; चुइँचुइँ गर्ने (जस्तो— चुइँचुइँ चुइँकने जुत्ता॰ । चुइँकाइ— ना॰ चुइँकने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । चुइँकाइनु— क॰ क्रि॰ चुइँकने पारिनु । चुइँकाउनु— प्रे॰ क्रि॰ चुइँकने पार्नु । चुइँकाहट— ना॰ चुइँकने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । चुइँकिनु— अ॰ क्रि॰ चुइँकनु ।
चुइँकी— ना॰ १. सरकारी उर्दी वा घोषणा । २. राणाशासनमा सरकारबाट जनतालाई कुनै काम–कुरा थाहा दिनका लागि प्रचलित उर्दी वा फर्मान सुनाउने काम ।
चुइँके— वि॰ [चुइँक+ए] चुइँकने स्वभावको; चुइँचुइँ गर्ने । —
तान— ना॰ भरिया वा ढाक्रेहरूको ताँती ।
चुइँक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चुइँक्+क] १. चुइँक् आवाज आउने गरी । २. कुनै कुरामा जवाफ दिन नसक्ने पारेर; लुत्रुक्क । ३. मुसा आदि कराएझैँ गरी; चुँक्क ।
चुइँक्याइ— ना॰ [रू चुइँक्याउ (+आइ॰] चुइँक्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] चुइँक्याइनु— क॰ क्रि॰ चुइँक्याउने काम गरिनु ।
चुइँक्याउ–नु— स॰ क्रि॰ [चुइँक्क+याउ+नु] १. बेसरी कस्नु वा बाँध्नु । २. करमा पार्नु । ३. गह्रौँ भारी बोक्नु ।
चुइँचुइँ— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चुइँ (बि॰)] १. चुइँ आवाज बराबर आउने गरी । २. मुसा कराएजस्तो आवाज निस्केर वा निकालेर ।
चुइँठो— ना॰ १. चामल र पीठो मिसाई फत्काएर पकाइएको मकैको भात । २. मकैको भात ।
चुइयाँ— वि॰ आ६नोचाहिँ केही निकाल्न नपरोस् भन्ने; अत्यन्त लोभी; कन्जुस; कृपण; किरन्टोकी ।
चुक्–नु— स॰ क्रि॰ [प्रा॰ चुक्के १. कुनै काम–कुरा गर्दा भूल गर्नु; बिराउनु; गल्ती गर्नु । २. मौका गुमाउनु । ३. अपराध गर्नु । ४. बिर्सनु ।
चुक१— ना॰ [सं॰ च्युत्] गल्ती हुन जाने काम; बिराम; भूल ।
चुक२— ना॰ [सं॰ चुक्रे अमिला जातका फल निचोरेर रस पकाई बाक्लो पारिएको वस्तु, चुक अमिलो । ~ अमिलो— वि॰ चुकजस्तो अमिलो; ज्यादै अमिलो । ~ घोप्टिए जस्तो— वि॰ कतै केही नदेखिने; बाक्लो; गाढा (अँध्यारो॰ ।
चुकचुक— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चुक्+अ (बि॰)] १. भूल वा पछुतो हुँदा मुखबाट शब्द निस्केझैँ गरी; चुकचुकाउने किसिमले । ना॰ २. झुकझुक; सन्देह । > चुकचुकाइ— ना॰ चुकचुक गर्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । चुकचुकाइनु— क॰ क्रि॰ चुकचुक लाग्ने हुनु । चुकचुकाउँदो— वि॰ १. कलकल परेको; कलिलो । २. मायालाग्दो; रहरलाग्दो; कलपर्दो । चुकचुकाउनु— स॰ क्रि॰ १. चुकचुक गर्नु; थकथकी मान्नु; पछुतो लाग्नु । २. प्रशंसा गर्नु; सह्राउनु । चुकचुकी— ना॰ पछुतो; पश्चात्ताप; थकथकी ।
चुकन्दर— ना॰ [फा॰] गाजर वा मूलाका ढबको, काँचै वा पकाएर खाइने, एक प्रकारको गुलियो, प्रायः रातो कन्दमूल ।
चुकाइ— ना॰ [रू चुक् (+आइ॰] १. चुक्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ चुकाउ+आइ] २. चुकाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]
चुकाइनु— क॰ क्रि॰ १. चुक्ने वा भूल गर्ने पारिनु । २. चुक्ता पारिनु; तिरिनु ।
चुकाउनी— ना॰ [चुक+आउनी] १. दही, मही आदिमा बारा, फुरौला आदि र मसलासमेत हालेर पकाइएको अमिलो खाद्य वस्तु । २. दही हालेर बनाइएको आलुको अमिलो अचार ।
चुकाउनु— स॰ क्रि॰ [चुक्ता+आउ+नु] १. चुक्ता गर्नु; रिन फच्छे गर्नु; समाप्त गर्नु; टुङ्ग्याउनु । [चुक्+आउ+नु] प्रे॰ क्रि॰ २. चुक्ने पार्नु; चुक्न लाउनु; झुक्क्याउनु ।
चुकानी— ना॰ [चुक+आनी] चुकाउनी ।
चुकिनु— क॰ क्रि॰ [चुक्+इ+नु] भूलमा परिनु; भूल गरिनु ।
चुकिलो— वि॰ [चुक+इलो] चुकजस्तो अमिलो; चुकका स्वादको ।
चुकुल— ना॰ [नेवा॰ चुकू] १. कुनै वस्तुलाई प्वालमा हाल्दा खाली रहेका भागमा दह्रो र कसिलोसँग ठोकिने काठ । २. झ्यालढोका आदि नखोलिने पार्न भित्रपट्टिबाट जडेर लगाइने साधन । ३. प्वाल परेका ठाउँमा टाल्न ठोकिने काठको टुक्रो; प्वाल टाल्ने वस्तु; ठिँड्को ।
चुकेमुसो— ना॰ [चुक्क+मुसो] छुचुन्द्रो; चुँक्क गर्ने मुसो ।
चुक्कि–नु— अ॰ क्रि॰ [चुक्+इ+नु] काठ, इँट, सिमेन्ट आदिका वस्तु चर्कनु; चिरिनु; फुट्नु । > चुक्क्याइ— ना॰ चुक्किने क्रिया वा प्रक्रिया ।
चुक्ता— ना॰ [प्रा॰ चुक्के फछ्यौर्ट; फच्चे; चुक्ती । — चुक्ती— ना॰ सबै फछ्यौर्ट; राम्रै छिनाफाना ।
चुक्ति–नु— अ॰ क्रि॰ [चुक्ती+नु] १. चुक्ती हुनु; फर्छिनु; तिरिनु । २. पूरा हुनु; टुङ्गिनु ।
चुक्ती— ना॰ [प्रा॰ चुक्की] १. कसैसँग लिएको वा कसैलाई दिनुपर्ने रुपियाँ–पैसा आदिको भुक्तानी भएको अवस्था; रिन फर्छिने वा फछ्यार्उने काम; फछ्यौर्ट; फच्चे । २. समाप्ति; खतम ।
चुकत्याइ— ना॰ [रू चुक्ति (+याइ॰] १. चुक्तिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [चुक्त्याउ+आइ] २. चुक्त्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] चुक्त्याइनु— क॰ क्रि॰ चुक्ता गरिनु । चुक्त्याउनु— स॰ क्रि॰ चुक्ता गर्नु; फछ्यार्उनु ।
चुक्र— ना॰ [सं॰] अमिलो तत्त्व भएको फल निचोरेर पकाई बाक्लो पारी बनाएको लेदो पदार्थ; अमिलो; चुक । > चुक्राम्ल— ना॰ चुकअमिलो; पकाएर चुक पारिएको अमिलो; चुक ।
चुक्ली— ना॰ [फा॰ चुगली] अर्काका विषयमा कसैसित गरिएको नराम्रो कुरो; भए–नभएको कुरो लगाउने काम; पोल; छुल्याइँ; छुस्केरा । — खोर— वि॰ चुक्ली वा पोल लगाउने; छुल्याहा; छुसी । ~ चाकडी— ना॰ अर्काको पोल लगाउँदै आफू जाती बन्नका लागि गरिने चाकडी । ~ चाक्ली— ना॰ चुक्ली लगाएर आफू जाती हुन गरिएको काम–कुरो; अर्काको पोल लगाएर आफू साखिलो हुने काम वा प्रयत्न ।
चुङ्गा— ना॰ [तु॰ चुगो शरीरमा लगाउँदा मास्तिरबाट गोलीगाँठासम्म आउने, एक प्रकारको खुकुलो लुगा; चोँगा ।
चुङ्गी— ना॰ १. रबरहरूको गुच्छा बनाएर खुट्टाले उफार्दै खेलिने खेल । २. हे॰ चुँगी ।
चुची— ना॰ १. आइमाईका दूधको मुन्टो; स्तनको चुच्चो । चुचुरा चुचुरी— ना॰ [चुचुरो+चुचुरी] साना–ठूला चुचुरा वा टाकुराहरूको समूह ।
चुचुरी— ना॰ [चुचुरो+ई] टाकुरो वा चुचुरोको सानो रूप; सानो चुचुरो ।
चुचुरो— ना॰ [सं॰ चूडो पहाडको चुलिएर गएको शिर; टाकुरो; डाँडाको टुप्पो; चोटी ।
चुच्चि–नु— अ॰ क्रि॰ [चुच्चो+इ+नु] तलतिरको भाग फुकेर मास्तिरको भाग साँगुरिँदै जानु; चुच्चो हुनु ।
चुच्चे— वि॰ [चुच्चो+ए] चुच्चो परेको; चुच्चो भएको; चुच्चिएको; टुप्पो भाग तीखो परेको । ~ करेलो— ना॰ झीनो खालको बेलो र पाङ्ग्रा परेका पात हुने, पहेँलो फूल फुल्ने एक लहरो; तरकारी, अचार आदि खाइने भित्र काला बियाँ र बाहिर काँडा हुने त्यसैको चुच्चे फल; करेलो । ~ कुटो— ना॰ खन्ने भागमा चुच्चो परेको एक प्रकारको हतियार; कुटो । ~ चरो— ना॰ लामो र तीखो चुच्चो हुने एक जातको चरो; चाँचर । ~ टायल— ना॰ झिँगटीको छानाका कुनामा राखिने कुखुराको टाउकाको आकारको चुच्चे टायल । ~ बाम— ना॰ मुखतिर चुच्चो परेको लामो र मोटो जातको बाम माछो । — बुच्चे— वि॰ चुच्चो परेको जस्तो देखिए पनि बुच्चो लाग्ने; चुच्चे भएर पनि पुड्को ।
चुच्चो— ना॰ [सं॰ चञ्चु] १. चराचुरुङ्गीहरूको मुखको टुप्पो । २. हलो, कलम आदिका अगाडिको तीखो भाग । वि॰ ३. तीखो परेको; लाम्चो र चोसो परेको ।
चुच्च्याइ— ना॰ [रू चुच्चि (+याइ॰] चुच्चिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] चुच्च्याइनु— क॰ क्रि॰ चुच्चो हुने पारिनु ।
चुच्च्याउनु— स॰ क्रि॰ चुच्चो पार्नु; तीखो बनाउनु; तल्लो भागदेखि मास्तिरको भाग साँघुरो पार्दै लैजानु ।
चुट्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ चुटे १. हात, खुट्टा, लौरो, ढुङ्गा आदिले कसैलाई पिट्नु; कुट्नु; गोद्नु; भकुर्नु । २. चुटेर झार्नु; ठटाउनु (तोरी, धान, मकै आदि॰ । > चुटचाट— ना॰ बेसरी चुट्ने वा पिट्ने काम; विशेष किसिमको चुटाइ; पिटपाट । चुटपिट— ना॰ कुटपिट; मारपिट । चुटाइ— ना॰ चुट्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।
चुटाइनु— क॰ क्रि॰ चुट्न लगाइनु; चुट्ने पारिनु । चुटाउनु— प्रे॰ क्रि॰ चुट्न लगाउनु; चुट्ने पार्नु । चुटाचुट— ना॰ परस्परमा चुट्ने काम; पिटापिट । चुटिनु— क॰ क्रि॰ चुट्ने काम गरिनु; चुटाइ खाइनु । चुटुवा— वि॰ १. भुइँमा ठोकेर वा लाठो, मुङ्ग्रो आदिले चुटेर झारिएको (अन्न॰ । ना॰ २. चुटेर वा कुटेर झारिएको अन्न ।
चुट्का— ना॰ [चुट्+को १. साना–साना टुक्का; चुट्किला; खिस्सा । २. चुड्का । > चुट्किलो— वि॰ १. छोटो, छरितो र चिटिक्कको । ना॰ २. त्यस्तो बोली वा कुरो । ३. कुनै मनोरञ्जक वा घतलाग्दो कुरो; चुट्किलो । चुट्की— ना॰ १. बूढी औँला र माझी औँला जोडी पड्काएर निकालिने आवाज; चुड्की । २. साह्रै थोरै समय; छिन ।
चुठ्–नु— अ॰ क्रि॰ हात, मुख आदिमा लागेको जूठो पानीले पखाल्नु; मुख कुल्ला आदि गर्नु । > चुठाइ— ना॰ चुठ्ने क्रिया वा प्रक्रिया ।
चुठाइनु— क॰ क्रि॰ चुठ्न लाइनु । चुठाउनु— प्रे॰ क्रि॰ चुठ्न लाउनु । चुठुवा— ना॰ चुठ्ने भाँडो; कोपरा ।
चुडारो— ना॰ ढुङ्गा फोर्ने; कुँद्ने वा ढुङ्गाका भाँडाकुँडा बनाउने कर्मी; लोहकर्मी; लोहार ।
चुडेल— ना॰ [हि॰] १. दुरुस्त तरुनी आइमाईको स्वरूप कल्पना गरिएकी प्रेत नारी; किचकन्नी; पिशाचिनी । २. साह्रै दुष्ट स्वभावकी आइमाई; कुरूप र घृणित स्त्री ।
चुड्का— ना॰ [चुट्को १. छोटो लयमा छिटछिटो गाइने र चाँडचाँडो विश्राम गरिने एक प्रकारको लोकगीत । २. त्यसैको लय वा भाका । ३. चुट्का । > चुड्किलो— वि॰ हे॰ चुट्किलो । चुड्की— ना॰ हे॰ चुट्की । चुड्के— ना॰ १. पाउमा आठ मात्रादेखि लिएर बाह्र मात्रासम्म हुने एक खालको रोइला लोकगीत । वि॰ २. चुड्की बजाउने ।
चुत— ना॰ [सं॰] मल त्याग्ने अङ्ग; गुदबार; मलबार । > चुतिया— वि॰ १. तुच्छ; नीच; निकृष्ट । ना॰ २. गए–गुज्रेको तुच्छ व्यक्ति ।
चुत्के/चुत्को— वि॰ [तुल॰ सुदखोरे १. साह्रै लोभी; कन्जुस; चुइयाँ; मक्खीचुस । २. धेरै नाफा खाने । (उदा॰— नाफा खाने चुत्के/चुत्को साउँसमेत फुत्के/फुत्को । — उखान॰ ।
चुत्थि–नु— अ॰ क्रि॰ [चुत्थो+इ+नु] १. चुत्थो हुनु; सबैभन्दा पछि पर्नु । २. अपमानित हुनु; होचिनु ।
चुत्थो— वि॰ [सं॰ चुत्थे १. सबैभन्दा पछि परेको; अरूभन्दा निम्न दर्जामा रहेको । २. काम नलाग्ने; बेकम्मा; रद्दी ।
चुत्थ्याइँ— ना॰ [रू चुत्थि (+याइँ॰] चुत्थिने चाल; चुत्थोपन । [ > ] चुत्थ्याइ— ना॰ चुत्थिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । चुत्थ्याइनु— क॰ क्रि॰ चुत्थो पारिनु । चुत्थ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ चुत्थो पार्नु; पछि पर्ने बनाउनु ।
चुत्याहा— वि॰ [चुत+याहो १. नीच किसिमको आचार–विचार वा शील–स्वभाव भएको । ना॰ २. त्यस्तो व्यक्तिलाई गालीका रूपमा प्रयोग गरिने शब्द ।
चुत्रो— ना॰ पातमा काँडा हुने, पहेँलो फूल फुल्ने, नीलो रबको गुलियो फल हुने, एक प्रकारको काँडादार बोट; त्यसैको फल ।
चुथ्रो— ना॰ मसिना खालका पात हुने, रातीगेडीभन्दा सेख ठूला फल फल्ने र लेकमा पाइने एक जातको भुइँझार ।
चुन्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ चयने १. घोट, कलप आदि गरेका कपडालाई कुनै साधनबारा खुम्चा–खुम्चा पार्नु; मुजा पार्नु; खाँच्नु । २. आ६नो आत्माले रोजेको वस्तु वा व्यक्तिलाई मतपत्र खसालेर वा अन्य कुनै प्रक्रियाले छान्नु; रोज्नु । ३. टिप्नु ।
चुन— ना॰ [सं॰ चूर्णे १. पान, खैनी आदिमा हालेर खाइने सेतो वस्तु । २. सिपी, ढुङ्गा आदि पोलेर बनाइएको, घर पोत्ने काम लिइने सेतो धूलो । ~ खानी— ना॰ चून बनाउने ढुङ्गा झिक्ने वा त्यस्ता ढुङ्गाहरू पाइने ठाउँ । ~ ढुङ्गो— ना॰ पोलेर चून बनाइने ढुङ्गो । ~ पानी— ना॰ चून मिसिएको पानी; चुन्याहा पहरोबाट बग्ने पानी । ~ भट्टी— ना॰ चूनढुङ्गा पोलेर चून बनाउने भट्टी ।
चुनरा— ना॰ हे॰ चुँदरी ।
चुना— ना॰ १. पान, खैनी आदिमा मिलाएर खाइने, ढुङ्गा, सिपी आदि पोलेर बनाइएको एक प्रकारको सेतो धूलो; सोही धूलो पानीमा रयालिएको सेतो र बाक्लो तरल वस्तु । २. शरीरको कुनै भाग वा कपडा खुम्चिएर रेखैरेखा वा गरैगरा परेको स्थिति । ३. घरको गारो वा भित्तो पोत्न हुने सेतो धूलो; चून ।
चुनाइ— ना॰ [रू चुन् (+आइ॰] चुन्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] चुनाइनु— क॰ क्रि॰ चुन्न लाइनु; चुनिने पारिनु ।
चुनाउ— ना॰ [रू चुन् (+आउ॰] १. जनमतबारा कुनै स्थान वा पदका निम्ति योग्य व्यक्ति छान्ने काम; निर्वाचन । २. आफूलाई मन परेको वस्तु छान्ने काम; चयन; चुनाव । [ > ] चुनाउनु— प्रे॰ क्रि॰ चुन्न लगाउनु; चुनिने पार्नु ।
चुनारो— ना॰ काठ कुँदेर त्यसका भाँडा–कुँडाहरू बनाउने काम गर्ने एक जाति; चँदारो; चनारो ।
चुनाव— ना॰ चुनाउ; निर्वाचन ।
चुनिलो— वि॰ [चून+इलो] चुनको जस्तो स्वाद भएको; चर्को; तिक्खर ।
चुनी— वि॰ [चुन्+ई] चुनिएको; चुन्ने काम भएको । ~ उखु— ना॰ हरियो डाँठ हुने विशेष प्रकारको रसदार उखु । — चुनाउ— वि॰ घोट, कलप लगाएर चुनोट गरी तयार पारिएको; चुनीवरी ठीक बनाइएको । चुने ढुङ्गो— ना॰ [रू चूनढुङ्गो] १. चून बनाउने काममा आउने ढुङ्गो; चूनको अंश रहेको ढुङ्गो । २. चूनजस्तो सेतो ढुङ्गो ।
चुनेरी— ना॰ [चून+एरी] रातो, कलेजी र पहेँलो फूल फुल्ने एक जातको बोट; सोही बोटको फूल ।
चुनोट१— ना॰ [चुन्+ओट] १. आ६नो अभिरुचिको विषय छान्ने काम; छनोट । २. चुन्ने काम वा प्रक्रिया; निर्वाचन ।
चुनोट२— ना॰ [चुन्+ओट] १. घर, मन्दिर आदिमा चून पोत्ने काम; चुना लगाउने काम । २. चूनले पोतेको घर ।
चुनौटो— ना॰ [चून+औटो, सं॰ चूर्णपटे चून राख्ने भाँडो वा बट्टा ।
चुनौती— ना॰ [हि॰] कसैलाई कुनै विषयमा दिइने उत्तेजक आह्वान; हाँक; ललकार ।
चुन्याइ— ना॰ [रू चुन्याउ (+आइ॰] चुना पार्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] चुन्याइनु— क॰ क्रि॰ चुना पारिनु; मुज्याइनु ।
चुन्याउनु— स॰ क्रि॰ [चुन्+याउ+नु] चुना पर्ने काम गर्नु; मुजा पार्नु; मुज्याउनु; खुम्चा पार्नु ।
चुप— ना॰ बोल्दै नबोली बस्ने स्थिति; मौन धारण गर्ने क्रिया; मौन । — चाप— ना॰ १. केही पनि नबोलीकन रहने स्थिति; चापचुप । क्रि॰ वि॰ चालचुल केही नगरी; मौनतासित; नबोलीकन ।
चुपार— ना॰ [अ॰ मू॰ चुप्+आर] १. शिरमा तेल हालेर हत्केलाले थपथप ठोक्ने काम । २. जीउमा तेल घस्ने काम; तेल लगाउने काम । > चुपार्नु— स॰ क्रि॰ तालुमा तेल हालेर हत्केलाले ठोक्दै चुपचुप शब्द निकाल्नु; तालुमा तेल ठोक्नु । > चुपाराइ— ना॰ चुपार्ने क्रिया वा प्रक्रिया । चुपारिनु— क॰ क्रि॰ चुपार्ने काम गरिनु ।
चुपिचण्डाल— वि॰ धूर्त, चम्बु, छट्टू, ज्यादै चलाख, चतुर, कपटी ।
चुपिचल्लो— ना॰ [चिप्लो+चिल्लो] १. कागको जस्तो रब र बनोट परेको तर सानो आकारको एक चञ्चल पक्षी; चिबे । वि॰ २. शरीरमा तेल लगाउँदा लचेप्रो बनेको; तेलले जीउ भिजेको; तेल बढी भएर च्यापच्याप भएको ।
चुपी— ना॰ [नेवा॰] १. कर्दका आकारको तर केही पातलिएर लामो हुँदै गएको धारिलो हतियार । २. काठ आदि काट्ने टुप्पाको पछिल्लो भाग नुहेको फलामे साधन ।
चुप्प— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चुप्+प] १. चुम्बन गर्दा शब्द आउने गरी । ना॰ २. म्वाइँ; चुप्पा ।
चुप्र–नु— स॰ क्रि॰ बालकलाई शरीर लचेप्रो हुन्जेल तेल लगाउनु । श्र चुप्राइ— ना॰ चुप्रने क्रिया वा प्रक्रिया । चुप्राइनु— क॰ क्रि॰ चुप्रने पारिनु । चुप्राउनु— प्रे॰ क्रि॰ चुप्रने पार्नु । चुप्रिनु— अ॰ क्रि॰ चुप्रने हुनु; तेल लगाउने काम हुनु ।
चुबुरचुबुर— ना॰/क्रि॰ वि॰ हे॰ चुभुरचुभुर ।
चुबुर्के— ना॰ पेटमा अकासे रबको भुवादार छाती हुने, सानो र ख्याउटे एक जातको चरो ।
चुबुर्को— ना॰हे॰ चुभुर्को ।
चुभुरचुभुर— ना॰ १. धेरै नदिई अल्प मात्रामा दिने कार्य; चुबुरचुबुर । क्रि॰ वि॰ २. थोरथोरै मात्रामा; अलि–अलि; छास्सछुस्स । ३. घरीघरी; बारम्बार ।
चुभुर्कि–नु— अ॰ क्रि॰ [चुभुर्को+इ+नु] १. थोरै–थोरै हुनु । २. धेरै भाँडामा थोरथोरै अन्न हालिएको हुनु ।
चुभुर्को— ना॰ [अ॰ मू॰ चुपुर्+को] १. दिँदा, बाँड्दा वा राख्दाको अल्प मात्रा; चुबुर्को । २. सबै भाँडा उपयोगी वस्तुहरूले भरिई, राख्ने अरू भाँडो नपाइनाले त्यसै उपेक्षित अल्प–उपयोगी वस्तु । ३. फाल्न माया लागेकाले मात्र राखिएको तर फाले पनि हुने कुनै वस्तु । ४. भाँडा पर्याप्त भएकाले छुट्टै राखिएको नभए मिसाएर राखे पनि हुने वस्तु ।
चुभुर्क्याइ— ना॰ [रू चुभुर्कि (+याइ॰] चुभुर्किने वा चुभुर्कोको मात्रा दिने काम भइरहने क्रिया–प्रक्रिया; थोरथोरै मात्रामा दिने कार्य । [ > ] चुभुर्क्याइनु— क॰ क्रि॰ चुभुर्कोका रूपमा दिइनु वा राखिनु ।
चुभुर्क्याउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ चुभुर्को पार्न लगाउनु; चुभुर्कोका रूपमा दिनु वा राख्नु ।
चुम्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ चुम्बने १. माया वा स्नेहले अरूका गाला, ओठ आदिमा चुम्बन गर्नु; म्वाइँ खानु; चुम्मा लिनु । २. स्पर्श गर्नु; छुनु । ३. आफूतिर खिच्ने गुण हुनु ।
चुमजम्रो— ना॰ [सं॰ चर्मयूके हे॰ चमजुम्रो ।
चुमना— ना॰ [मै॰] मधेस र बिहारका केही जातिका चलनअनुसार तिनका विवाहमा केटातर्फकाले केटीतर्फकालाई दिनुपर्ने एक प्रकारको दस्तुर; पोल्टो; कनौती; चुमान; चुम्ना ।
चुमाइ— ना॰ [रू चुम् (+आइ॰] चुम्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] चुमाइनु— क॰ क्रि॰ चुम्न लगाइनु; चुम्ने पारिनु । चुमाउनु— प्रे॰ क्रि॰ चुम्न लगाउनु; चुम्ने पार्नु ।
चुमान— ना॰ [सं॰ चुम्बने चुमना; पोल्टो; कनौती ।
चुमावन— ना॰हे॰ चुवान ।
चुमाहा— वि॰ [चुम्+आहो चुम्ने काम गर्ने; चुम्न चाहने ।
चुमिनु— क॰ क्रि॰ [चुम्+इ+नु] चुम्ने काम गरिनु; चुम्मा लिइनु ।
चुमुर्कि–नु— अ॰ क्रि॰ [अ॰ मू॰ चुम्रुक्+इ+नु] खुम्चिएर वा सुकेर चाउरी पर्नु; चाम्रो हुनु । > चुमुर्क्याइ— ना॰ चुमुर्किने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । चुमुर्क्याइनु— क॰ क्रि॰ चुमुर्किने पारिनु ।
चुमुर्क्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ चुमुर्किने पार्नु । चुमुर्क्याहट— ना॰ चुमुर्किने किसिम, क्रिया वा अवस्था । चुमुर्क्याहा— वि॰ चुमुर्किने स्वभावको ।
चुमुवा— वि॰ [चुम्+उवो चुम्ने काम गर्ने (व्यक्ति॰ ।
चुम्कि–नु— अ॰ क्रि॰ [अ॰ मू॰ चुम्रुक्+इ+नु] १. चुमुक्क पर्नु; चाउरी पर्नु । २. हतोत्साह हुनु; निरुत्साहित हुनु । > चुम्क्याइ— ना॰ चुम्किने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । चुम्क्याइनु— क॰ क्रि॰ चुमुक्क पारिनु । चुम्क्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ चुमुक्क पार्नु । चुम्क्याहट— ना॰ चुमुक्क पर्ने किसिम, वा काम । चुम्क्याहा— वि॰ चुमुक्क पर्ने खालको ।
चुम्बक— ना॰ [सं॰] १. फलामलाई आफूतिर तान्ने आकर्षक तत्त्व; विद्युत्–शक्तियुक्त पदार्थ । २. अपरकान्तमणि । वि॰ ३. चुम्बन गर्ने; म्वाइँ खाने; चुम्बन लिने । ४. अनुरागी; प्रेमी । >
चुम्बकीय— वि॰ चुम्बकमा रहने; चुम्बकसम्बन्धी; चुम्बक प्रशस्त मात्रामा भएको ।
चुम्बन/चुम्बा— ना॰ [सं॰] १. म्वाइँ खाने काम; चुम्बन गर्ने क्रिया । २. स्पर्श; छुवाइ । > चुम्बित— वि॰ म्वाइँ खाइएको ।
चुम्बी— वि॰ म्वाइँ खाने (व्यक्ति॰ ।
चुम्मा— ना॰ [सं॰ चुम्बो म्वाइँ; चुम्बन ।
चुम्रुक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चुम्रुक्+क] १. चाउरिएर साँगुरो भएसरि । २. शक्तिहीन भएर पराश्रयी बन्ने गरी ।
चुम्लुब— ना॰ [भो॰ ब॰ (लि॰)] १. कुनै विचार–विमर्शका लागि बसेको सभा । २. विरोध–प्रदर्शन गरिएको जुलुस ।
चुर— वि॰ १. रिसले आकुल भएको; क्रोधले आगो भएको । २. लट्ठ परेको; निस्लोट भएको । ३. थकाइले साह्रै शिथिल; आलस्य वा निद्राले ग्रस्त । ना॰ ४. कुटेर वा पिँधेर धूलोपीठो पारिएको वस्तु । — चुर— क्रि॰ वि॰ धूलोपीठो हुने गरी ।
चुरचुर— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चुर्+अ (बि॰)] चराचुरुङ्गी आदि कराउँदाको आवाज निस्केर; चिरचिर । > चुरचुराइ— ना॰ चुरचुर गर्ने क्रिया वा प्रक्रिया । चुरचुराइनु— अ॰ क्रि॰ चुरचुर आवाज निकालिनु । चुरचुराउनु/चुरचुरिनु— अ॰ क्रि॰ चराचुरुङ्गी आदिको चुरचुर आवाज निक्लनु ।
चुरमुर— ना॰ १. क्रोध वा रिसको आवेग । २. झुर्रिएका वस्तु धुल्याउँदा आउने आवाज वा ध्वनि । ३. जुरमुर; जरकमरक । वि॰ ४. क्रुद्ध; आकुल । चुरमुरिनु— अ॰ क्रि॰ चुरमुर हुनु वा पारिनु । चुरमुथ्याइ— ना॰ चुरमुरिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।
चुरमुथ्याइनु— क॰ क्रि॰ १. चुरमुरिने पारिनु । २. कुरमुथ्याइनु ।
चुरमुथ्याउनु— स॰ क्रि॰ १. सुकेको वा झुरो वस्तु समाएर धुल्याउनु । २. उम्कन नसक्ने गरी समाउनु वा कसेर बाँध्नु; कुरमुथ्याउनु । चुरमुथ्याहट— ना॰ चुरमुथ्याइ ।
चुरा— ना॰ [सं॰ चूडा/चूर्णे हे॰ चुरो ।
चुराउटे— ना॰ [चुरा+उटे] चुरौटे जाति ।
चुराचुरी— ना॰ [चुरा+चुरी] १. साना–ठूला चुराहरूको समूह । २. चुरा र चुरासमानका अरू गहना ।
चुरिँदो— वि॰ [चुरि+दो] १. नुनचर्को । २. अत्यन्त रिस उठेको ।
चुरि–नु— अ॰ क्रि॰ [अ॰ मू॰ चुर्+इ+नु] १. कुनै काम गर्नका निम्ति फुर्ती झिक्नु । २. रिसले भित्रभित्रै जल्नु । ३. सुरिनु । >
चुथ्याइ— ना॰ चुरिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । चुथ्याइनु— क॰ क्रि॰ चुरिने पारिनु । चुथ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ चुरिने पार्नु । चुथ्याहट— ना॰ चुरिने वा चुथ्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । चुथ्याहा— वि॰ चुरिने खालको ।
चुरी१— ना॰ [चुरो+इ, सं॰ चूडिको सानो चुरो; चुरो ।
चुरी२— ना॰ [सं॰ शौर्ये आँट, साहस (जस्तो— चुरी–फुरी॰ । ~ गाँठो— ना॰ गोलीगाँठो; कुर्कुच्चादेखि माथिका दुइटा पाङ्ग्रा । — फुरी— ना॰ १. फुर्तीफार्ती; ताउरमाउर । २. शक्ति; तागत । ३. फुस्रो धाक; बिनसित्तिको रवाफ ।
चुरुक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चुरुक्+क] १. चुम्रुक्क । २. तुरुक्क । ३. चरक्क ।
चुरुम्फा— ना॰ [भो॰ ब॰] १. मास्तिरका मुन्टाको तरकारी खान हुने एक प्रकारको जङ्गली अलैँची । २. मुलायम ऊनबाट बनेको एक प्रकारको बाक्लो भुवादार ओढ्ने । ३. सगरमाथा अञ्चलको खोटाब जिल्लामा रहेको एक प्रसिद्ध लेकाली डाँडो ।
चुरे— ना॰ [सं॰ चूडा = चुचुरो] महाभारत पर्वतशृङ्खला र भित्री मधेसभन्दा दक्षिणतिर र तराईको उत्तरतिर फैलिएको बालुवामय माटो सोहोरिइरहने होचा–होचा पहाडहरूको एक शृङ्खला; शिवालिक; चुलाचुली । ~ पहाड— ना॰ चुरेको पर्वतशृङ्खला (चुरे रेन्ज॰ ।
चुरो— ना॰ [चुरा ति॰ का॰] १. धातु, काँच आदिबाट तयार गरिएको, विशेष गरी आइमाईहरूले नारीमा लगाउने, बाटुला आकारको गहना । २. काठभित्र रहेको गुभे भाग । ३. फुर्र फुकेको धूलो पदार्थ ।
चुरोट— ना॰ [अङ्॰ शेरुटे पातलो कागतको ढुङ्ग्रोमा सुर्तीको धूलो भरी, बेरेर मिसिनले तयार गरिएको धूम्रपान गरिने वस्तु (सिगरेट॰ ।
चुरौटी— ना॰ [चुरी+औटी] नेपालका पश्चिमी पहाडहरूमा चुरा बेचेर जीविका गर्ने मुसलमान–जातिले बोल्ने भाषा; चुरौटे भाषा ।
चुरौटे— ना॰ [चुरा+औटे] चुरा बेचेर जीविका गर्ने नेपाली मुसलमान जाति । स्त्री॰ चुरौटिनी/चुरौटेनी । ~ भाषा— ना॰ चुरौटेले बोल्ने भाषा; चुरौटी ।
चुर्के— वि॰ [चुर्को+ए] १. झगडा गर्नका निम्ति निहुँ खोज्ने; बाझ्ने स्वभावको । २. छुस्क्याइँ गर्ने; छुकछुके; छुल्याहा ।
चुर्को— वि॰ [अ॰ मू॰ चुर्+को] १. निकै थोरै; अलिकति । ना॰ २. चुबुर्को; अल्प मात्रा । ३. सानोतिनो झगडा वा बाझो । ४. छुकछुकेपन; छुस्क्याइँ ।
चुर्क्याइँ/चुर्क्याहट— ना॰ [चुर्के+याइँ/याहटे १. झगडालुपन; छुल्याहा चाल । २. छुस्केरो चाल वा बानी; छुस्क्याइँ ।
चुर्ना— ना॰ [सं॰ चूर्णे १. पेटमा पर्ने, धागोजस्तो आकारको हुने, छोटा र साना, सेता कीरा । २. ससाना केटाकेटी; भुराभुरी ।
चुर्रि–नु— अ॰ क्रि॰ [चूर्+इ+नु] रिसले चूर हुनु; चुरिनु । >
चुर्थ्याइ— ना॰ चुर्रिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । चुर्थ्याइनु— क॰ क्रि॰ चुर्रिने पारिनु । चुर्थ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ चुर्रिने पार्नु । चुर्थ्याहट— ना॰ चुर्रिने काम वा किसिम । चुर्थ्याहा— वि॰ चुर्रिने खालको ।
चुर्लुम— ना॰ [सं॰ चूडान्ते पानीमा पूरै डुब्ने कार्य । — चुर्लुम— क्रि॰ वि॰ पानीमा टुपीसम्म डुब्दै निस्कँदै गरिरहेर । > चुर्लुम्म— क्रि॰ वि॰ १. एकैपल्ट पानीमा टुपीसमेत डुब्ने गरी । ना॰ २. त्यसरी डुब्दा निस्कने शब्द ।
चुलबुल— ना॰ १. चञ्चल स्वभाव; छुकछुके चाला; चकचके बानी । २. खेल्ने र बोल्ने काम । > चुलबुलाइ— ना॰ चुलबुल गर्ने क्रिया वा प्रक्रिया । चुलबुलाइनु— क॰ क्रि॰ चुलबुल गरिनु ।
चुलबुलाउनु— अ॰ क्रि॰ १. चुलबुल गर्नु; चञ्चल बन्नु; छुकछुक गर्नु । २. आनन्दले थैथै हुनु । चुलबुलाहट— ना॰ चुलबुल गर्ने काम, किसिम वा अवस्था; चुलबुली । चुलबुली— ना॰ चुलबुल गर्ने स्वभाव; चञ्चल प्रवृत्ति; चकचके चाला । चुलबुले— वि॰ चुलबुल गर्ने स्वभावको; चञ्चले; चकचके । चुला चम्का— ना॰ खानेकुरा पकाउनका निम्ति बनाइएका चुला र तिनै चुलाका चम्का ।
चुलाचुली— ना॰ [सं॰ चूडा (बि॰) +ई] १. महाभारत शृङ्खलाका पहाडहरूदेखि दक्खिनतिर रहेका होचा–होचा पहाड एवं थुम्काहरूको समूह; चुरे पहाड । २. साना–ठूला चुलाहरूको समूह ।
चुलि–नु— अ॰ क्रि॰ [चुलो+इ+नु] चुलोजस्तो थुम्किलो हुनु; चुच्चो परी अग्लो हुँदै जानु; झुसिनु ।
चुली१— ना॰ [चुलो+ई] १. चुलाको सानो रूप; सानो चुलो; चूली । २. एकापट्टि चुच्चो परेको फल फल्ने एक जातको आरु ।
चुली२— ना॰ [सं॰ चूडो १. पर्वतको चुच्चो परेर अग्लिएको शिखर; पहाडको टुप्पो; टाकुरो । २. थुप्रो; रास । — गारा— ना॰ [ चुली+गढ] दुईपाखे छानो हुने घरका चौडाइपट्टिको धुरीसम्म पुगेको गारो; चुलिएर गएको गारो ।
चुलुक— ना॰ [सं॰] हत्केलो खुम्च्याएर पानी अडिने बनाइएको खोचो; हत्केलाको खाल्टो; चुल्लु ।
चुलेँसी१— ना॰ चुत्राका भन्दा ठूला र प्याजी रबका गेडा फल्ने, ती गेडा खाँदा जिब्रो कालो वा नीलो हुने एक जातको बुटो; त्यसैको फल ।
चुलेँसी२— ना॰ [चुले+आँसी] फेदबाट ठाडो हुँदै गएको र चराको जस्तो चुच्चो भएर निहुरिएको, ढाडपट्टिबाट तरकारी आदि काट्ने काममा प्रयोग गरिने, एक प्रकारको फलामे हतियार । ~ हाड— ना॰ चुलेँसीजस्तो परेको टाउकाका बीचको माथिदेखि तलसम्मको हाड; मेरुदण्ड ।
चुले— वि॰ [चुलो+ए] चुलोसित सम्बन्धित; एउटै चुलोमा पकाएको खाना खाने । ~ निम्तो— ना॰ हे॰ चुलैनिम्तो । ~ पाथी— ना॰ तामा, पित्तल, गिद्रो आदिबारा निर्मित, चुली पारेर धान, कोदो आदि अन्न भरिने पाथी ।
चुलेत्रो१— ना॰ [चुलो+एत्रो] चुलो पोत्ने लुँडो; पोतारीको लुँडो; चुल्हेत्रो ।
चुलेत्रो२— ना॰ भोर्लाका आकारका गाढा हरिया पात हुने, डाँक्लाभित्र फस्के गुबो हुने, गाईबस्तुले खाने, लेकाली डाले घाँस ।
चुलै— वि॰ [चुलो+ए] चुलोसहितको; एउटै चुलोमा खानेजतिको; चुले । ~ निम्तो— ना॰ एउटा चुलामा पकाएर खानेजति सबै परिवारलाई गरिएको निम्तो; नोकरचाकरलगायत जहानैलाई गरिएको निम्तो ।
चुलो— ना॰ [सं॰ चुल्ली] १. खानेकुरा पकाउनका निम्ति आगो बाल्न र भाँडा बसाल्न बनाइएको ठाउँ; चुल्हो । २. भान्साखण्ड । ~ चम्को— ना॰ चुलो र चुलाका निम्ति चाहिने चम्को; चुलो र त्यससँग सम्बन्धित अरू त्यस्तै वस्तुको समूह ।
चुल्ठाचुल्ठी— ना॰ [चुल्ठा+चुल्ठी] साना–ठूला चुल्ठाहरूको समूह; चुल्ठा र अरू त्यस्तै वस्तुको समूह ।
चुल्ठि–नु— अ॰ क्रि॰ [चुल्ठो+इ+नु] चुल्ठी पर्नु; चुल्ठा हुनु ।
चुल्ठी— ना॰ [चुल्ठो+ई] १. तीन वा पाँच आँठा पारेर बाटेको चेप्टो डोरी वा स्त्रीजातिको केश । २. चुल्ठाको सानो रूप; सानो चुल्ठो । ~ भाटो— ना॰ छानो छाइसकेपछि अन्तमा धुरी कस्न प्रयोग गरिने भाटो ।
चुल्ठे— वि॰ [चुल्ठो+ए] १. चुल्ठोजस्तो; चुल्ठो भएको; चुल्ठोवाला । २. चुल्ठोजस्तै परी फेदतिर ठूलो र टुप्पातिर साँगुरिदै गएको, बाला लाग्ने, एक जातको बास्नादार मसिनो धान । ~ गाँठो— ना॰ १. दाम्लामा दाम्लै गाँस्ताखेरि पारिने गाँठो । २. चुल्ठो बाटिसकेपछि पारिने गाँठो ।
चुल्ठो— ना॰ [सं॰ चूल+ठो] तीन आँठा वा पाँच आँठा पारेर बाटेको, आइमाईका केशराशिको लुँडो; वेणी । > चुल्ठ्याइ— ना॰ चुल्ठो पार्ने कार्य । चुल्ठ्याइनु— क॰ क्रि॰ चुल्ठो पार्ने कार्य गरिनु । चुल्ठ्याउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ चुल्ठो पार्नु वा पार्न लगाउनु । चुल्ठ्याहट— ना॰ चुल्ठ्याइ ।
चुल्याइ— ना॰ [रू चुलि (+याइ॰] १. चुलिने क्रिया वा प्रक्रिया । [ चुल्याउ+आइ] २. चुल्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] चुल्याइनु— क॰ क्रि॰ चुली पारिनु; चुल्याउने काम गरिनु । चुल्याउनु— स॰ क्रि॰ चुली पार्नु; झुसी बनाउनु ।
चुल्हेत्रो— ना॰हे॰ चुलेत्रो ।
चुल्हो— ना॰हे॰ चुलो ।
चुवा— ना॰ [सं॰ चूते दुधिला र लाम्चा पात हुने, भेट्नातिर बढी पहेँलो र टुप्पातिर बढी सेतो रबको बास्नादार फूल फुल्ने तथा बाक्लो बोक्रो र झीनो काठ हुने, एक जातको बोट; त्यसैको फूल ।
चुवान— ना॰ [हि॰ चुमावने महाराजाधिराज वा युवराजका व्रतबन्धमा प्रजालाई लगाइने दर्शन–भेटीस्वरूपको दस्तुर; चुमान ।
चुस्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ चूषणे १. मुखले कुनै वस्तु च्यापेर रस निचोरी निल्नु । २. अनुचित किसिमले अर्काको शोषण गर्नु ।
चुसचुस— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चुस्+अ (बि॰)] १. कुनै वस्तु थोरथोरै मात्रामा दिने वा लिने गरी । २. घरीघरी; अलि–अलि गरेर । ३. घोच्ने किसिम । ना॰ ४. चुभुरचुभुर ।
चुसाइ— ना॰ [रू चुस् (+आइ॰] चुस्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]
चुसाइनु— क॰ क्रि॰ चुस्न लगाइनु । चुसाउनु— प्रे॰ क्रि॰ चुस्न लगाउनु; सोसाउनु । चुसाहट— ना॰ चुस्ने किसिम, क्रिया वा अवस्था; शोषण । चुसाहा— वि॰ जालझेल गरी अर्काको सम्पत्ति हत्त्याउने खालको; अर्कालाई बढी सताएर फाइदा उठाउने; शोषक । चुसिनु— क॰ क्रि॰ चुस्ने काम गरिनु ।
चुसुक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चुस्क्+क] १. चुच्चो परेझैँ भएर । २. निनाउरो भएर अनुहार खुम्चिने गरी । ३. चोसो परेर । ४. घोच्ने, बिझाउने किसिम ।
चुसुवा— वि॰ [चुस्+उवो १. चुस्ने बानी भएको; शोषण गर्न सिपालु; शोषक । ना॰ २. त्यस्तो बानीबेहोरा भएको व्यक्ति ।
चुस्को— ना॰ [चोसो+को] निकै थोरै परिमाण; पित्को ।
चुस्ता— ना॰ [फा॰ चुस्ते घुँडादेखि मुनिको भाग साँगुरो र माथिको भाग फुकेको सुरुवाल; घोडसवारीमा लगाइने सुरुवाल ।
चुस्स— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चुस्+स] चोसो निस्किए जसरी । २. घोच्ने, बिझ्ने किसिम ।
चुहाइ— ना॰ [रू चुहु (+आइ॰] चुहुने किसिम वा क्रिया; चुवाइ । [ > ] चुहाइनु— क॰ क्रि॰ चुहुने पारिनु । चुहाउनी— ना॰ चुहेको तरल पदार्थ वा पानी; तप्केनी । चुहाउनु— प्रे॰ क्रि॰ चुहुने पार्नु; चुहुने बनाउनु । चुहान— ना॰ १. चुहुने वा धारो लाग्ने ठाउँ; चुहेर झर्ने बाटो । २. चुहाएर झिकिएको तरल वस्तु । ३. चुहिएको पानी वा पानी चुहुने प्रक्रिया । चुहावट— ना॰ १. चुहुने किसिम वा क्रिया २. चुहेर क्रमशः सकिँदै जाने प्रक्रिया ।
चुहिनु— अ॰ क्रि॰ चुहुने होइनु ।
चुहु–नु— अ॰ क्रि॰ कुनै तरल पदार्थ वा धूलो वस्तु प्वाल आदिबाट झर्नु; रसाउनु; मुख्य ठाउँदेखि बाहेक अरू ठाउँ फुटेर निस्कनु । श्र चुहेत्रो— वि॰ चुहुने खालको; चुहुने ।
चूँ— ना॰ हे॰ चुँ । — चूँ— ना॰ हे॰ चुँचुँ ।
चूक१— ना॰ हे॰ चुक१ ।
चूक२— ना॰ हे॰ चुक२ (चुकअमिलो॰ ।
चूचुक— ना॰ [सं॰] आइमाईका दूधको मन्टो; स्तनको अग्रभाग ।
चूडा— ना॰ [सं॰] १. व्रतबन्धमा वटुको कपाल खौरँदा गरिने कर्मविशेष । २. टुपी । ३. सिउर । ४. शिखर; चुली; टाकुरो । —
करण/कर्म— ना॰ बिज–जातिका कुमारको गर्भे केश काट्ने संस्कारविशेष; चौलकर्म; छेवर । — मणि— ना॰ १. शिरमा लगाइने मणिजडित विशेष प्रकारको आभूषण । वि॰ २. शिरमा राखिने मणिसमान योग्य; अति उत्तम ।
चूत— ना॰ हे॰ चुत ।
चून— ना॰ हे॰ चुन ।
चूर— वि॰ हे॰ चुर ।
चूर्ण— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तु कुटेर वा पिँधेर पारिएको धूलोपीठो । २. चून; चुना । — क— ना॰ १. सुगन्धित पदार्थ मिलाएर बनाइएको बास्नादार धूलो । २. समासबहुल र जटिल पदावलीको प्रयोग नभई साना र सरल शब्दहरूको प्रयोग भएको गद्यकाव्य । ~ कुन्तल— ना॰ मसिना केश भई घुँघुरिएको कपाल; अलक; जुल्पी ।
चूल— ना॰ [सं॰] १. कपाल; केश । २. शिखा; टुपी । ३. कुनै यन्त्र वा मिसिनका भित्रपट्टि घुम्ने चक्काका चुराको तल्लो र माथिल्लो तीखो टुप्पो ।
चूलिका— ना॰ [सं॰] १. श्वासनलीसँगै रहने स्थायी र राल आदि उत्पादन गर्ने अन्तःस्रावी ग्रन्थि । २. नाटकमा नेपथ्य वा पर्दाभित्रको भागबाट सूचना गरिएको अंश; अर्थोपक्षेपकको एक भेद । ~ ग्रन्थि— ना॰ राल आदि रसको उत्पादन गर्ने श्वासनलीकै दुईपट्टि रहने ग्रन्थि ।
चूली— ना॰हे॰ चुली ।
चूलो— ना॰हे॰ चुलो ।
चेइ— ना॰ [अ॰ मू॰] कुकुर (बालबोलीमा) । — चेइ— ना॰ कुकुरलाई डाक्ता प्रयोग गरिने शब्द ।
चेक— ना॰ [अङ्॰] १. कुनै व्यक्ति वा संस्थाले आ६नो खाताबाट यति रकम दिनू भनी ब्याङ्कलाई लेखिदिने, ब्याङ्क स्वयम्ले प्रमाणित गरेको पत्र । २. ब्याङ्कमा राखिएको आ६नो रुपियाँपैसा झिक्नका निम्ति ब्याङ्कले नै प्रमाणित गरेर दिएको पत्र । ३. चारखाने बुट्टा; विभिन्न किसिमका पाटे बुट्टा । ४. आकस्मिक किसिमको जाँच; छड्के जाँच । ५. कुनै काम भयो वा भएन भनी पुनः राम्ररी विचार पुथ्याउने काम । ६. जाँच । ७. रुजू; भिडान । ~ पोस्ट— ना॰ कुनै मुख्य ठाउँबाट आवतजावत गर्दा यात्री र उसका साथमा भएका चीजबीजको तलासी तथा सोधपुछका निम्ति राखिएको सरकारी चौकी । ~ बुक— ना॰ खातावालालाई ब्याङ्कले प्रमाणित गरेर दिने पत्रहरूको पुस्तिका; ब्याङ्कबाट रुपियाँ झिक्न चाहिने प्रमाणित पत्रहरूको सङ्ग्रह ।
चेट— ना॰ [सं॰] निम्न तहको कमारो; तल्लो दर्जाको दास; सानोतिनो कामका लागि रहेको नोकर । > चेटिका/चेटी— ना॰ निम्न तहकी दासी ।
चेत्–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ चेत्+नु] १. कहिल्यै नबिर्सने किसिमको ज्ञान हुनु; कुनै किसिमका कामको राम्रोनराम्रो परिणाम थाहा हुनु । २. वस्तु वा घटनाका सम्बन्धमा राम्रो ज्ञान हुनु । ३. दूरदुहाई हुनु; तोबा हुनु ।
चेत— ना॰ [सं॰] १. प्राणीमा रहेको चेतनशक्ति; चैतन्य; होस । २. राम्रोनराम्रो छुट्ट्याउन सकिने र विषयवस्तुको गुण थाहा पाइने ज्ञान; बोध । ३. पहिले अनुभव गरिएका कुरालाई पछि फेरि जस्ताको तस्तै प्रतिबिम्ब खिच्न सक्ने शक्ति; स्मरण; स्मृति । ४. मन; चित्त; हृदय । > चेतक— वि॰ १. कुनै घटना वा विषयको पूर्वज्ञान गराउने; काम बिग्रनुभन्दा पहिले नै होसियार पार्ने; सचेतक । ना॰ २. महाराणा प्रतापको एक प्रसिद्ध घोडाको नाम ।
चेतन— ना॰ [सं॰] १. प्राणीमा रहने बुद्धितत्त्व वा चित्तत्त्व; चेतना; चैतन्य । २. चेत हुने प्राणी । ३. ईश्वर; परमात्मा । — शील— वि॰ चेतनशक्ति वा ज्ञान सक्रिय र क्रियाशील रहेको; चेतना भएको ।
चेतना— ना॰ [सं॰] १. प्राणीमा रहने भित्री ज्ञान; चैतन्य; चेतन । २. सत्–असत् छुट्ट्याउन सक्ने बुद्धि; विवेक । ३. कुनै विषयका सम्बन्धमा रहने पूर्वज्ञान; होस । ४. जीवनशक्ति । — मय— वि॰ चेतनाले युक्त; चेतना भएको; चैतन्यमय ।
चेतबाबा— वि॰ बो॰ [सं॰ चेत+बाबो १. ठक्कर वा हन्डर खाएर चेत्ने व्यक्तिको मुखबाट निस्कने ध्वनि । ना॰ २. हन्डर; ठक्कर । वि॰ ३. चेतेको; हन्डर खाएको । ~ काशी— वि॰ बो॰ चेतबाबा; हायलकायल ।
चेताइ— ना॰ [रू चेत् (+आइ॰] चेत्ने किसिम वा क्रिया । [ > ]
चेताइनु— क॰ क्रि॰ चेत्ने पारिनु; चेत्न लाइनु । चेताउनी— ना॰ कुनै विषयमा पूर्वज्ञान दिने काम; सचेत वा होसियार गराउने कार्य; पूर्वजनाउ; नसियत । चेताउनु— स॰ क्रि॰ कुनै काम– कुराको दुष्परिणामबाट कसैलाई सचेत वा सावधान गराउनु; चेतावनी दिनु; चेत्ने बनाउनु । चेतावनी— ना॰ चेताउनी । चेताहा— वि॰ चेत्ने खालको; चेत पाइसकेको । चेतिनु— अ॰ क्रि॰ चेत्ने होइनु; चेतेको होइनु । चेतुवा— वि॰ १. चेत्ने खालको; चेत पाएको । २. अनुभवी ।
चेन— ना॰ [अङ्॰] धातुका ठोसाका मुन्द्राहरू जोडेर बनाइएको डोरी; जन्जिर; सिक्री; साङ्लो ।
चेन्जफेन्ज— ना॰ [अङ्॰ चेन्ज (बि॰)] १. यताको उता र उताको यता पार्ने काम; हेरफेर; अदलीबदली; सारसुर; साटसुट; परिवर्तन । २. कर्मचारीहरूको स्थानान्तरण; पजनी; परपजनी ।
चेप्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ चिपिट+नु] कुनै दुइटा वस्तुले बीचको वस्तुलाई दुईतिरबाट बेसरी दाब्नु; करेपमा पार्नु; बेसरी थिच्नु ।
चेप— ना॰ [रू च्याप्] १. दुई फग्ल्याँटा वा साह्रा वस्तुका बीचको ठाउँ; दुलो । २. दुई बाहुपाशका बीचको भाग; काख । ३. दुई डाँडाका बीचको ठाउँ; खोल्सो; खुँज; खोच ।
चेपा— ना॰ १. पूर्वपुरुष; च्याप्ज्यू । २. भ्यागुताका फुलबाट भरखर निस्केका बच्चा; चेपागाँडा ।
चेपाइ— ना॰ [रू चेप् (+आइ॰] चेप्ने किसिम वा क्रिया । [ > ]
चेपाइनु— क॰ क्रि॰ चेप्ने पारिनु; चेप्न लगाइनु । चेपाउनु— प्रे॰ क्रि॰ चेप्न लगाउनु; चेप्ने पार्नु ।
चेपागाँडा— ना॰ १. खुट्टा नउम्रिएका भ्यागुताका बच्चा । २. भ्यागुताका चेपा (भर्खर फुल फुटेर निस्किएका॰ र गाँडा (अलिक हुर्किएका बच्चाह।) ।
चेपाब— ना॰ [भो॰ ब॰] १. नेपालका तल्ला पहाडी भेकहरूमा आदिकालदेखि बस्तै आएका जनजातिहरूमध्ये एक जाति । २. भ्यागुतोजस्तै देखिने तर पुच्छर भएको कालो रबको घस्रेर हिँड्ने प्राणी; भानेमुङ्ग्रोजस्तै जन्तु । > चेपाङ्गी— वि॰ १. चेपाब–जातिको; चेपाबसम्बन्धी । ना॰ २. चेपाबको भाषा ।
चेपारे१— वि॰ [चेपारो+ए] १. चिप्लो घसेर आफू साखिलो हुने; लोलोपोतो पार्ने; बेसारे । २. नभएको कुरो पनि हो जस्तो पारेर साखुल्ले हुने वा झूटो प्रशंसा गर्ने; बेसारे; चिल्लोघसुवा । ना॰ ३. चेपारो ।
चेपारे२— ना॰ [चेप+चरो] धोक्रोजस्तो गुँड बनाएर बस्ने एक प्रकारको चरो; तोपचरो; धोक्रेचरो; दमाइँचरो; बगेडी ।
चेपारो— ना॰ [चेप–आरो] १. साँच्चै हो जस्तो पारी पेस गरिएको झूटो प्रशंसा; बेसारे वचन; चेप्य्राइँ; चेपारेपन । २. साह्रै साँघुरो ठाउँ ।
चेपाहा— वि॰ [चेप्+आहो १. चेप्ने काम गर्ने; चेप्ने गुण भएको । ना॰ २. चेपेर तेल पेल्ने कोल; चेपुवा ।
चेपिनु— क॰ क्रि॰ [चेप्+इ+नु] चेपमा पर्नु; चेपाइमा पर्नु ।
चेपिलो— वि॰ [चेप्+इलो] चेप भएको; चेप हुने ।
चेपुवा— ना॰ [चेप्+उवो १. चेपेर तेल पेल्ने कोल । २. त्यसरी तेल पेल्ने साधन । ३. गोरु, बोका, घोडा आदिलाई सुमर्दा आँड चेप्ने साधन । ४. यताउति गर्न वा बोल्न नसक्ने स्थिति । ५. तीन इन्चजति लामो सानो टाउको र चेप्टो आकारको सेतो माछो । वि॰ ६. चेप्ने काम गर्ने । ~ कोल— ना॰ चेपेर तेल पेल्ने कोल ।
चेपे— ना॰ गोरखा जिल्लाको दूधपोखरीबाट लमजुब जिल्लाको रागिनासटार हुँदै मर्स्याबदी नदीमा मिल्ने एक नदी ।
चेपो— ना॰ [चेप्+ओ] दुई वस्तुका माझको खाली ठाउँ; चेप; अन्तरकुन्तर ।
चेप्टा— वि॰ [चेप्टोको ति॰ ।)] चेप्टिएका; सतही । ~ पात्र— ना॰ परिस्थितिअनुसार नबदलिने, कथा, उपन्यास आदिका पात्र; यथास्थितिधर्मी पात्र ।
चेप्टि–नु— अ॰ क्रि॰ [चेप्टो+इ+नु] चेप्टो हुनु; चेप्टो पर्नु ।
चेप्टी— वि॰ [चेप्टो+ई] १. चेप्टो आकारकी । २. नेप्टी । ना॰ ३. कपाल तह लाउन प्रयोग गरिने चेपुवा काँटी; चेपुवा । ४. तामाको एक वा दुई पैसाको मुद्रा; ढ्याकभन्दा सानो मुद्रा । ~ मकै— ना॰ चेप्टा दाना लाग्ने एक किसिमको मकै ।
चेप्टे— वि॰ [चेप्टो+ए] १. चेप्टो परेको, चेप्टो आकारको । २. नेप्टे; थेप्चे । ना॰ ३. काठ, लुगा, भित्तो आदिका चेप–चेपमा चेप्टिएर बस्ने र मौकामा मान्छेको रगत चुस्ने एक कीरो; उडुस । ~ पाङ्ग्रो— ना॰ ठूला रूखमा झाँगिने लहरामा ठूला– ठूला टाटाभित्र एकदेखि आठ–दसवटा गेडासम्म फल्न सक्ने चेप्टो र बाटुलो आकारको पाङ्ग्रो । ~ मकै— ना॰ चेप्टीमकै । ~ सिउँडी/स्यूँडी— ना॰ चेप्टो पाटा परेको र काँडैकाँडा हुने एक जातको दुधिलो सिउँडी ।
चेप्टो— वि॰ [सं॰ चिपिटे थेप्चो परेर अलि–अलि फराकिएको; पातलो र सम्म परेको; थिचिएर वा दबिएर नेप्टो परेको; च्याप्टो; थ्याप्चो ।
चेप्ट्याइ— ना॰ [रू चेप्टि (+याइ॰] १. चेप्टिने क्रिया वा प्रक्रिया । [ चेप्ट्याउ+आइ] २. चेप्ट्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । [रू ]
चेप्ट्याइनु— क॰ क्रि॰ चेप्टो पारिनु; चेप्टिन लाइनु । चेप्ट्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ चेप्टो पार्नु; चेप्टिन लाउनु; थेप्च्याउनु । चेप्ट्याहट— ना॰ चेप्टिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।
चेप्रि–नु— अ॰ क्रि॰ [चेप्रो+इ+नु] चेप्रो हुनु; च्याप्प परेर सुक्नु ।
चेप्रे— वि॰ [चेप्रो+ए] १. चेपारो पार्ने; चेपारो घस्ने । २. चेप्रो आकारको ।
चेप्रो— वि॰ [सं॰ चिपिटे मुख चोसो पारी लाडे अभिनय गर्ने; चेपारे; चेप्रे । > चेप्य्राइँ— ना॰ बिनसित्तिको लोलोपोतो; वृथा प्रशंसा ।
चेप्य्राइ— ना॰ [रू चेप्य्राउ (+आइ॰] चेप्य्राउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] चेप्य्राइनु— क॰ क्रि॰ चेप्रो पारिनु; चेप्य्राउने काम गरिनु । चेप्य्राउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ ओठ लेब्य्राउनु; चेप्रो पार्नु; चेप्रो हुन लगाउनु । चेप्य्राहट— ना॰ चेप्रो बन्ने वा बनाउने क्रिया–प्रक्रिया । चेप्य्राहा— वि॰ १. चेप्रो बन्ने गुण भएको; चेप्रो हुने खालको । २. चेप्य्राइ पार्ने ।
चेभ्रिनु— अ॰ क्रि॰ [चेभ्रो+इ+नु] चेभ्रे हुनु; चेभ्राइ पार्ने हुनु ।
चेभ्रे— वि॰ [चेभ्रो+ए] १. लाडिएजस्तो गरेर अर्काको नचाहिँदो प्रशंसा गर्ने; चेभ्य्राइँ पार्ने । २. अर्काको प्यारो हुन लुटपुटिने ।
चेभ्रो— वि॰ चेभ्रे; चेप्रो । > चेभ्य्राइँ— ना॰ नचाहिँदो किसिमबाट अर्काको प्रशंसा गरेर आफू साखिलो बन्ने किसिम वा क्रिया ।
चेला— ना॰ [चेलोको ति॰ ।)] १. चेलो; शिष्य । २. छोरो । —
चपेटा/चाटी— ना॰ चेला र अरू चेलासमानका व्यक्तिहरूको समूह; शिष्यवर्ग । ~ चेली— ना॰ १. चेला र चेलीहरूको समूह; चेला र अरू त्यस्तै व्यक्तिहरूको समूह । २. छोराछोरी ।
चेलियन–मानव— ना॰ [अङ्॰ चेलियन+सं॰ मानवे १. फ्रान्सको चेलेस नाम भएको ठाउँमा फेला परेको मानव । २. चेलेसमा पाइएका मानवसित मिल्दा अरू जुनसुकै ठाउँका मानव ।
चेली— ना॰ [चेलो+ई] १. छोरी । २. शिष्या; छात्रा । ३. दिदी– बहिनी । ४. अह्राउपह्राउ मान्ने आइमाई । ५. फुपू वा फुपूकी छोरी । ~ तिहार— ना॰ माघे सग्राँती । ~ बेटी— ना॰ १. छोरी र छोरीसमानका अरू स्त्री; छोरीचेली । २. दिदीबहिनी र त्यस्तै अरू आइमाई । ३. शिष्या र तिनै सरहका अरू नारी
चेलो— ना॰ [सं॰ चेटके १. गुरुसँग पढ्ने वा शिक्षा लिने व्यक्ति; विद्यार्थी । २. गुरुसँग गायत्री, दीक्षा आदि मन्त्र सुनेको शिष्य । ३. छोरो र छोरासरहको व्यक्ति ४. अनुयायी ।
चेवा— ना॰ [चियाउ+ओ १. गुप्त किसिमबाट लिइने खबर; चियो; गुप्त निरीक्षण । २. गुप्ततवरले खबर लिने व्यक्ति; गुप्तचर; जासुस । ~ चर्चा— ना॰ नचाहिँदो कुराको वास्ता वा चर्चा; अनावश्यक कुराको चासो ।
चेष्टा— ना॰ [सं॰] १. मनको भाव वा विचार प्रकट गर्न गरिएको सङ्केत; मानसिक सङ्केत प्रकट गर्ने बोलाइचलाइ एवं कामगराइको चालढाल; शारीरिक भावभङ्गी । २. कोसिस; प्रयत्न । ३. इच्छा; कामना । ४. हिँडाइ–बोलाइ ।
चेहरा— ना॰ [फा॰] मुखको आकृति; घाँटीदेखि माथि र कपालदेखि तलतिरको भाग; मुखमण्डल; अनुहार ।
चैँ— निपा॰ [चाहिँ] १. चाहिँ । २. कुरा गर्दा अप्रत्याशित रूपबाट उच्चरित हुने एक थेगो; चाइँ; चायने; चाइन्जो ।
चैँसो— ना॰ मास आदि दलेर फग्लेँटाजति एकातिर छुट्ट्याइएको मसिनो धूलो; दालको धूलो ।
चैत१— ना॰ [सं॰ चैत्रे चित्रा नक्षत्रले युक्त पूर्णिमामा चन्द्रमा रहने महिना; फागुनपछिको महिना; वर्षको अन्तिम महिना; चैत्र; चइत ।
चैत२— ना॰ [चइत< सं॰ चरित्रे नेपालको पश्चिमाञ्चलको डोटी जिल्ला र यसका आसपासमा प्रचलित ऐतिहासिक, पौराणिक र धार्मिक चरित्रका गाथामा आधारित लोककाव्य (राम शाहीको चैत, लाल द्यौवाको चैत, कृष्णजीको चैत, सीताजीको चैत इ॰) ।
चैतन्य— ना॰ [सं॰] १. प्राणीमा रहेको विचार, विवेक वा छ्यान– विचारको शक्ति; चित्शक्ति; चेतना; चेतन । २. चेतनशील प्राणी ।
चैती— ना॰ [चैत+ई] पश्चिमभाग विशेषतः डोल्पा जिल्लाका एकथरी मगर जातिले प्रत्येक वर्ष दुईदुई घरको पालोसान्तीका हिसाबले हिउँदका दिनमा एक महिनासम्म मनाउने चाड ।
चैते— वि॰ [चैत+ए] १. चैत महिनामा हुने; चैतसम्बन्धी । २. चैतमा दुब्लाएर हरिटट्टू हुने (बाँदर॰ । ना॰ ३. घोडेजात्राका पर्वमा गाइने विशेष प्रकारको लोकगीत र त्यसको लय । ~ काङ्ग्रेस— ना॰ १. पछि प्रवेश गरेर रजगज गर्न खोज्ने प्रवृत्तिको मान्छे । २. अवसरवादी प्रवृत्तिको काङ्ग्रेस । ~ चरो— ना॰ प्रायः चैत महिनामा देखा पर्ने र बोल्ने वा कराउने एक जातको चरो । > चैतेती— ना॰ १. दमाईँ, कामी आदि कामदारहरूलाई साउनेतीसम्मका लागि गरिने थमौती । २. त्यस्तै थमौती गर्दा दिइने वस्तु वा दस्तुर । ~ दसैँ— ना॰ रामनवमीको भोलिपल्टको चैत्रशुक्ल दशमीको तिथि वा उक्त तिथिमा मनाइने उत्सव । ~ पानी— ना॰ १. छोरीको विवाह भएका वर्षमा पर्ने चैत महिनामा विवाहित छोरीले र छोरीका बाबुले एकै घाट वा पँधेराको पानी नखाने प्रथा । २. उक्त किसिमले बारिने पानी । ~ फुल— ना॰ चैतमा फुल्ने टाँकीका जातको फूल; कोइरालो । ~ बाँदर/वानर— ना॰ १. चैत्र महिनामा वसन्तको प्रभावले गर्दा कामुक भएको बाँदर । २. उक्त कामुकताले गर्दा धेरै परिश्रम परी चैत्रको अन्त्यमा दुब्लाएको बाँदर । वि॰ ३. मरन्च्यासे; साह्रै दुब्लो । ४. कामुक ।
चैत्य— ना॰ [सं॰] १. बौद्ध धर्मको स्तूप । २. चौतारो; पाटी ।
चैत्र— ना॰ [सं॰] वर्षको बाह्रौँ महिना; वर्षको अन्तिम मास; चइत; चैत । — रथ— ना॰ कुबेरको बगैँचा ।
चैत्री— ना॰ [सं॰] चैत्रशुक्ल पूर्णिमा; चैते पुर्ने ।
चैन— ना॰ [हि॰] १. मन प्रफुल्लित रहने स्थिति; आनन्द; सुख । २. सुखभोग; भोगविलास; मोजमज्जा ।
चोँगा— ना॰ [तुर्क॰ चुगे सेर्वानीजस्तो एक प्रकारको लामो कोट; चुङ्गा ।
चोइटा— ना॰ [चोइटोको ति॰ ।)] हे॰ चोइटो । — चोइटी— ना॰ काठ काट्ता टुक्रिएर निस्किएका साना–ठूला चोइटाहरूको समूह; टुक्राटाक्री ।
चोइटि–नु— अ॰ क्रि॰ [चोइटो+इ+नु] चोइटो निस्कनु; टुक्रो हुनु ।
चोइटो— ना॰ [सं॰ । शक्+इटो] ठूलो वा मूल वस्तु टुक्रिएर वा फुटेर निस्केको सानो रूप; टुक्रो; शकल ।
चोइट्याइ— ना॰ [रू चोइटि (+याइ॰] चोइटिने किसिम वा क्रिया । [ > ] चोइट्याइनु— क॰ क्रि॰ चोइटिने पारिनु । चोइट्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ चोइटो पार्नु; ठूलो वस्तुबाट सानो टुक्रो छुट्टयाउनु; टुक््रयाउनु ।
चोइला–चोइली— ना॰ [चोइलो+चोइली] सानाठूला चोइलाहरूको समूह ।
चोइलि–नु— अ॰ क्रि॰ [चोइलो+इ+नु] चोइली पर्नु; चोइलो निस्कनु ।
चोइली— ना॰ [चोइलो+ई] चोइलाको सानो रूप; सानो चोइलो ।
चोइलो— ना॰ [सं॰ चक्रिले १. भाँडाबाट पनिउँले कपेर झिकिएको भात, ढिँडो आदिको पातलो र सानो अंश । २. ठूलो चपरो; ढेलो ।
चोइल्याइ— ना॰ [रू चोइल्याउ (+आइ॰] चोइलिने वा चोइली पर्ने क्रिया–प्रक्रिया । [ > ] चोइल्याइनु— क॰ क्रि॰ चोइलो पारिनु वा चोइल्याउने काम गरिनु । चोइल्याउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ चोइलो झिक्नु; चोइली पार्नु ।
चोक— ना॰ [सं॰ चतुष्के १. चारैतिर घरले घेरिएको र बीचमा पक्का गरी बनाइएको चारकुने जमिन वा आँगन; चौक । २. बजारको बीचमा रहेको त्यस्तो जमिन; चौबाटोको बजार । ३. लेकमा वा औलामा वर्षा र हिउँदमा लगेर गोठ राख्न तोकिएको ठाउँ । ४. चौमुहानी ।
चोकर— ना॰ [सं॰ शुष्क+ट] गहुँ, मकै आदि पिँद्धाखेरि नपिँधिने बाहिरी पातलो र चिल्लो भाग; बोक्रो ।
चोके— ना॰ १. ठूलो घोचो वा कीलामा सानो हाँगो निस्केर कुनै वस्तु झुन्ड्याउने वा त्यसमाथि बलो राख्न हुने वस्तु; कापो । २. समान महत्त्वका दुई कुरा एकैचोटि आइपर्नु वा दुवै प्रथम कर्तव्यका रूपमा देखा पर्नु; खुँगे । वि॰ ३. कापो भएको (घोचो आदि) । ~ काठ— ना॰ चोके भएको वा कापो परेको काठ । ~
ब्याज— ना॰ ज्यादै अप्ठेरो स्थितिमा परेका व्यक्तिसित चौको वा चार दोबर पारेर लिइने ब्याज ।
चोक्टा— ना॰ [चोक्टोको ति॰ ।)] हे॰ चौटो । — चाक्टी/चोक्टी— ना॰ साना–ठूला चोक्टाको समूह; चोक्टा र अरू त्यस्तै टुक्राटाक्री । ~ लाम्टा— ना॰ कुनै वस्तुका डल्ला र लाम्चा परेका टुक्रा; मासुका छोटा र लामा टुक्रा ।
चोक्टो— ना॰ १. चारैतिरको आकारप्रकार बराबर हुने गरी पारिएको टुक्रो; चौटो । २. खेत वा बारीको सानो गह्रो । ३. राडी, गुन्द्री आदिको चारैतिर मिलेको टुक्रो; चकटी ।
चोक्रा— ना॰ १. रस एकदमै कम भएको वा रस ननिस्कने वस्तु । २. फाटेका दूधको पानीबाट छुट्टिएको अंश; छोक्रा । ३. राम्ररी नजमेको दही वा मही पार्दा नफिटिने ढिका । ४. गहुँको भुस; चोकर । > चोक्रिनु— अ॰ क्रि॰ १. चोक्रा पर्नु । २. चोकरमा परिणत हुनु । ३. दुब्लाउनु । चोक्रिलो— वि॰ १. धेरै चोक्रा भएको; फाटेर पानी र छोक्रा छुट्टिने खालको । २. धेरै दूध नआउने (गाईभैँसी) । ३. सुकेको । ४. दुब्लो । चोक्रे— वि॰ धेरै दूध नदिने; चोक्रिलो परेको; चोक््रयाइलो । चोक््रयाइलो— वि॰ चोक्रो होलाजस्तो; चोक्रिलो ।
चोखा१— ना॰ [सं॰ चक्षु] १. कसैले मीठो–चोखो खाएको देखेर लोभिई अर्को व्यक्तिले लाएको कुदृष्टि; चोखे; नजर । २. उक्त कुदृष्टिबाट हुन जाने तथाकथित बिगार ।
चोखा२— ना॰ १. उसिनेको आलुमा अमिलो, पिरो आदि हालेर साँधिएको वस्तु; अचार; चटनी; चाट । २. चोखेन ।
चोखि–नु— अ॰ क्रि॰ [चोखो+इ+नु] १. चोखो हुनु; अशुद्ध अवस्थाबाट पवित्र हुनु । २. पर सरेकी आइमाईले चारौँ दिनमा नुहाइधुवाइ गरेर शुद्ध हुनु । ३. जुठो, फोहर केही नरहनु । ४. राम्रोसँग माझिनु वा पखालिनु ।
चोखी— ना॰ [चोखो+ई] १. चोखोको स्त्री रूप । वि॰ २. आ६नो धर्ममा रहेकी; परपुरुषको संसर्गमा नआएकी; सत्यबाट नडगेकी; पवित्र (नारी) । — निती/निधी— ना॰ शास्त्रका नियमअनुरूप चल्न वा सफा, शुद्ध रहनाका निम्ति गरिने शारीरिक एवं मानसिक आचरण; लसपस वा बिटुलो नभएको स्थिति । ~ माटी— ना॰ विवाह, व्रतबन्ध आदिमा यज्ञको वेदी बनाउनका निम्ति कन्याहरूबारा खनिने, चोखो ठाउँको माटो ।
चोखे— ना॰ हे॰ चोखा१ ।
चोखेन— ना॰ [चोखो+एन] १. पानीमा पकाएको खाने कुरो सामान्य अवस्थामा अशुद्ध हुँदैन भनी भात, पुवा आदिमा हालिने घिउ; चोखो पार्ने घिउ, तेल आदि वस्तु; चोख्यान । २. स्त्रीहरूले रजस्वला भएको चौथो दिनमा चोखिँदा नुहाएको कपालमा हाल्ने तेल ।
चोखो— वि॰ १. कुनै किसिमको अशुद्ध पदार्थ नपरेको; पवित्र । २. कसैले जुठो नहालेको; बिटुलो नपारेको । ३. अरू थोक नमिसिएको; कसर नभएको । ४. निरपराधी; निर्दोष । ना॰ ५. घिउतेल; चोखेन । ~ चाँडो— वि॰ १. वास्तविकता लुकाएर साखिलो हुन खोज्ने । २. चोखो पनि र चाँडो पनि हुने स्वभावको । ~ चोखो— वि॰ बो॰ अशुद्ध ठाउँलाई गउँत आदि छर्केर चोख्याउँदा अथवा छिटो हालेर कुनै व्यक्तिलाई चोख्याउने सामाजिक प्रथाको अनुसरण गर्दा उच्चारण गरिने शब्द; विष्णु–विष्णु ।
चोख्याइ— ना॰ [रू चोख्याउ (+आइ॰] चोख्याउने वा चोखो पार्ने क्रिया–प्रक्रिया । [ > ] चोख्याइनु— क॰ क्रि॰ चोखो पारिनु ।
चोख्याउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ [चोखि+याउ+नु] १. चोखो हुने पार्नु; पवित्र तुल्याउनु । २. गाई–भैँसी ब्याएका सात वा एघार दिनका दिन दूध, दही आदि देवपितृलाई चढाउनका निम्ति चलोस् भनी धूपधुवाँर आदि गरी चोखो वा पवित्र पार्नु । ३. जुठो, सुत्केरो परेको घर वा घरका मानिसलाई धार्मिक विधिअनुसार पवित्र तुल्याउनु ।
चोख्यान— ना॰ [चोखो+यान] हे॰ चोखेन ।
चोख्याहा— वि॰ [चोखो/चोखा+याहो १. चोखो पार्ने; शुद्ध तुल्याउने । २. चोखा लाग्ने वा लगाउने ।
चोचेमोचे— वि॰ [चोचोमोचो+ए] साखिली हुनका लागि अर्कासँग चोचोमोचो मिलाउने; ज्यादै नजिकको भएर चिप्ल्याइँ घस्ने (व्यक्ति॰ ।
चोचो— ना॰ [सं॰ चञ्चु/चूचे १. चुच्चो । २. मुख । ३. चिप्ल्याइँ; चाप्लुसी । — मोचो— ना॰ १. चिप्ला कुरा गरेर अर्कालाई खुसी पारी आफू साखिलो बन्ने काम । २. भित्र चित्त नबुझे तापनि बाहिर–बाहिर अर्काले गरेका कुरामा सही थाप्ने काम । ३. मुखले केही मधुर वाणी बोलेर गरिने प्रशंसा । ४. मुख र मन ।
चोट— ना॰ यो॰ १. पटक; बाजि; पल्ट; चोटि । ना॰ २. प्रहार; मार; आघात; पिटाइ । ३. घाउ; खत । क्रि॰ वि॰ ४. पटक; बाजि । — पटक— ना॰ लडेर, ठोकिएर वा काटेर हुने, शरीरका कुनै अङ्गमा लागेको घाउ; घाउखत; नीलडाम ।
चोटा— ना॰ [चोटोको ति॰ ।)] चोटो । ~ कोठा— ना॰ चोटा र कोठा; चोटोकोठो ।
चोटि— क्रि॰ वि॰ खेप; पल्ट; पटक; बाजि; पालि; ताल । (एक चोटि, दुई चोटि, कति चोटि इ॰) ।
चोटे— वि॰ [चोट+ए] १. कुनै काम–कुरा एक पटकमै भइहाल्ने; एक पटक काममा ल्याउँदैमा सफल हुने; चोट नबिराउने । २. दक्ष; सिपालु; प्रवीण । ~ चकमक— ना॰ एकै चोट ढुङ्गामा घोट्ता आगो परिहाल्ने खालको पाइनदार चकमक ।
चोटो— ना॰ [नेवा॰ चोते भुइँतलादेखि माथिल्लो तलाको भुइँ; चोटा । ~ कोठो— ना॰ १. भुइँतलाभन्दा माथिल्ला तलामा रहेको कोठो । २. चोटो र कोठो रू
चोट्टा— ना॰ [सं॰ चाटे ठगठाग गरेर अर्काको सम्पत्ति आ६ना हातमा पार्न खोज्ने व्यक्ति; सानोतिनो चोर; धूर्त; टापटिपे । >
चोट्टी— ना॰ ठगठाग गरेर अर्काको मालसामान आ६ना हात पार्न सिपालु स्त्री; चोर्नी ।
चोतो— ना॰ १. डल्लो आकारको एक जातको मूला; डल्ले मूला । २. मूला ।
चोथ्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ च्यूत+नु] कुनै फल वा वस्तुका बोक्रा उक्काउनु; कुनै वस्तुलाई आफूतिर तान्नु; लछार्नु; लाछ्नु । >
चोथाइ— ना॰ चोथ्ने किसिम वा क्रिया । चोथाइनु— क॰ क्रि॰ चोथ्न लगाइनु; चोथ्ने पारिनु । चोथाउनु— प्रे॰ क्रि॰ चोथ्न लगाउनु; चोथ्ने पार्नु ।
चोथाले— वि॰ [चोथालो+ए] छिटोछिटो रिस उठ्तो ढङ्गले जवाफ दिने; मुखाले; बझुवा; दुर्मुखा ।
चोथालो— ना॰ [चोथो+आलो] १. अर्कालाई बिझाउने गरी वा रिस उठ्ने गरी कुरा गर्ने वा जवाफ दिने मुख । २. मुख (निन्दार्थमा॰; चोथो; चोसो । ३. दुर्वाच्य बोल्नेको मुख ।
चोथिनु— क॰ क्रि॰ [चोथ्+इ+नु] चोथ्ने काम गरिनु; लछारिनु ।
चोथो— ना॰ बोल्न नहुने कुरा बोल्ने वा दुर्वचन गर्ने मुख; दुर्मुख; खराब मुख; तित्रे मुख ।
चोनाम— ना॰ [भो॰ ब॰] चेपाबजातिले भदौरे पूर्णिमाका दिन मनाउने एक प्रकारको चाड ।
चोप्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ चुम्बने पानीमा वा तरल पदार्थमा कुनै वस्तु डुबाउनु; चोब्नु; लुगा पानीमा पछार्नु ।
चोप— ना॰ [फा॰ चोबे कुनै रूख वा लहराका पात, डाँक्ला आदिमा चोट लाग्दा निस्कने चिप्लो रस; चोब; खोटो । —
चिनी— ना॰ कफ, पित्त, वातजस्ता त्रिदोषलाई शमन गर्ने र पेटसम्बन्धी रोग निको पार्ने एक प्रकारको जङ्गली बुटी ।
चोपल्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ क्षपणे पानीमा वा तरल पदार्थमा कुनै वस्तु डुबाउनु; चुर्लुम्म पार्नु; पानीमा हालेर भिजाउनु । >
चोपलचापल— ना॰ कुनै वस्तु वा व्यक्तिलाई पानीमा चोप्ने वा डुबाउने काम; चोपलाइ । चोपलाइ— ना॰ चोपल्ने क्रिया वा प्रक्रिया । चोपलिनु— क॰ क्रि॰ १. चोपल्ने काम गरिनु । अ॰ क्रि॰ २. चोपलिने भइनु ।
चोपाइ— ना॰ [रू चोप् (+आइ॰] चोप्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] चोपाइनु— क॰ क्रि॰ चोप्ने पारिनु; चोप्न लगाइनु । चोपाउनु— प्रे॰ क्रि॰ चोप्ने गराउनु; चोप्न लगाउनु । चोपिनु— क॰ क्रि॰ झोलिलो पदार्थमा चोपलिनु वा डुबिनु, चोभलिनु ।
चोङ्–नु— स॰क्रि॰हे॰ चोप्नु ।
चोब— ना॰ [फा॰] प्राचीन समयमा राजामहाराजाका दरबारमा चोबदारले टेक्ने सुन–चाँदीले मोहोरिएको डन्डा; आसागुर्जा । —
चिनी— ना॰ चोपचिनी । — दार— ना॰ १. राजामहाराजाको अगाडिपछाडि चोब लिएर बस्ने व्यक्ति; मुख्य ढोके । २. राजाको सवारीको सूचना दिँदै अगि लाग्ने व्यक्ति; कञ्चुकी ।
चोबल्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ क्षपणे हे॰ चोपल्नु । > चोबलचाबल— ना॰ चोपलचापल । चोबलाइ— ना॰ चोबल्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । चोबलिनु— क॰ क्रि॰ १. चोबलिने काम गरिनु । अ॰ क्रि॰ २. चोबल्ने होइनु ।
चोबा— ना॰ [फा॰ चोबे पाल टाङ्नाका लागि चाहिने घोचा, खाँबा आदि सामियाना खडा गराउने चोसो परेको खाँबो ।
चोबाइ— ना॰ [रू चोङ् (+आइ॰] चोब्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]
चोबाइनु— क॰ क्रि॰ चोब्न लगाइनु । चोबाउनु— प्रे॰ क्रि॰ चोब्न लगाउनु । चोबिनु— क॰ क्रि॰ चोब्ने काम गरिनु; चोपिनु ।
चोबो— ना॰ [चोयो] खुदो पकाउँदा माथि उठेको कसर वा गाज छान्ने चोयाको जालीदार चालनी ।
चोभ्–नु— स॰ क्रि॰ [चोप्+नु] हे॰ चोप्नु । > चोभलचाभल— ना॰ चोपलचापल । चोभलाइ— ना॰ चोभल्ने क्रिया वा प्रक्रिया ।
चोभलाइनु— क॰ क्रि॰ चोभल्न लगाइनु । चोभलाउनु— प्रे॰ क्रि॰ चोभल्न लाउनु । चोभलिनु— क॰ क्रि॰ १. चोभल्ने काम गरिनु । अ॰ क्रि॰ २. चोभलिने होइनु ।
चोभाइ— ना॰ [रू चोभ् (+आइ॰] चोभ्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] चोभाइनु— क॰ क्रि॰ चोभ्न लगाइनु । चोभाउनु— प्रे॰ क्रि॰ चोभ्न लगाउनु । चोभिनु— क॰ क्रि॰ चोभ्ने काम गरिनु; डुबिनु ।
चोया— ना॰ [चोयोको ति॰ ।)] हे॰ चोयो । — चोयी— ना॰ साना–ठूला चोयाहरूको समूह; चोया र अरू त्यस्तै वस्तुको समूह ।
चोयो— ना॰ [प्रा॰] बाँस, मालिङ्गो, निगालो आदिको कलिला भाटाबाट गिद्रो झिकी अझ पातलो र जुइनाका रूपमा बटारिन सक्ने पारिएको वस्तु । ~ बातो— ना॰ १. चोयो र बातो; साधारण रूपले बाँध्ने चोयो र खिपेर विशेष प्रकारले बाँध्ने बाती । २. घरबार आदिलाई चोयाको जुइनाले बाँध्ने कार्य । ३. झुप्रो अर्थात् घर बनाउने र मर्मत गर्ने कार्य ।
चोर्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ चोर+नु] लुकीछिपी कसैले थाहा नपाउने गरी अर्काको धनमाल हरण गर्नु; अर्काको सम्पत्ति खुसुक्क लैजानु; लामो हात गर्नु; चोरी गर्नु ।
चोर— ना॰ [सं॰] १. कसैले पनि थाहा नपाउने गरी अर्काको धनमाल अपहरण गर्ने व्यक्ति; तस्कर । वि॰ २. लुकेर रहेको; गुप्त । ३. अरूलाई ठग्ने वा कम्ती माल दिने; बेइमान । ४. चोर्ने । ५. चुहिएर छिर्ने (चोर घाम, चोर घर आदि) । ६. मनको कुरा लिने वा चित्त हरण गर्ने । ~ आँखे— वि॰ १. लुकीछिपीकन आँखा कर्काउने; अरूले नदेख्ने गरी यताउति हेर्ने । २. अर्काले देख्न नसक्ने ठाउँमा देख्ने । ~ आँखो— ना॰ १. बाता वा चोया काड्दा चिरेका बाँसका बीचमा पर्ने आँख्लो; भालुआँखो । २. लुकीछिपीकन हेर्ने आँखो; कर्के आँखो । ~ उद्योग— ना॰ सरकारी नियम–कानुनलाई छलेर वा सर्वसाधारण जनतालाई ठग्ने उद्देश्यले गरिने उद्योग; कालो उद्योग । ~ औँले— वि॰ १. चोरका जस्ता औँला भएको; चोर्ने औँला भएको । २. चोर औँला मात्र भएको । ~ औँलो— ना॰ बूढी औँलो र माझी औँलाका बीचको औँलो; औँलो; तर्जनी । ~ कमिलो— ना॰ झुक्याएर वा छलेर ज्यादै असह्य हुने गरी चिल्ने कालो रबको कमिलो । ~
खर— ना॰ १. पुरानो खरको छानो मकाएर पानी चुहिने ठाउँमा बीचबीचमा घुसारिने नयाँ खर । २. छाएको ठाउँमा त्यान्द्रा पारेर तुर्लुङ्ब झुन्डिएको खर । ~ गेडे— वि॰ चोर गेडाहरू मिसिएको वा भएको (मास, भटमास, सानो केराउ इ॰) । ~
गेडो— ना॰ भिजाउँदा पनि नभिज्ने र पकाउँदा पनि नपाक्ने मास, केराउ, चना आदिको गेडो; अटेर्नु; डाइनु । ~ चकार— ना॰ १. सानोतिनो चोर; ठिनेमिने चोर; चोट्टा । २. चोर र चकार । ~ जुवा— ना॰ जुवा खेल्न नपाइने दिनमा खेलिने जुवा; जतिखेर पायो उतिखेर खेलिने जुवा; बाह्रमासे जुवा । ~ बजार— ना॰ चोरेर ल्याएका मालसामानहरू किनबेच गर्ने बजार; लुकाईछिपाईकन मालसामान किनबेच गरिने बजार; कालोबजार । ~ बजारिया— वि॰ चोरबजारमा किनबेच गर्ने; चोरी व्यापार गर्ने (मान्छे) । ~ बजारी— ना॰ चोरीका मालसामान किनबेच गर्ने काम । ~ बत्ती— ना॰ १. प्रायः चोरले लिने बत्ती; तुरुन्त बाल्न र निभाउन हुने बत्ती । २. टर्चलाइट । ~ बाटो— ना॰ खुसुक्क निक्लने र मूलबाटोबाट भन्दा छिटो पुगिने, अन्तरकुन्तरबाट झिकिएको बाटो; छड्के बाटो । ~ बाली— ना॰ एक जातको बाली लगाएका छेउ–कुनामा लगाएको अर्को जातको बाली । (मकै बालीभित्र धान, धान खेतका आलीमा मास आदि॰ ।
चोराइ— ना॰ [रू चोर् (+आइ॰] चोर्ने प्रवृत्ति, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] चोराइनु— क॰ क्रि॰ चोर्न लगाइनु । चोराउनु— प्रे॰ क्रि॰ चोर्न लगाउनु । चोराचोर— ना॰ एकले अर्काको चोरी गर्ने काम; परस्परमा चोरी हुने काम । चोरिनु— क॰ क्रि॰ १. चोर्ने काम गरिनु । अ॰ क्रि॰ २. चोरी हुनु रू
चोरी— ना॰ [सं॰ चोर+ई] मालधनीले थाहा नपाउने गरी माल चोर्ने काम; अर्काका हकदाबीको चलअचल सम्पत्ति खुसुक्क आ६नो हकदाबीभित्रको बनाउने क्रिया; चोर्ने काम । ~ चकारी— ना॰ चोरचकारको काम; सानोतिनो वा ठिनेमिने चोरी । ~
जुवा— ना॰ हे॰ चोरजुवा । ~ निकासी— ना॰ एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा वा एक देशबाट अर्को देशमा लान रोक्का गरिएका वस्तु लुकाईछिपाई ती ठाउँमा पठाउने काम; सरकारको भन्सार, चौकी आदि छली बाहिरफेर मालसामान निकासी गर्ने काम । ~ पैठारी— ना॰ १. स्वदेशमा ल्याउन मनाही गरिएका सामानहरू लुकीछिपी वा सिमानाका भन्सारलाई छलेर अबाटाबाट ल्याउने काम । २. नियमअनुसार भन्सारमहसुल नतिरी मालसामान भियभयाउने वा ल्याउने काम ।
चोलक— ना॰ [सं॰] १. सानो किसिमको चोलो; चोली । २. सुरक्षाका निम्ति लगाइने साधन; कवच ।
चोला— ना॰ [सं॰ चोले १. शरीर; जीउ । २. जन्म; जुनी । ३. चोलो । — चोली— ना॰ साना–ठूला चोलाहरूको समूह; चोला र अरू त्यस्तै वस्तुको समूह ।
चोली— ना॰ [चोलो+ई] १. चोलाको सानो रूप; सानो चोलो । २. जामा, घाँगर आदिको कम्मरमाथिको अवयव ।
चोले— वि॰ [चोलो+ए] १. चोलोजस्तो; चोलाको आकारको; चोलोको । २. चोलो लगाउने ।
चोलो— ना॰ [सं॰ चोलिको स्वास्नीमानिसले घाँटीदेखि कम्मरका भागसम्म लगाउने भोटाका आकारको वस्त्र; स्त्रीजातिले लगाउने चौबन्दी (चार ठाउँमा तुना भएको॰ चोला ।
चोसाकार— वि॰ [चोसो+आकार] चोसो भएको वा परेको; सुर मिलेको; लम्बाइ तथा चौडाइका हरेक कुना चोसादार बनेको । ~ वन— ना॰ त्यस्तो चोसाकार वन वा जङ्गल ।
चोसाचोसी— ना॰ [चोसो+चोसी] १. चोसाहरूको समूह; चोसा र अरू त्यस्तै वस्तुको समूह । २. चोसो र चोसी ।
चोसि–नु— अ॰ क्रि॰ [चोसो+इ+नु] चोसो पर्नु; चोसो हुनु ।
चोसी— वि॰ [चोसो+ई] चोसो भएकी; मुख चुच्चो परेकी; मुखचुच्चे (आइमाई॰ ।
चोसे— वि॰ [चोसो+ए] १. चोसो निस्केको थुतुनु भएको । २. चोसो परेको; चुस्स परेको; चुच्चे । — मोसे— वि॰ १. चोसाचोसी परेको । २. हे॰ चोचेमोचे ।
चोसो— ना॰ १. दुई ओठ जोडेर आगाडि तन्काइएको मुख; चुस्स परेको थुतुनु । २. त्यस्तो कोण वा कुनु । — मोसो— ना॰ हे॰ चोचोमोचो ।
चोस्याइ— ना॰ [रू चोसि (+आइ॰] चोसिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] चोस्याइनु— क॰ क्रि॰ चोसो पारिनु । चोस्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ चोसो पार्नु; चुच्चो तुल्याउनु ।
चौ— ना॰ [सं॰ चतुष्के चारको समुदाय बुझाउने गरी समस्त शब्दका अगाडि रहने शब्द; चउ (जस्तै— चौको, चौतारो, चौबन्दी, चौघेरो इ॰) ।
चौँठाचौँठी— ना॰ [चौँठो+चौँठी] सानाठूला चौँठाहरूको समूह; चौँठा र चौँठी ।
चौँठी— ना॰ [चौँठो+ई] सानो खालको चौँठो; चौँठाको सानो रूप ।
चौँठो— ना॰ [चौथो] तलतिरबाट मास्तिर साँगुरिँदै गई सानो ठेकीको जस्तो मुख हुने, काठ कुँदेर बनाइएको, तेल हाल्ने ठेकी; चौथाइबराबरको परिमाणमा तेल आदि अटाउने भाँडो ।
चौँडिलो— ना॰ [चौ+डिल+ओ] चारैतिर होचो भई बीचमा अग्लो भएर फुकेको सानो ठाउँ वा चौर; ढिस्को; थुम्को ।
चौँतिस— ना॰ तेत्तिस र एकको योगबाट बनेको सङ्ख्या; ३४–को अङ्क । > चौँतिसौँ— चौँतिस सङ्ख्याको ।
चौँतीस— ना॰ हे॰ चौँतिस । > चौँतीसौँ— वि॰ हे॰ चौँतिसौँ ।
चौँरी— ना॰ [सं॰ चमरी] पुच्छरको फुर्को रौँ नै रौँले ढाकिई झुप्प परेको, ठूला, लामा–लामा र तीखा सिब भएको, होचा खुट्टा र ठूलो शरीर भएको र दूधचाहिँ सामान्य गाईको भन्दा विशेष पहेँलो हुने एक जातको हिमाली गाई; चम्री । ~ गाई— ना॰ चौँरी । ~ पाटा— ना॰ पशुहरूका पिठिउँमा सामान राख्ने कामका लागि चौँरीको ऊनबाट तयार भएको थैलो । ~ पाते— ना॰ भेडाका ऊनमा चौँरीको ऊन मिलाई पाटैपाटाजस्तो पारेर बुनेको कम्बल ।
चौँरे— वि॰ [चँवर+ए] १. पुच्छर चँवरजस्तो झुप्प परेको हुने (गाईबस्तु) । २. पाखे; कोर्काली; असभ्य । ~ कोदो— ना॰ चमरजस्तै झुप्पा बाला लाग्ने एक जातको कोदो ।
चौँरो— ना॰ [सं॰ चमरे १. चौँरीगाईका पुच्छरको झुप्पो; चँवर । २. पुच्छरका टुप्पामा वा फुर्कामा हुने सेतो रौँको झुप्पो ।
चौक— ना॰हे॰ चोक ।
चौकडा— ना॰ [सं॰ चतुष्कलो १. चार युगको समूह; चतुर्युग । २. चारै खुट्टा उफार्दै बुर्कुसी मार्ने खालको दौडाइ ।
चौका१— ना॰ [सं॰ चारुष्के छोटाछोटा सिब र खैरो वर्ण हुने एक जातको मृग ।
चौका२— ना॰ [सं॰ चतुष्के १. जुवाका खेलमा कौडा हान्दा पर्ने एक दाउ (चार चित, चार घोप्टो, आठ चित आदि) । २. चारैतिर बराबर गरी माटो वा काठबारा बनाइएको, बस्ने ठाउँ वा साधन । ३. भान्साका चुलाको र मझेरीका बीचको अग्लो खण्ड । ४. धर्मकार्यका लागि बनाएको मण्डप । ~ चँदुवा— ना॰ यज्ञका वेदीवरिपरि गाडिएका सबै लिङ्गाहरूका बीच भुइँमा उठाइने चौको र त्यसदेखि सीधै माथि टाँगिने चँदुवा । — चौकी— ना॰ साना–ठूला चौकाहरूको समूह; चौका र त्यससमानका अरू वस्तुहरूको समूह ।
चौकिल्ला— ना॰ [सं॰ चतुष्कीलके १. चार किल्लाको समूह । २. जग्गाजमिनका चारैतिरको सिमाना; साँधसिमाना; चौहद्दी ।
चौकी— ना॰ [चौको+ई] १. सानो खालको वेदी; चौकाको सानो रूप । २. सुरक्षा गर्ने प्रहरीहरू बस्ने ठाउँ वा अफिस । ३. छोटी अड्डा । ४. बस्नका निम्ति बनाइएको चार खुट्टा भएको फलैँचा । ५. सुरक्षाका निम्त बसेका मान्छे । (उदा॰— सकल वन उखेल्दै चौकि सम्पूर्ण माथ्या) । ६. चुलावरिपरिको बस्ने ठाउँदेखि तलतिरको खान बस्ने ठाउँ । ७. साधारण खाट । —
दार— ना॰ १. चौकीमा बसेर पालोपहरा दिने व्यक्ति; पाले; पहरादार । २. अघिअघिको ग्रामरक्षक । — दारी— चौकीदारको काम वा पद ।
चौकुना— वि॰ [सं॰ चतुष्कोणे १. चारैतिर कुना भएको; चारकुने; चतुष्कोण । ना॰ २. चार कुनाको समूह; चौकुनु । > चौकुने— वि॰ चौकुना भएको; चारचोसे ।
चौके— वि॰ [चौको] चार गुनाबराबर; चार दोबर (जस्तो— दुई चौके आठ, चार चौके सोह्र इ॰) ।
चौको— ना॰ [सं॰ चतुष्के १. चार पाटा गरी ढुङ्गोमाटोबारा उठाइएको सानो ढिस्को । २. चारैतिर बराबर गरी बनाइएको काठको बस्ने साधन । ३. खान बस्ने चुलामनिको अलग्ग ठाउँ । ४. वि॰ चौके (तीन चौको बाह्र, चार चौको सोह्र इ॰) ।
चौकोस— ना॰ [सं॰ चतुष्के १. झ्याल, ढोका आदिमा काठ, ऐना आदि जड्नका निमित्त बनाइएको चारपाटे खापा; झ्याल, ढोका आदि जड्न वा लगाउनका निम्ति बनाइएको चार पाटा परेको काठको घेरो; फ्रेम । २. चार सुर; चौकोण । वि॰ ३. चारसुरे । श्र चौकोसी— ना॰ १. चार कोसको समूह । २. चार कोसको गिर्दा । चौकोसे— वि॰ चार सुर भएको; चारसुरे ।
चौखण्ड— ना॰ हे॰ चौखन्ड ।
चौखन्ड— ना॰ [चार+खण्ड] १. चार खण्डको समूह । २. अपहत्ते; ठूलो आग्रह । वि॰ ३. चार गुनाबराबर; चार दोबर; चौबर ।
चौखुँडा— वि॰ [सं॰ चतुष्खण्डे १. चारैतिर कुना परेको; चारपाटे । ना॰ २. चार कुनाको समूह । > चौखुँडे— वि॰ चार खुँडा भएको; चौकुने; चारकुने ।
चौखुट— ना॰ [सं॰ चतुष्के १. चारैतिर बराबर गरी तयार पारिएको वस्तु; चारै कुना मिलेको वा भएको साधन । २. झ्याल, ढोका आदिका निम्ति बनाइएको बारमण्डल; चौकोस । ३. बराबर अड्कलिएका चार अंशमध्ये कुनै एक ।
चौखुट्टे— वि॰ [चार+खुट्टे] १. चार खुट्टा भएको (पशु वा खाट, खटिया, मेच आदि॰ । ना॰ २. पशु; चौपाया ।
चौखुर— ना॰ [चार+खुर] चार खुरको समूह; चारवटा खुर । >
चौखुरिनु— अ॰ क्रि॰ १. चार हातखुट्टा एकै ठाउँमा कसेर बाँधिनु । २. हातगोडा नचल्ने अवस्थामा पुग्नु । चौखुरी— ना॰ पशुका खुरनिर रहेको एक अवयव । चौखुथ्याइ— ना॰ चौखुरिने
क्रिया वा प्रक्रिया । चौखुथ्याइनु— क॰ क्रि॰ चौखुरिने पारिनु;
चौखुथ्याउने काम गरिनु । चौखुथ्याउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ १. चार हातखुट्टा एकै ठाउँमा पारेर बाँध्नु । २. चौखुरिने पार्नु ।
चौखुथ्याहट— ना॰ चौखुथ्याउने अवस्था वा क्रियाप्रक्रिया ।
चौगडा— ना॰हे॰ चौघडा ।
चौगरो— ना॰ [चार+गरो] चारैतिर घुमेको आली भएको खेतको गरो; खेतको ठूलो गरो । चौगारा चौगारी— ना॰ [चौगारो+चौगारी] साना–ठूला चौगाराहरूको समूह ।
चौगारी— ना॰ [चौगारो+ई] चौगाराको सानो रूप ।
चौगारो— ना॰ [चार+गारो] १. चार गाराहरूको समूह । २. चारैपट्टिका गारामा टाँसेर बनाइएको पेटी ।
चौगिर्द/चौगिर्दा— ना॰ [चार+फा॰ गिर्दे १. घर, जग्गा आदिको चारैतिर बेरिएको पर्खाल । क्रि॰ वि॰ २. वरिपरि; चारैतिर ।
चौगुना— वि॰ [चार+गुनो १. चार गुना बराबरको; चारगुना; चारले गुनिएको; चार दोबर; चौबर । क्रि॰ वि॰ २. चारको अनुपातमा (ठूलो वा सानो॰ ।
चौगेडी— ना॰ [चार+गेडी] सुनको घेरा भएको, बीच बीचमा मोती, पन्ना आदि जडिएको ठूलो खालको मुन्द्रोजस्तो गहना ।
चौगोडी— ना॰ [चौ+गोडी] पलेँटी ।
चौघडा— ना॰ [सं॰ चतुष्कुटे राता आँखा र जीउ सेता वा कालो टाटा भएको, घाँस खाने, चारै गोडा उचालेर हिँड्ने, खरायोका जातको घरपाला जन्तु; घरखरायो; चौगडा ।
चौघडी— ना॰ [चार+घडी] चार घडीको समय ।
चौघडी— ना॰ [चार+घोडा+ई] चारवटा घोडाबारा तानिने बग्गी; चौघोडी । > चौघडे— वि॰ चारवटा घोडा भएको; चौघोडे ।
चौघरा— ना॰ [चार+घर] १. बीचमा आँगन वा चोक राखी त्यसको चारैतिर बनाइएको घर । वि॰ २. चौघडे ।
चौघान— ना॰ [चौ+घान] जिल्ला वा अञ्चल आदिका गाउँ, नगर आदिको बीचमा रहेको वा सरेक (पाहिक॰ पर्ने गरी तोकिएको मुख्य ठाउँ; सदर मुकाम ।
चौघेरा— वि॰ [चार+घेरो १. चारैतिर घेरा भएको (घर, जमिन आदि॰ । ना॰ २. घरको चारैतिर बनाइएको पेटी ।
चौघोडी— ना॰हे॰ चौघडी । > चौघोडे— वि॰ चौघडे ।
चौचौ— ना॰ [प्रा॰ चाहे लगातारको चाह; उत्कट चाहना ।
चौटा— ना॰ [चौटोको ति॰ ।)] हे॰ चौटो । ~ मासु— ना॰ हाड, बोसो आदि नभएको मासुको चौटो; फलमासु; रातो मासु । — चौटी— ना॰ १. मासुका साना–ठूला चौटाहरूको समूह । २. चौटा र अरू त्यस्तै चीजहरूको समूह । ३. सानाठूला गराहरूको समूह । ~ लाम्टा— ना॰ १. चौटा र लाम्टाको समूह । २. काम गर्दा ठूलो सास्ती पाएको स्थिति; हैरानी; ठूलो श्रम ।
चौटि–नु— अ॰ क्रि॰ [चौटो+इ+नु] चोक्टा हुनु; टुक्रिनु ।
चौटो— ना॰ [चोक्टो] १. मासु आदिको टुक्रो वा आलु, मूला, गुन्द्रुक, सिन्की आदिको तरकारी वा अचारको चपाइने अंश; चोक्टो । २. गुन्द्री, कपडा आदिको सानो हिस्सा । ३. खेतका गराको सानो फगटो ।
चौट्याइ— ना॰ [रू चौटि (+याइ॰] १. चौटिने क्रिया वा प्रक्रिया । [ चौट्याउ+आइ] २. चौट्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]
चौट्याइनु— क॰ क्रि॰ चौटा पार्ने काम गरिनु । चौट्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ चौटा–चौटा पार्नु; टुक्रा बनाउनु ।
चौडा— वि॰ [प्रा॰ चउवडे चारैतिर मिलेको र फराक भएको; त्यस्तो आकारको (छाती, नाक इ॰) । > चौडाइ— ना॰ चौडापन; फराकिलोपन ।
चौतरिया— ना॰ [चौतारा+इयो १. चौताराको हेरचाहा गर्ने, राजाका सबैभन्दा नजिकका भाइबन्धु । २. राजाबारा राजकीय सम्मान पाएका बन्धुवर्ग; राजखलक ।
चौतर्फ— ना॰ [चार+तर्फ] १. चारैतर्फको भाग वा परिधि । क्रि॰ वि॰ २. चारैतिर; चारैतर्फ । > चौतर्फी— वि॰ चारैतिरका परिधिको; चारैतिरको; चारैपट्टिको ।
चौतारा१— ना॰ १. राजकाजमा विश्वासका साथ सहयोग गर्ने व्यक्ति; राजाको सहकारी । २. प्राचीन कालमा राजसिंहासन राखिने मञ्च । ३. त्यसमा बस्न पाउने सम्मानित व्यक्ति ।
चौतारा२— ना॰ [रू चौतारो] १. वाग्मती अञ्चलको पूर्वोत्तर भागमा रहेको सिन्धुपाल्चोक जिल्लाको सदर मुकाम । २. चौतारो । —
चौतारी— ना॰ साना–ठूला चौताराहरूको समूह; चौतारा र अरू त्यस्तै ठाउँको समूह । > चौतारिलो— वि॰ चौतारोजस्तै परेको ।
चौतारी— ना॰ चौतारोको सानो रूप; सानो चौतारो ।
चौतारो— ना॰ [सं॰ चत्वरे १. चारैतिर ढुङ्गा वा इँटले चिनेको, अग्लो पेटीमा मानिसहरू बस्ने र सुस्ताउने समेत व्यवस्था भएको ठाउँ । २. वर–पीपल आदिका छाहारीमुनि वरिपरि ढुङ्गा वा इँटले चिनेर त्यसमाथि पेटी बनाइएको ठाउँ ।
चौताल— ना॰ [चार+ताल] ताल–वादनको चार एकाइमा विशेष प्रकारको ध्वनन वा गुञ्जन निकाल्ने ताल; तबलाको एक खालको ताल ।
चौताले— वि॰ [सं॰ चतुरे अत्यन्त बाठो; अति चतुर; बित्पाते ।
चौतिस— ना॰ [सं॰ चतुस्त्रिंशत्] १. तीस र चार अङ्कको योग भएको सङ्ख्या । २. तेत्तीसपछि आउने सङ्ख्या; ३४–को अङ्क । श्र चौतिसौँ— वि॰ चौतीस सङ्ख्यामा पर्ने; तेत्तीसपछिको पहिलो ।
चौतीस— ना॰ हे॰ चौतिस । > चौतीसौँ— वि॰ हे॰ चौतिसौँ ।
चौथाइ— ना॰ [चोथो+आइ] १. कुनै वस्तु वा विषयका चार भागको एक भाग । २. एक मानाका चार भागमध्ये एक भाग भर्ने सानो भाँडो । ३. मानाको चतुर्थांश (नाप॰ ।
चौथी१— ना॰ [सं॰ चतुर्थी] १. शुक्ल एवं कृष्ण दुवै पक्षको चारौँ तिथि । वि॰ २. चारौँ क्रममा गणना हुने (स्त्री) । ३. निम्न क्रममा परेकी; निम्न सङ्ख्यामा गनिएकी; चुत्थी ।
चौथी२— ना॰ [चतुर्भद्रिको १. दूधे बालकलाई घोटीका साथमा मिसाएर खुवाइने मोथे, पिपला, मजिठो र कर्कटशृङ्गीको धूलो । २. यसरी तयार गरिएको एक थरी आयुर्वेदिक औषधी ।
चौथो— वि॰ [सं॰ चतुर्थे १. तेस्रोपछिको; चतुर्थ । २. गन्दा वा गन्ती गर्दा चारौँमा पर्ने; रोलक्रममा चारौँमा परेको ।
चौदण्डी— ना॰ हे चौदन्डी ।
चौदन्डी— ना॰ [सं॰ चतुर्दण्डके १. चारैतिर दण्डले घेरिएको फराकिलो जग्गा; चारैतिर खुला रहेको ठाउँ । २. उदयपुर जिल्लाको प्राचीन नाम ।
चौदन्त/चौदन्ता— वि॰ [सं॰ चतुर्दन्ते १. चार दाँत वा दाह्रा भएको । ना॰ २. चार दाँत वा दाह्रा भएको हात्ती ।
चौध— वि॰ [सं॰ चतुर्दशे १. दस अङ्क र चार अङ्कका योगसङ्ख्याको । ना॰ २. तेह्रपछिको सङ्ख्या, १४–को अङ्क ।
चौधराई— ना॰ [चौधरी+आई] १. नेपाल तराईका जिल्ला, मौजामा आबादगुल्जार गराउने र सो मौजाको असुलतहसिल गरी सरकारमा बुझाउने चौधरीले गर्नुपर्ने काम–कर्तव्य । २. सो काम गरेबापत खान पाउने दस्तुर ।
चौधरी— ना॰ [सं॰ चतुर्धुरिके १. चारै वर्ण वा आश्रममा रहने व्यक्तिहरूको देखभाल गर्ने व्यक्तिलाई दिइने पदविशेष । २. तराईवासी वा तराई मूलका थारूहरूलाई सम्मान गरी बोलाउँदा प्रयोग गरिने शब्द ।
चौधुन्द/चौधुन्न— क्रि॰ वि॰ [चौ+धावन्न] असाध्यै; चौपट्टै; बिछट्ट ।
चौधौँ— वि॰ [चौध+औँ] चौध सङ्ख्याको क्रममा आउने; चौध नम्बरमा गनिने; तेह्रपछिका सङ्ख्याको ।
चौपट— ना॰ [सं॰ चतुष्पटे १. कौडा खेलको एक दाउ; चार ठाडा । २. सत्यानाश । ३. अन्याय; जुलुम । क्रि॰ वि॰ ४. धेरै; निकै; चौपट्टै । वि॰ ५. नष्ट; छारस्ट; स्वाहा । ६. चारैतिरबाट खुला वा छर्लङ्ब (जमिन आदि) । ७. चारपाटे ।
चौपट्ट— क्रि॰ वि॰ [चौपटे १. अत्यन्त; बिछट्ट । वि॰ २. अति; ज्यादा; धेर ।
चौपट्टी— ना॰ [सं॰ चतुष्पटिको १. चारैतर्फ सुर मिलेको जमिन । २. जग्गाको चौहद्दी ।
चौपर्खाल— ना॰ [चार+पर्खाल] जग्गा–जमिन, घर, बगैँचा आदिलाई घेर्न चारैतिरबाट उठाइएको पर्खाल; चारैतिर घेरेर उठाइएको पर्खाल ।
चौपाई— ना॰ [सं॰ चतुष्पदी] १. चारोटा खुट्टा भएको काठ आदिको खाट । २. चार पाटा परेको कुनै बिछ्याउना । ३. एक पाउमा सोह्र मात्रा भएको अन्तिम दुई अक्षर गुरु हुने मात्रिक छन्द ।
चौपाया— वि॰ [सं॰ चतुष्पदे १. चारवटा खुट्टा हुने । ना॰ २. चारखुट्टे पशु ।
चौपाला१— ना॰ [चार+पल्लो १. हात्तीको हौदामाथि जडिएको चँदुवा भएको बस्न हुने साधन । २. म्यानाका आकारको सवारीसाधन ।
चौपाला२— ना॰ [चार+पालो पूजाका विभिन्न सामान राख्ने, चार खण्ड भएको, धातुको भाँडो; पूजाको भाँडो ।
चौबन्दी— ना॰ [चार+बन्दी] दाहिने कोखातिर तलमाथि दुई ठाउँ र देब्रे कोखातिर तलमाथि दुई ठाउँ गरी जम्मा चार ठाउँमा बाँधिने तुना भएको वस्त्र (चोलो, भोटो इ॰) । ~ चोलो— ना॰ चार ठाउँमा तना बाँधिने चोलो । ~ भोटो— ना॰ चार ठाउँ तना बाँध्नुपर्ने भोटो ।
चौबर— वि॰ [चार+बार] १. चार गुना परिमाणको । २. चौखण्ड; चार पटकलाई पुग्ने (कुनै वस्तु॰ ।
चौबाटो— ना॰ [चार+बाटो] चारवटा बाटाहरू मिलेको ठाउँ; चारैतिर जाने बाटा भएको खुला ठाउँ ।
चौबास— ना॰ [चार+वास] १. एकै घरका मानिसहरूले चारतिर बास गर्ने काम; चारतिर बास हुने स्थिति । २. चौथो दिनको बास ।
चौबिस— वि॰ [सं॰ चतुर्विंशति] १. बीस र चार जोडेको सङ्ख्याजति । ना॰ २. चौबीसको सङ्ख्या; '२४'–को अङ्क । >
चौबिसी/चौबिसे— ना॰ १. चौबीसवटा सानासाना राज्यहरू भएको क्षेत्र; गण्डकी–प्रस्रवण–क्षेत्रका राज्यहरूलाई मध्यकालीन नेपालमा दिइएको सामूहिक नाम (लमजुब, कास्की, नुवाकोट, सतहुँ, गरहुँ, भीरकोट, ढोर, पैयूँ, तनहुँ, रिसिङ्, घिरिब, गजरकोट, पाल्पा, गुल्मी, अर्घा, खाँची, पर्वत, गलकोट, मुसिकोट, धुरकोट, इस्मा, प्यूठाना, खुमरी, विमरी॰ । वि॰ २. चौबीसको; चौबीससम्बन्धी । चौबिसौँ— वि॰ चौबीस अङ्क वा सङ्ख्यामा पर्ने; तेइसपछिको पहिलो ।
चौबीस— वि॰ हे॰ चौबिस । > चौबीसी— ना॰ हे॰ चौबिसी ।
चौबीसे— ना॰ हे॰ चौबिसे । चौबिसौँ— वि॰ हे॰ चौबीसौँ ।
चौमास— ना॰ [सं॰ चतुर्मासे १. चार महिनाको समूह । २. आषाढ शुक्ल एकादशीदेखि कात्तिक शुक्ल एकादशीसम्मको अवधि । > चौमासा— ना॰ १. चौमास । २. चौमासका अवसरमा गरिने धर्म–कर्म । चौमासे— वि॰ चार महिनामा हुने वा भएको; चारमहिने (पत्र, पत्रिका इ॰) ।
चौमुखी/चौमुखे— वि॰ [चार+मुख+ए] १. चारमुखे । २. चारतिरबाट गरिने वा हुने ।
चौमुहान— ना॰ [चार+मुहान] १. चारैतिरका मुहान एकै ठाउँमा मिल्ने ठाउँ । २. चार मार्ग वा नदीको सङ्गम (बाटो, गौँडो, नदी, घाट आदि॰ । > चौमुहाने— वि॰ १. चौमुहान रहेको वा भएको (ठाउँ) । २. चौमुहानका छेउछाउ बस्ने ।
चौर१— ना॰ [सं॰ चत्वरे दूबो आदि घाँस उम्रिएको खुला मैदान; चउर ।
चौर२— ना॰ [सं॰] १. चोरीको काम गर्ने व्यक्ति; चोर । २. संस्कृत भाषाका एक प्राचीन कवि । — कर्म— ना॰ चोर्ने काम; धनसम्पत्ति हरण गर्ने काम; चोरी ।
चौरचन— ना॰ [सं॰ चौर+चन्द्र] १. गणेश चौथीका दिन मनाइने सांस्कृतिक उत्सव; गणेश चौथीका राती फलफूल आदि चोर्ने पर्व । २. लोकधारणाअनुसार उक्त चौथीका दिन चौरदोषबाट लाञ्छित चन्द्रमा; चथा (नेवा॰) ।
चौरस— वि॰ [सं॰ चतुरस्रे १. चार कुना परेको; चार कुना मिलेको; चारकुने (ठाउँ, जमिन, वस्तु इ॰) । २. फराकिलो र सम्म ।
चौरस्ता— ना॰ [चार+रस्तो चारैतिरबाट छुट्ने र मिल्ने ठाउँ; चौबाटो ।
चौरानब्बे— ना॰ [प्रा॰ चउरणब्बइ < सं॰ चतुर्नवति] १. नब्बे र चार जोड्दा हुने सङ्ख्या; (४–को अङ्क । वि॰ २. नब्बेमाथि चार थप्दा हुने सङ्ख्याको; त्यति सङ्ख्यामा पर्ने । >
चौरानब्बेऔँ/चौरानब्बेयौँ— वि॰ चौरानब्बे सङ्ख्यामा आउने वा पर्ने ।
चौरान्नब्बे— ना॰/वि॰ हे॰ चौरानब्बे । > चौरान्नब्बेयौँ— वि॰ चौरानब्बेऔँ ।
चौरास— ना॰ [रू चौरसे १. चढिने घोडाका घाँटीमा लगाइने ससाना घण्टहरूको माला । २. जीवले चौरासी योनि घुम्नु पर्छ भन्ने कथन; सबैतिर (जस्तै— चार–चौरास॰ ।
चौरासिऔँ/चौरासियौँ— वि॰ चौरासी सङ्ख्याको क्रममा आउने; चौरासी अङ्कको क्रममा रहेको ।
चौरासी— ना॰ [प्रा॰ चउरासीइ < सं॰ चतुरशीति] १. असी र चार जोडिँदा हुने सङ्ख्याबराबरको अङ्क; ८४–को अङ्क । वि॰ २. असी र चार जोड्दा हुने सङ्ख्याको; सो सङ्ख्यामा पर्ने । ~ आसन— ना॰ १. योग–साधना गर्दा बसिने चौरासीवटा मानिएका आसन । २. रतिक्रीडाका विभिन्न आसन । ~ सिद्ध— ना॰ इसाका आठौँ शताब्दीका आधाआधीदेखि बाह्रौँ शताब्दीसम्म भएका प्रधान चौरासी सिद्ध [लूइपा, लीलापा, विरूपा, डोन्डिपा, शवरपा, सरहपा, कङ्कालीपा, मीनपा, गोरक्षपा, चोरङ्गीपा, वीणापा, शान्तिपा (रत्नाकर शान्ति॰, तन्तिपा, चमरिपा, खङ्गपा, नागार्जुन, कन्हपा (चर्यपा॰, कर्णरिपा (आर्यदेव॰, थगनपा, नारोपा, शलिपा (शीलपा॰, तिलोपा (तिल्लोपा॰, छत्रपा, भद्रपा, दोखन्धिपा (बिखण्डिपा॰, अजोगिपा, कानपा, धोम्मिपा, कङ्कणापा, खमरिपा (कम्बलपा॰, डेबिपा, भर्दपा, तन्धेपा (तन्तेपा॰, कुकुरिपा, कुचिपा (कुसूलिपा॰, धर्मपा, महीपा (महिलपा॰, अचिन्तिपा, भलहपा (भवपा॰, नलिनपा, भुसुकुपा, इन्द्रभूति, मेकोपा, कुठालिपा (कुद्दालिपा॰, कर्मारपा (कम्बरिपा॰, जालान्धरपा (जालधारक॰, राहुलपा, धर्वरिपा (धर्मरिपा॰, भोहरिपा, मेदनीपा, पङ्कजपा, घण्टापा (वज्रपा॰, जोगीपा, (अजोगिपा॰ चेलुकपा, गुण्डरिपा (गोरुरपा॰, लुचिकपा, निर्गुणपा, जयानन्त, चर्पटिपा (पचरिपा॰, चम्पकपा, भिखनपा, भलिपा, कुमरिपा, खरिपा (जवरि– अजपलिपा॰, मणिभद्रा (योगिनी॰, मेखलापा (योगिनी॰, कनखलपा (योगिनी॰, कलकलपा, कन्तलिपा (कन्थालिपा॰, धहुलिपा (धहुरिपा॰, उधलिपा (उधरिपा॰, कपालपा (कमलपा॰, किलपा, सागरपा, सर्वभक्षपा, नागबोधिपा, दारिकपा, प्रतुलिपा, पनहपा (उपानहपा॰, कोकालिपा, अनङ्गपा, लक्ष्मीकरा (योगिनी॰, समुदपा र भलिपा (यालिपा॰] । > चौरासीऔँ/चौरासीयौँ— वि॰ चौरासियौँ ।
चौर्य— ना॰ [सं॰] चोरी; चोरीको काम । — रत— ना॰ लुकीछिपी गरिने सम्भोग; गुप्त मैथुन । — वृत्ति— ना॰ चोरीको पेसा; चोरी नै जीविकाको मुख्य आधार हुने व्यवहार ।
चौल— ना॰ [सं॰] बिजजातिले मानिआएका सोह्र संस्कारमध्ये एक संस्कार; चूडाकर्म; मुण्डन; छेवर । — कर्म— ना॰ छेवर; मुण्डन ।
चौलानी— ना॰ [चामल+पानी] चामल भिजाएर निकालेको पानी; चामल पखालेको पानी । > चौलाने— ना॰ १. लुँडेको साग । २. चिल्ला र ठूला पात हुने साधारण जातको रूख । वि॰ ३. चौलानीजस्तो पातलो (मही आदि॰ ।
चौशाला— ना॰ [सं॰ चतुश्शालो बीचमा फराकिलो आँगन राखी त्यसवरिपरि घुमाएर बनाइएको घर ।
चौसट्ठिऔँ/चौसट्ठियौँ— वि॰ चौसट्ठी सङ्ख्याका क्रममा आउने; चौसट्ठी सङ्ख्याको ।
चौसट्ठी— ना॰ [सं॰ चतुःषष्ठी] साठी र चार जोड्दा हुने सङ्ख्या; ६४–को अङ्क । वि॰ २. साठी र चारको योगबाट बन्ने; सो सङ्ख्यामा पर्ने वा हुने > चौसट्ठीऔँ— वि॰ हे॰ चौसट्ठिऔँ ।
चौसर— वि॰ [चार+सुर] १. चारैतिर सुर मिलेको; चारै कुना बराबर भएको । ना॰ २. त्यस्तो वस्तु वा जमिन ।
चौसल्ला— ना॰ [चार+शाल] १. चार पत्र भएको शाल । २. राजामहाराजाहरूबाट विशेष उत्सवमा विशिष्ट व्यक्तिहरूलाई सम्मान जनाउन ओढाएर दिइने शालका चार पर्दा वा पत्र ।
चौसाला— वि॰ [चार+साल] १. चार वर्षमा पूरा हुने; चार वर्षका लागि रहने वा रहेको । ना॰ २. चार वर्षमा पूरा भएको वा चार वर्षका लागि बन्दोबस्त मिलाइएको वस्तु । ~ रकम— ना॰ चार वर्षमा चुक्त्याइने वा बुझाइने रकम वा दस्तुर ।
चौहट्टी/चौहट्ठी— ना॰ [चौहद्दी] जग्गाजमिनको चारैतिरको सीमा; जग्गाको चारै किल्ला; निश्चित जमिनको सेरोफोरो ।
चौहत्तर— ना॰ [प्रा॰ चौहत्तरि < सं॰ चतुःसप्तति] १. त्रिहत्तरपछि आउने सङ्ख्या; ७४–को अङ्क । वि॰ २. सत्तरी र चारका योगसङ्ख्याको; सो सङ्ख्यामा पर्ने वा हुने । > चौहत्तरौं— वि॰ चौहत्तर सङ्ख्यामा पर्ने वा आउने; चौहत्तर नम्बरको ।
चौहत्ता/चौहत्ती— वि॰ [चार+हात] चार हात लामो; चार हातको नाप भएको; चारहाते ।
चौहद्दी— ना॰ [चार+हद] चारैतिरको हद वा सीमा; चार किल्ला ।
च्च— ना॰ [अ॰ मू॰] ज्यादै प्रफुल्लित, हर्षित र आश्चर्यचकित हुँदा स्वभावतः जिब्रो बज्ने वा बजाइने ध्वनि । — च्च— ना॰ त्यसरी प्रफुल्लित, हर्षित एवं आश्चर्यचकित हुँदा जिब्रो बज्ने वा बजाइने बिरुक्त ध्वनि ।
च्यवन— ना॰ [सं॰] १. चुहुने काम; तप्काइ । २. पुराणअनुसार अश्विनीकुमारले औषधी गरी बूढो अवस्थाबाट जवान बनाइएका प्रसिद्ध एक प्राचीन ऋषि । — प्राश— ना॰ चाटेर खाइने एक प्रकारको शक्तिवर्द्धक आयुर्वेदीय औषधी ।
च्याँख१— ना॰ हे॰ च्याँखु ।
च्याँख२— ना॰ [सेखी > स्याँखे १. करौँतीले काठ चिरिरहेका बखत करौँती नच्यापियोस् भनेर चिरेका ठाउँमा घुसारिने कीलो; फेसो; चुकुल । २. अहङ्कार; अहमत्याइँ; फुइँकी । ~ तोडाइ— ना॰ कसैको फुर्ती, अहमत्याइँ, इच्छा आदिलाई दमन गरी साटो फेर्ने काम; मेख मार्ने काम; च्याँख तोड्ने काम ।
च्याँखु— ना॰ [भो॰ ब॰] हिमाली भेकमा पाइने सेतो रबको सिंह; च्याख ।
च्याँखे— ना॰ [चाख+ए] १. जुवामा खाले र खेलाडीबाहेकका व्यक्तिले बल्झाउनका निमित्त थापेको रुपियाँ–पैसा । २. त्यस्तो पैसा थाप्ने व्यक्ति । ~ दाउ— ना॰ आफूले थापेको च्याँखे बल्झियोस् भनी विचार गर्ने दाउ; त्यसरी विचार गरेर च्याँखे राख्ने वा बल्झाउने काम । ~ धर्ना— ना॰ च्याँखेले जस्तै धर्ना कस्ने काम; यताउति डेग नचली आस गरेर बस्ने काम ।
च्याँख्ला— ना॰ [च्याँख+लो १. मकै पिँधेर भुस र पीठो छुट्ट्याइएको चामल; मकैको चामल । २. विरक्ति वा झर्को लागेर भन्दा धान, मकै दुवैको चामल ।
च्याँगा— ना॰ लोग्नेमान्छेले लगाउने स्वदेशी घरबुना वा सेतो खाँडीको कपडा (दिव्य॰) ।
च्याँच्याँ— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ च्याँ (बि॰)] १. ससाना बालक रुने किसिमले । २. चराका बच्चाहरू कराउने छाँटसँग; च्याउँच्याउँ ।
च्याँठ— ना॰ [स्याँठे झनक्क उठेको रिस; झोक; फुर्ती । >
च्याँठिनु/च्याि¶नु— अ॰ क्रि॰ एक्कासि रिसाएर ठूलो स्वरले बोल्नु; कड्कनु ।
च्याँसे— वि॰ [च्याक्से] हाडछाला मात्रै भएजस्तो दुब्लो; मरन्च्याँसे; चाउरे; सुकुटे; सिलीखुट्टे ।
च्याइँ— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰] १. तातेका धातुका भाँडाकुँडामा पानी हाल्दा वा पर्दा आवाज आएझैँ गरी । २. आगाको भुङ्ग्रोमा पानी पर्दा आवाज आएजस्तै । ३. तताएको घिउ–तेलमा तरकारी ओइरँदा आएको आवाजझैँ । ना॰ ४. त्यस्ता प्रकारको आवाज । ~ मकै— ना॰ तातेका हाँडीमा च्याइँ पार्दै भुटिएको, तात्तातै खाँदा पनि च्याउँच्याउँ हुने, राम्ररी दूध सुकिनसकेका, चिसा अलौटा मकै; भुटेका दूधे वा अलौटा मकै ।
च्याउँच्याउँ— ना॰ [अ॰ मू॰ च्याउँ (बि॰)] १. चराचुरुङ्गीहरू एकैचोटि कराउँदा सुनिने आवाज । २. दिक्क लाग्ने गरी केटाकेटीहरू कराएको आवाज । ३. कचकच गर्ने काम । क्रि॰ वि॰ ४. चराचुरुङ्गी कराएझैँ गरी । ५. केटाकेटीहरू बोलेसरि; क्याउँक्याउँ । च्याउँ मकै— ना॰ [च्याउ+मकै] हे॰ च्याइँमकै ।
च्याउ— ना॰ [सं॰ छत्राके बर्खाको याममा भुइँ, काठ, ढुङ्गा, बाँस, गोबर आदिमा उम्रने, विभिन्न रब र आकारप्रकारको, खान हुने र नहुने एक नरम वनस्पति ।
च्याउ–नु— अ॰ क्रि॰ हे॰ चियाउनु ।
च्याकुलच्याइँ/च्याकुलझ्याइँ— ना॰ दुई जनाले दुईतिर समाएर झुन्ड्याउँदै ल्याउने वा लैजाने काम; झ्याइँकुटी; झ्यानाकुटी ।
च्याखुरो— ना॰ [सं॰ चकोरे १. तित्रा र कुखुराझैँ लड्नमा प्रसिद्ध, कालिजभन्दा सानो र तित्राभन्दा ठूलो, रातो चुच्चो हुने, खैरो भुइँ भएको, रागे चरो । २. कुनै प्रेमीले प्रेमिकालाई हेरेझैँ शुक्लपक्षमा चन्द्रमालाई हेरिरहने उपमामा प्रयुक्त हुने सोही चरो; चकोर ।
च्याङ्ग्रे— ना॰ [च्याङ्ग्रो+ए] १. च्याङ्ग्रा बिक्री गर्न ल्याउने व्यक्ति । वि॰ २. अत्यन्त दुब्लो; सुकुटे; नसे; च्याँसे । ~ धर्ना— ना॰ कहिले सस्तो पाइएला भनी कुरिरहने काम ।
च्याङ्ग्रो— ना॰ [भो॰ ब॰] १. जीउमा लामालामा झ्यापुल्ले भुत्ला हुने र हिमाली इलाकामा पाइने एक जातको बाख्रो । वि॰ २. दुब्लो; नसे; च्याँसे; च्याङ्ग्रे ।
च्याटच्याट— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ च्याट्+अ (बि॰)] १. बराबर टाँसिने गरी लस्सा लागेर । २. बराबर डोरी आदि छिन्ने गरी ।
च्याट्ट— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ च्याट्+ट] १. लस्सादार वस्तु एकै पल्ट टाँसिएझैँ गरी । २. डोरी आदि छिन्दा चड्का आवाज आएझैँ ।
च्यात्–नु— स॰ क्रि॰ १. कपडा, कागत, पात आदि वस्तुलाई छुट्टयाउनु वा फार्नु; टुक्रा पार्नु; नष्ट पार्नु । २. फट्टाउनु; चिर्नु । ३. जबरजस्ती खोस्नु (दिव्य॰) । > च्यातचुत— ना॰ च्यात्नेवर्ने काम; कामका लागि वा विनाकाममा पनि कपडा आदि च्यात्ने वा फाड्ने काम । च्यातचुते— ना॰ १. कामका लागि च्यात्न राखिएको वा ठिक्क पारिएको कपडा; च्यातचुतका निम्ति छुट्ट्याइएको कपडा, कागत आदि । वि॰ २. च्यातिएको; च्यात्न ठिक्क पारिएको । च्यातच्याती— क्रि॰ वि॰ कपडा, कागत आदि च्यातिँदा आवाज आएझैँ गरी । च्याताच्यात— ना॰ परस्परमा एक अर्काका लुगाफाटो आदि धमाधम च्यात्ने काम । च्यातिनु— स॰ क्रि॰ १. कपडा, कागत आदि टुक्रिनु; फाट्नु; चिथ्रा हुनु । क॰ क्रि॰ २. चिरिनु; फारिनु ।
च्यान्टा— वि॰ सानो गाँठी वा कदको; छरितो र चट्ट परेको । ~ घोडा— ना॰ सानो गाँठीको फुर्तिलो घोडा । ~ च्यान्टी— ना॰ सानाठूला धेरै च्यान्टाको समूह । > च्यान्टी— वि॰ सानो गाँठी वा कदकी; छिटी–छरिती र चट्ट परेकी (आइमाई॰ ।
च्यान्टे— वि॰ [च्यान्टा/च्यान्टो+ए] च्यान्टा वा च्यान्टो परेको; सानो गाँठी वा कदको । ~ कर्मी— वि॰ कुनै वस्तु जोड्ने साधन वा उपकरण (ज्वाइनर॰ ।
च्यान्टो— वि॰ १. सानो गाँठीको र छरितो; बलियो र पुड्को; च्यान्टा । ना॰ २. त्यस्तो मानिस वा गाईबस्तु ।
च्याप्–नु— स॰ क्रि॰ [प्रा॰ चप्प+नु] दुईतिरबाट च्याप्प पारेर दबाउनु; दाबिने गरी थिच्नु ।
च्यापच्याप— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ च्याप्+अ (बि॰)] १. लस्सादार वस्तु टाँसिएझैँ गरी; च्याटच्याट । २. गर्मी, परिश्रम वा धकले मुख सुकाएर । ३. नरम वस्तु चपाउँदा शब्द निस्केझैँ गरेर ।
च्यापिनु— क॰ क्रि॰ [च्याप्+इ+नु] च्याप्ने काम गरिनु ।
च्यापु१— ना॰ सानो जातको च्याङ्ग्रो; सानो च्याङ्ग्रो ।
च्यापु२— ना॰ [सं॰ चिबुके १. चिउँडादेखि तलतिर र रुद्रघण्टीदेखि मास्तिरको भाग; तल्लापट्टिका गिंजा रहने भाग । २. चिउँडो ।
च्यापो— ना॰ [च्याप्+ओ] दुईतिरबाट च्याप्ने साधन वा यन्त्र; चेपुवा ।
च्याप्जु/च्याप्ज्यू— ना॰ धेरै पुस्ता माथिका बाजेबराजु ।
च्याप्टि–नु— अ॰ क्रि॰ [च्याप्टो+इ+नु] १. थिचिएर वा ब्याचिएर पातलो हुनु; च्याप्टो हुनु । २. दुईतिरका वस्तुका चेपमा परेर थिचिनु ।
च्याप्टी— ना॰ [च्याप्टो+ई] १. कुनै वस्तुलाई च्यापेर झिक्ने वा राख्ने कामका लागि चाहिने साधन; चिम्टी । वि॰ २. च्याप्टो आकार भएकी (आइमाई) । ~ काँटी— ना॰ कपाल आदि च्याप्ने काँटा; सेप्टीपिन ।
च्याप्टे— वि॰ [च्याप्टो+ए] च्याप्टो परेको; च्याप्टो आकार भएको । ~ सिउँडी— ना॰ पहेँला फूल र पहेँलै फल हुने, लामा–लामा काँडैकाँडा भएको, बाक्लो पातका छाँटको, एक प्रकारको सिउँडी; मदिसेकाँढो ।
च्याप्टो— वि॰ [सं॰ चिपिटे चेप्टो परेको; चेप्टो बनेको; चेप्टिएको ।
च्याप्प— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ च्याप्+प] १. मुख सुकेर जिब्रो तालुमा जोडिएजस्तै गरी । २. कुनै वस्तुमा टाँसिएझैँ भएर ।
च्याप्सो— ना॰ [च्याप्+सो] १. च्याप्ने साधन । २. एउटै फल्याक चिरेर बीचमा कब्जाजस्तै बनाई उघार्न र लाउन हुने तथा पुस्तक राख्ने काम गरिने काठको साधन; खटिया । ३. रेखैरेखा परेर घुमेको अनि तीखो टुप्पो भएको काठ आदि छेड्ने फलामे साधन । वि॰ ४. दुब्लो; च्याँसे; पातलो ।
च्याब्रुब— ना॰ [भो॰ ब॰] १. लिम्बूजातिमा प्रचलित एक लोकनृत्य । २. राईलिम्बूमा प्रचलित, खरी नलगाएको ढोलजस्तो, ठूलो तालबाजा । ~ नाच— ना॰ च्याब्रुब बजाएर नाचिने लिम्बू जातिको एक लोकनृत्य ।
च्यामलाब— ना॰ [भो॰ ब॰] नेपालको सोलुखुम्बु जिल्लामा पर्ने ७,२७६ मिटर अग्लो एक हिमाली चुचुरो ।
च्यामुठी— ना॰ [च्याम्म+मुठी] हे॰ चाममुठी ।
च्यामे— ना॰ [नेवा॰ च्यामखले सरसफाइको काम गरेर जीविका गर्ने व्यक्ति ।
च्याम्पटी— ना॰ [नेवा॰ च्याम्पती] लप्सीको बियाँ ।
च्याम्पियन— ना॰ [अङ्॰] अत्यन्त दक्षताका साथ खेल आदि खेल्ने, काम गर्ने, सफलता प्राप्त गर्ने व्यक्ति ।
च्याम्म— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ च्याम्+म] बेसरी च्याप्ने किसिमले; दह्रोसँग अँठ्याएझैँ गरी ।
च्यारच्यार— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ च्यार्+अ (बि॰)] कपडा, कागत आदि खुरुखुरु च्यातिएझैँ गरी । > च्यारच्यारती/च्यारच्यारी— क्रि॰ वि॰ अझ छिटो च्यारच्यार भएर ।
च्यार्र— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ च्यार्+र] कपडा, कागत आदि च्यात्ता आवाज निस्केझैँ गरी; ध्यार्र ।
च्यास्स— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चस् > च्यास्+स] १. हल्कासँग छोएर । २. काँडा आदि बिस्तारै बिझेझैँ गरी ।
च्याहाँ— ना॰ [अ॰ मू॰] १. सानो बालक रुँदाखेरि निस्कने शब्द । क्रि॰ वि॰ २. बालक रोएजसरी; बालक रुँदा आवाज आएझैँ । —
च्याहाँ— क्रि॰ वि॰ लगातार बालक रोएको आवाज निस्कने किसिमले ।
च्याहान— ना॰ हे॰ चिहान । > च्याहाने— वि॰ चिहाने ।
च्युत— वि॰ [सं॰] १. कुनै वस्तु वा ठाउँबाट चुहेको; झरेको (तरल पदार्थ) । २. पतित; भ्रष्ट । ३. आ६नो पद वा स्थानबाट खसेको; स्थानभ्रष्ट; पथभ्रष्ट । ~ संस्कृति— ना॰ व्याकरणले प्रमाणित नगरेका अशुद्ध शब्दहरूको प्रयोग गर्दा र साहित्यिक मान्यताका विरुद्ध पदहरूको व्यवहार गर्दा हुन जाने एक दोष । > च्युति— ना॰ १. च्युत हुने काम वा अवस्था; चुहाइ; झराइ; खसाइ । २. आ६नो पद वा स्थानबाट भ्रष्ट हुने काम ।
च्यूली— ना॰ [च्यूलो+ई] हे॰ चिउली२ ।
च्यूलो— ना॰ हे॰ चिउलो (पाउलो, पालुवा॰ ।
च्यैच्यै— ना॰ हे॰ चेइचेइ ।
च्योत— ना॰ [भो॰ ब॰] घ्याब, गुम्बा आदिमा दमाहाजस्तै ढ्याबढ्याब बजाइने, ढ्याङ्ग्रोभन्दा ठूलो खालको बाजा ।
च्वाँक— वि॰ राम्रो; सुन्दर; हिसी परेको । (विशेषतः केटी॰
च्वाँचे— ना॰ [अ॰ मू॰ च्वाँच्+ए] सुँगुर; बँदेल; बङ्गुर ।
च्वाँठ— वि॰ १. ज्यादै कालो भए पनि चिल्लो र चम्किलो । २. ज्यादै अमिलो; चुक । > च्वाँठे— वि॰ १. ज्यादै अमिलो; चर्को अमिलो । २. अति कालो; चुकजस्तो कालो; च्वाँठ ।
च्वाइँ— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰] १. आगामा वा तातेका धातु पत्थर आदिमा पानी हाल्दा आवाज निस्केझैँ गरी । २. तातेका घिउतेलमा तरकारी ओइरँदा आवाज आएजस्तै; झ्वाइँ । >
च्वाइँयय— क्रि॰ वि॰ तातेका तेल, घिउ आदिमा चिसो वस्तु पर्दा अझ ठूलो आवाज आउने किसिमले; तरकारी ओइरँदा जस्तै भएर ।
च्वाक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ च्वाक्+क] १. जिब्रो बजाउँदा 'च्वाक्' शब्द उत्पन्न भएजस्तै गरी । २. गालामा चुम्बन गर्दा आवाज आएझैँ ।
च्वाट्ट— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ च्वाट्+ट] १. मोटो र खिरिलो किसिमको धागो वा डोरी चुँडिएझैँ गरी । २. झट्ट; तुरुन्त; चाँडो ।
च्वाप्प— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ च्वाप्+प] १. कुनै रसिलो वस्तुको गप्फा मुखमा हाल्ने किसिमले । २. गालामा म्वाइँ खाँदा तीखो आवाज आएझैँ गरी ।
च्वाफी— ना॰ [नेवा॰] बाँसका सिन्काहरूको मुठा पारेर बनाइएको एक प्रकारको कुचो ।
च्वामच्वाम— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ च्वाम्+अ (बि॰)] १. चाम्रो वस्तु चपाउँदा शब्द आएझैँ गरी । २. धमाधम म्वाइँ खाँदाको आवाजझैँ ।
च्वाम्म— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ च्वाम्+म] रसिलो र नरम वस्तुको गाँस मुखमा हाली चपाएझैँ गरी ।
च्वाम्ल्याङ्ब— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ च्वाम्ल्याङ्+ब] पानीमा चोपलिँदा आवाज आएझैँ गरी; झ्वाम्ल्याङ्ब ।
च्वार्र— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ च्वार्+र] १. तातेका घिउतेलमा पानीका थोपा पर्दा आवाज निस्केझैँ गरी । २. पातलो कपडा, कागत आदि च्यात्ता निस्कने शब्दका किसिमले ।
च्वाली— ना॰ हाँस, कुखुरा आदिका अन्डाभित्रको सेतो पदार्थ ।
च्वासच्वास— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ च्वास्+अ (बि॰)] बारम्बार आगो, सिस्नु आदिले पोल्ने गरी; पटकपटक काँढो आदि बिझेझैँ भएर ।
च्वास्स— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ च्वास्+स] १. आगो, सिस्नो आदिले पोलेझैँ गरी । २. कीलाकाँटा बिझ्दा वा कुनै वस्तुले घोच्ता तीव्र दुःख आएझैँ । ३. कसैको कटु वचन मनमा गड्ने किसिमले ।