नेपाली शब्दसमूह ०९ क
क— १. देवनागरी वर्णमालाको व्यञ्जनवर्णमध्ये पहिलो वर्ण; कण्ठस्थानबाट उच्चारण हुने, स्पर्शी, अल्पप्राण तथा अघोष ध्वनि; लेख्यरूपमा सो व्यञ्जनवर्णको प्रतिनिधित्व गर्ने लिपिचिह्न; कपुरी क । २. कुनै वस्तु, विषय वा कुराको वर्गीकरण वा मूल्याङ्कन गर्दा पहिलो वा उम्दा श्रेणीलाई छुट्ट्याई चिनाउन प्रयोग गरिने श्रेणीबोधक अक्षरसङ्केत; लेखाइका क्रममा विषयवस्तुको वर्गीकरण वा विभाजन–उपविभाजनका निम्ति व्यञ्जनवर्णको प्रयोग गरिँदा दिइने क्रमबोधक पहिलो चिह्न ।
कँचिया— वि॰ [काँचो+इयो १. काँचोपन बाँकी रहेको; नपाकेको । २. राम्ररी नसुकेको (रूख, दाउरा आदि॰ ।
कँठिनी— वि॰ [काँठे+इनी] १. काँठमा बस्ने; काँठमा घर हुने वा रहने (स्त्री॰ । ना॰ २. काँठे आइमाई; काँठे पुरुषकी पत्नी ।
कँडारो— ना॰ कामी र सर्किनीबाट जन्मेको सन्तान; कामीको तथाकथित तल्लो कोटि । स्त्री॰ कँडार्नी ।
कँडाली— ना॰ [सं॰ करण्डी] प्रायः पूजासामान, फलफूल, तरकारी र अरू सामान आदि हालिने, उझिन्डो भएको चोयाको वा धातुको भाँडो ।
कँडेकेशरी— ना॰ [काँडे+केशरी] गुलाफको जस्तै पात हुने जङ्गली काँडे फूलको बोट ।
कँडेचमेली— ना॰ [काँडे+चमेली] बोटमा काँडा भएको, कनिकाजस्ता पात हुने, चमेलीको जस्तै बास्ना आउने र सेतो रङ्गको फूल फुल्ने एक जातको चमेली फूल वा त्यसको बोट ।
कँडेल— ना॰ [सं॰ करवीरे १. विभिन्न रङ्गका फूल फुल्ने, एक बित्तासम्मको लामो र करिब एक अङ्गुल चौडा पात हुने बिखालु बोट; करवीर । २. नेपालीहरूको एउटा थर ।
कँधेउली— ना॰ [काँध+एउली] दुवैपट्टि भारी झुन्ड्याएर काँधमा बोक्ने काठ वा बाँस आदिको घोचो; नोल ।
कँधेरी— ना॰ कँध्यौरी [काँध+एरी] काँधमा भिर्ने वस्त्र; काँधे ।
कँधेली— ना॰ [काँध+एली] कँधेरी; कँधेउली ।
कँध्याइ— ना॰ [रू काँधि (+याइ॰] काँधिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । >
कँध्याइनु— क॰ क्रि॰ १. काँधिने पारिनु; काँधिन लाइनु । २. मोटाइनु ।
कँध्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. काँधिने पार्नु । २. मोटो बनाइनु ।
कँध्याहा— वि॰ [काँध+याहो १. झैझगडा आदिमा एक पक्षलाई बहकाएर अर्को पक्षका विरुद्ध उचाल्ने; बोकाहा । २. काँधे; कँधेउरी ।
कँपाइ— ना॰ [रू काँप् (+आइ॰] काँप्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया; कम्पन । [ > ] कँपाइनु— क॰ क्रि॰ काँप्न लगाइनु; काँप्ने पारिनु; कम्प गराइनु । कँपाउनु— प्रे॰ क्रि॰ काँप्ने वा थरथराउने पार्नु; कम्प गराउनु; कमाउनु ।
कँवर— ना॰ [सं॰ कुमारे १. कनफट्टा जोगीको कर्म नचलेको अर्थात् कान नचिरेको सन्तति । २. हे॰ कुँवर ।
कंस— ना॰ [सं॰] १. भारतको मथुरा प्रदेशमा राज्य गर्ने उग्रसेनका छोरा वा कृष्णका मामाको नाम । वि॰ २. दुर्जन; अत्याचारी ।
कउल१— ना॰ [गोल?] आगाको भरभराउँदो फिलिङ्गो; अँगेठ; भुङ्ग्रो ।
कउल२— ना॰ [नेवा॰ कवःे हे॰ कवल ।
ककडी— ना॰ [सं॰ कर्कटी] चिन्चिडो वा लामो घिरौँलाजस्तो, काँक्राको जातको, प्रायः गर्मी समयमा बालुवाप्रधान चिसमिरो जमिनमा फल्ने फल; लम्काँक्री ।
ककनन— ना॰ [बा॰ बो॰] अध्ययन; पढाइ । ~ गर्नु— टु॰ राम्ररी बाच्न वा पढ्न नसकी कनीकनी पढ्नु ।
ककनी— ना॰ [सं॰ कङ्कणी] १. तराई प्रदेशका स्त्रीजातिले नाडीमा लगाउने काँस वा पित्तलको चुराका आकारको गहना । २. पानीको धारो वा त्यस्तो धारो भएको ओस्याइलो ठाउँ । ३. काठमाडौँको उत्तरपश्चिममा रहेको एक दर्शनीय स्थल ।
ककनु— ना॰ [सं॰ कङ्कणे चुरो; बाला ।
ककरी— ना॰ [सं॰ कर्कटी] ककडी । — मकरी— ना॰ मकै, भटमास आदि सामान्य खानेकुरा ।
ककस— सर्व॰ [कस+कस] १. 'कोको'–को तिर्यक् रूप (उदा॰— ककसले काम गरे, मलाई सुनाऊ॰ । २. 'कसकस'–को संक्षिप्त रूप ।
कका— ना॰ [नेवा॰] चङ्गामा ओजन मिलाई राम्ररी उडाउन बीचको कप्टेराको सिरान र पुछारमा बाँधिएको धागाको उझिन्डो ।
ककार— ना॰ [सं॰] 'क' वर्ण; नेपाली वर्णमालाको पहिलो व्यञ्जनवर्ण ।
ककुद— ना॰ [सं॰] १. पहाडको टाकुरो; शिखर । २. साँढेको जुरो । ३. राजचिह्न ।
ककुभ— ना॰ [सं॰] १. वीणाको घुमेको दण्ड । २. अर्जुन वृक्ष; काउलो ।
कक्कड— ना॰ [प्रा॰ कक्करे सानो चिलिममा भरेर धुवाँ तान्ने, सुर्तीको एक प्रकारको धूलो; तमाखु र सुर्ती मिलाएर धूम्रपानका लागि कुटेर तयार पारिएको केही ओसिलो चूर्ण ।
कक्र–नु— अ॰ क्रि॰ [अ॰ मू॰ कक्रक्+न] कक्रक्क पर्नु; जाडोले गँगरिनु; कठ्याङ्ग्रिनु ।
कक्रक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कक्रक्+नु] जाडो वा रोग आदिले अङ्ग–प्रत्यङ्ग नचल्ने किसिमले; हल न चल हुने गरी; कठाङ्ग्रिएर वा कठ्याङ्ग्रिने गरी ।
कक्राइ— ना॰ [रू कक्र (+आइ॰] १. कक्रने काम वा प्रक्रिया । क ृकक्राउ+आइ] २. कक्राउने काम वा प्रक्रिया । [ > ] कक्राइनु— क॰ क्रि॰ कक्रक्क पारिनु; कक्रन लाइनु । कक्राउनु— प्रे॰ क्रि॰ कक्रक्क पार्नु; कक्रने गराउनु । कक्रिनु— अ॰ क्रि॰ कक्रक्क होइनु वा परिनु; कक्रनु ।
कक्रेजा— ना॰ [फा॰ काकरेजे १. रातो भुइँमा सेतो वा सेतोमा रातो बुट्टा भएको कुनै वस्त्र वा जन्तु (घोडा आदि॰ । वि॰ २. त्यस्तो रब र बुट्टा भएको ।
कक्य्राक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कक्र (या॰ क्+क] हल न चल हुने गरी; बेसरी अँठ्याउने किसिमले; चल्न–चटपटाउन नसक्ने गरी । बि॰ कक्र्याक्कुक्रुक्क ।
कक्ष— ना॰ [सं॰] १. काखी; कोखा । २. धोतीको काछ । ३. घरको कोठा । ४. कछाड; देहात । ५. काखीको खटिरो; कखौतो । ६. एक वस्तुलाई केन्द्र तुल्याई त्यसको वरिपरि अर्को वस्तु घुम्दा त्यसले ग्रहण गर्ने पथ ।
कक्षा— ना॰ [सं॰] १. दर्जा; श्रेणी; स्तर । २. घेरा; कक्ष । ३. ग्रहहरू घुम्ने मार्ग; कक्ष । ४. पढाइ सञ्चालन गरिने कोठा (विद्यालयको) । ~ सञ्चालन— ना॰ कक्षा चलाउने वा त्यसको प्रबन्ध मिलाउने कार्य । > कक्षोन्नति— ना॰ १. बढी मेधावी छात्रलाई सामान्य स्थितिमा भन्दा कम्तीमा एक तह माथिल्लो कक्षामा प्रवेश दिइने कार्य । २. पदोन्नति; बढुवा ।
कखरा/कखहरा— ना॰ [क+ख+ह+रो १. कखदेखि हसम्मको नेपाली व्यञ्जनवर्णहरूको समुदाय; नेपाली वर्णमालाको व्यञ्जनखण्ड । २. देवनागरी लिपिका वर्ण वा साउँ–अक्षर; साक्षर हुन प्रयास गर्नेले पहिले चिन्नुपर्ने अक्षर; बाह्रखरी ।
कखौतो— ना॰ [काखी+औतो] १. काखीको निश्चित स्थान । २. काखीमा आउने एक प्रकारको खटिरो ।
कग्राँटो— ना॰ डढेका लुगाको पिरो धुवाँ, पोलिएका कपडाको खार ।
कङ्क— ना॰ [सं॰] मांसाहारी ठूलो जातको एक चरो जसको प्वाँख पहिलेपहिले बाणको फेदमा लगाइन्थ्यो; सेतो चील ।
कङ्कड— ना॰ [प्रा॰] ढुङ्गाका ससाना टुक्रा; गिट्टी; गट्टी ।
कङ्कण— ना॰ [सं॰] प्रायः स्त्रीजातिले नाडीमा पहिरने, सुनचाँदी आदिको बाला; ककनी ।
कङ्कला— वि॰ [सं॰ कङ्काले कङ्कालको जस्तो; आत्तिएको र उराठलाग्दो । ~ शब्द— ना॰ १. धेरै मानिस सामूहिक रूपबाट एकैचोटि रुँदाको उराठलाग्दो ध्वनि । २. जनविश्वासअनुसार कङ्काल अथवा मसानहरू मध्यरातमा सामूहिक रूपमा रुँदाको आवाज । ~ सुर— ना॰ १. लगातारको झर्को लाग्ने रुवाइ वा कराइ । २. कङ्कलाशब्द ।
कङ्काल— ना॰ [सं॰] प्राणीका शरीरका हाड मात्रको आकार; अस्थिपञ्जर; हाडखोर । — माली— वि॰ १. कङ्कालको कुनै अंशको माला उनेर लाउने । ना॰ २. शिव; भैरव । > कङ्कालिनी— ना॰ १. दुर्गा । वि॰ २. दुब्ली र प्रचण्ड स्वभावकी (स्त्री) । ३. कर्कशा अथवा राकस स्वभावकी (स्त्री॰ ।
कबक्रिट— ना॰ [अङ्॰] १. चून, बालुवा, इँटका टुक्रा आदि वा सिमेन्ट, बालुवा र पत्थरका टुक्रा मिलाई घोलेर बनाइएको ढलान गरिने मसला । २. इँटपत्थरका ससाना टुक्रा ।
कङ्गना— ना॰ [सं॰ कङ्कणे १. दुलहाको नाडीमा बाँध्ने डोरो । २. बाला ।
कङ्गाल— वि॰ [सं॰ कङ्काले धनसम्पत्ति केही नभएको; गरिब; निर्धन; दरिद्र । > कङ्गाली— वि॰ केही नभएको; दरिद्र; गरिब ।
कङ्ग्रेस— ना॰ [अङ्॰] १. कुनै सङ्गठन अथवा समुदायविशेषका प्रतिनिधिहरूको ठूलो जमघट वा विशेष बैठक; सदन; काङ्ग्रेस । २. कुनै राजनीतिक उद्देश्यका निम्ति सङ्गठित संस्था वा दलविशेष । ३. सम्मेलन ।
कबल्याबकुबलुब— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कङ्ल्याङ्+अ (बि॰)] धेरै जनाले बोलेको अस्पष्ट शब्द नबुझिने किसिमले; खल्याबबल्याब ।
कच१— ना॰ [फा॰ कजे १. लेखका बीचमा भएका विशेष कुरा सूचित गर्नलाई शब्द वा वाक्यको तलतिर दिइने धर्को; अधोरेखा; अन्डरलाइन; ढाक । २. एक दफा सकिएर अर्को दफा आरम्भ हुँदा ती दुई दफाका बीचमा बायाँदेखि दायाँ कोरिने खण्डित अथवा अखण्डित रेखा ।
कच२— ना॰ [सं॰] १. कपालको रौँ; केश । २. एक पौराणिक चरित्र; वृहस्पतिको पुत्र । ३. सुगन्धबाल (बुटी॰ ।
कचकच— ना॰ [अ॰ मू॰ कच (बि॰)] १. शब्दबाट झर्कोलाग्दो किसिमले जनाउने असन्तोष; फतफत; क्याउँक्याउँ; गनगन आदि । २. व्यवहारबाट झर्कोलाग्दो किसिमले जनाउने असन्तोष वा आग्रहग् करकर; तिरिखिरि । > कचकचाइ— ना॰ कचकचाउने काम वा भाव । कचकचाइनु— क॰ क्रि॰ कचकच गरिनु
कचकचाउनु— प्रे॰ क्रि॰ कचकच गर्नु; कचकचाउन लगाउनु; कचकचाउने पार्नु । कचकचिया— ना॰ १. रछायो टाउको, रातो पखेटा, आँखा र पुच्छर सेतो हुने एक जातको चरो । २. फुस्रोखैरो भुत्ला, पहेँलो चुच्चो र पहेँलै खुट्टा हुने एक प्रकारको चरो । वि॰ ३. कचकचे । > कचकचे— वि॰ कचकच गर्ने; करकरे; फतफते ।
कचकरो— वि॰ [प्रा॰ कच्च+सं॰ कृते भुट्दा फूल नउठेको (मकै, जुनेलो, रामदाना आदि॰ ।
कचडो— वि॰ [सं॰ कच्चरे १. कुराकानीमा नमिल्ने; उरन्ठेउलो । २. आत्मबल नभएको र दोधारे; तुलबुले; कचेडे ।
कचपच— ना॰ हे॰ कचमच । > कचपचिनु— अ॰ क्रि॰ कचमचिनु ।
कचमच— ना॰ [अ॰ मू॰ कच्+अ (बि॰)] १. परस्परको कुनै काम वा कुराकानीमा हुने गडबड; खिचोला । २. स्वास्थ्यलाई हानि गर्ने खानेकुरा; अस्वास्थ्यकर वा अपाच्य खाद्य पदार्थबाट पेट खराब हुने अवस्था । ३. कुनै कारणले निद्रा गडबडिने स्थिति ।
कचमचिनु— अ॰ क्रि॰ कुनै कामकुरा बीचैमा बिथोलिनु वा अचकल्टो हुनु; गडबडिनु; कचमच उत्पन्न हुनु; खिचोला पैदा हुनु । > कचमच्याइ— ना॰ कचमचिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।
कचमच्याइनु— क॰ क्रि॰ कचमच्याउने काम गरिनु ।
कचमच्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ कचमचिने गराउनु; अचकल्टो पार्नु ।
कचर— ना॰ [सं॰ कच्चर ] १. मल; दूषित वस्तु; फोहर खाद्य वस्तु । वि॰ २. फोहर; मैलो; गन्दा । — पचर— ना॰ प्रायः नपच्ने अनियमित खाद्य पदार्थ; कच्याबकुचुब ।
कचरस— ना॰ आउँ; आउँमासी ।
कचरिया— ना॰ [कच्चिडो ?] लहरामा फल्ने, पहेँलो फूल र बाटुला पात हुने, ऐँसेलुजस्तो सानो फल; घुर्मी ।
कचल्टि–नु— अ॰ क्रि॰ [कचल्टो+इ+नु] कचल्टो हुनु; अचकल्टो पर्नु ।
कचल्टो— वि॰ [प्रा॰ कच्चल्ल+टो] १. पूरा पाक्न नपाएको; केही काँचो (आँप, अम्बा वा बेलौती, तर्कारी इ॰) । २. पूर्ण नभएको; खण्डित (निद्रा, भाषण, अध्ययन इ॰) । ३. पूरा वयस्क नभएको (उमेर, मान्छे इ॰) ।
कचल्ट्याइँ— ना॰ [रू कचल्टि (+ याइँ॰] कचल्टिने पन, कचल्टो अवस्था । [ > ] कचल्ट्याइ— ना॰ कचल्टो हुने, कचल्टिने वा कचल्ट्याउने काम वा भाव । कचल्ट्याइनु— क॰ क्रि॰ कचल्टो पारिनु; अधकल्चो गराइनु । कचल्ट्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ कचल्टो पार्नु; अधकल्चो गराउनु; खण्डित पार्नु ।
कचहरी— ना॰ [प्रा॰ कच्चहरिओ १. न्यायनिसाफ हेर्ने अड्डा । २. अदालत; न्यायालय । ३. सभा; गोष्ठी ।
कचिबल/कचिङ्गल— ना॰ [कच+इबल/इङ्गले १. कुनै कुरा वा विषयमा दुई थरीका बीच हुने फाटो वा बेमेलको स्थिति; झगडा; कलह । २. खिचोला; हस्तक्षेप । ३. भाँजी; बिघ्न; बाधा ।
कचिया— ना॰ [सं॰ क्रकचिको करौँतीका जस्ता दाँत भएको, खर, धान आदि रेटेर काट्ने हँसिया; आँसी । कचियाले आफैँतिर तान्छ (उखान॰ ।
कचिला— ना॰ [नेवा॰] साँधेको आलो मासु (नेवारी भोजनका परिकारमध्ये एक॰ ।
कचिलो— वि॰ [काँचो < प्रा॰ कच्च+इलो] १. पाक्ने बेलाभन्दा पहिलेको; छिप्पिइसके तापनि नपाकेको । २. गिजिज्ज परेको; चुरो नमरेको ।
कचिल्लो— वि॰ [काँचो+इलो] भिजेर फतक्क भएको; गलेको । २. कचिलो ।
कचुवा— ना॰ लिङ्गको टोप्रामा जम्ने प्रायः सेतो रबको काई; काठे; काठो ।
कचुर— ना॰ [सं॰ कर्चूरे हलेदाको जस्तो पात र फूल भई कपूरको जस्तो बास्ना आउने एक बोट र प्रायः औषधीमा प्रयोग हुने त्यसैको कन्द ।
कचेट्–नु— स॰ क्रि॰ [कचेटो+नु] १. कसैलाई बलजफतीसँग कतै पठाइनु । २. करकाप गरेर मन नपरेको ठाउँमा पनि बसाइनु । > कचेटाइ— ना॰ कचेट्ने तथा कचेटाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । कचेटाउनु— प्रे॰ क्रि॰ कचेटोमा पार्नु; कचेट्न लाउनु । कचेटिनु— क॰ क्रि॰ १. कचेटोमा पारिनु; कचेट्ने काम गरिनु । अ॰ क्रि॰ २. कचेटोमा पर्नु; थच्चिनु ।
कचेटो— ना॰ [सं॰ कच्चरे १. अरूलाई मन नपर्ने खालका काम– कुराको झमेला वा झ्याउलो; बिनसित्तिको झन्झट; कचडो । २. किचोला; खिचोला ।
कचेडा— ना॰ झगडा ।
कचेरा— ना॰ [सं॰ कच्चरके १. चिप्रा । २. फोहर; मैला । >
कचेरे— वि॰ कचेरावाल; चिप्रे; फोहोरी । स्त्री॰ कचेरी/कचेर्नी ।
कचोट्–नु— अ॰ क्रि॰ [तुल॰ हि॰ कचोटे कसैको नराम्रो व्यवहारले मन दुख्नु वा मन कोतर्नु । > कचोटाइ— ना॰ कचोट्ने काम वा भाव ।
कचौँडो— ना॰हे॰ कल्चौँडो ।
कचौडी— ना॰ [तुल॰ तमिल॰ कच . दाले भित्र गुभामा मस्यौटो हालेर पकाइने एक प्रकारको पुरी; कचौरी ।
कचौरा— ना॰ [कास+औरो भोजनका सामग्रीमध्ये तिहुन, तरकारी आदि हाल्ने भाँडो; कचौरो; बटुको; डबको । > कचौरी— ना॰ १. सानो कचौरा; खोला (जाँडरक्सी खाने) । २. सानो खोपिल्टो परेको जगमग गर्ने टीका; झल्कने एक प्रकारको टीका (प्रायः काँचको॰ ।
कचौरी— ना॰ १. सानो कचौरा । २. हे॰ कचौडी ।
कच्चा— वि॰ [प्रा॰ कच्चअ] १. नपाकेको; अपरिपक्व, काँचो; चाँडै बिग्रने (व्यक्ति, उमेर, बुद्धि इ॰) । २. कमजोर (माल, सामान, वस्तु इ॰); छोइपासे; बिल्पारी । — वारी— ना॰ स्रेस्तामा प्रत्येक कलमको देहाय; फाँटवारी ।
कच्चिडो— ना॰ भन्टाको जस्तो र झन्डै त्यत्रै हुने, डाँठ र पातमा तीखा काँडा भएको एक वनस्पति र काँचोमा हरियो र पाकेपछि पहेँलो हुने त्यसैको गोलाकार बास्नादार फल; कण्टकारी ।
कच्चि–नु— अ॰ क्रि॰ थुप्रिनु; थच्चिनु; कुर्चिनु । > कच्च्याइ— ना॰ कच्चिने वा कच्याइने क्रिया वा प्रक्रिया । कच्च्याइनु— क॰ क्रि॰ कच्चिने पारिनु । कच्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ कच्चिने पार्नु ।
कच्ची— वि॰ [कच्चा+ई] १. कच्चा । २. काँचो इँट वा माटाका डल्ला आदि जोडेर बनाइएको (घर, पर्खाल आदि) । ३. धेरै समयसम्म नटिक्ने (रब, चित्र, रोगन इ॰) । ~ टाँका— ना॰ प्रायः रेसमी आदि कपडा सिउँदा मेसो बिग्रने डरले अन्तिम सियाइभन्दा पहिले सिइने कामचलाउ सियाइ ।
कच्चे— ना॰ पोट, पन्जा र छक्का मिलेर पर्ने पासाको एक दाउ; कच्चेबाह्र ।
कच्चेट— ना॰ १. कामको घुइँचो; भीड; धेरै काम । २. कुनै वस्तुको थुप्रो; खात । ३. बाल्नालाई काटिराखेको चिर्नु नपर्ने दाउरा; नचिरिएका मसिना वा झिँजा दाउरा ।
कच्चेबाह्र— ना॰ [कच्चे+बाह्र] हे॰ कच्चे ।
कच्चेवारी— ना॰ हे॰ कच्चावारी ।
कच्चो— वि॰ [प्रा॰ कच्चओ] १. पूरा वा पाको नभएको; कच्चा । २. कच्ची । ३. नपाकेको काँचो ।
कच्छ— ना॰ [सं॰] १. नदी वा समुद्रको छेउ; किनारा; जलाशय । २. सीमा । ३. जलप्रायः प्रदेश । ४. धोती वा आबमा बेरिने लुगाको छेउ । ५. पश्चिमी भारतमा पर्ने गुजरातको एक प्रख्यात अन्तरीप ।
कच्छप— ना॰ [सं॰] एक उभयचर जन्तुविशेष; कछुवा; ठोटरी । ~ अवतार— ना॰ विष्णुका दस अवतारमध्ये दोस्रो अवतार ।
कच्याककुचुक— ना॰ [अ॰ मू॰ कच्याक्+अ (बि॰)] १. कच्याबकुचुब । वि॰ २. खुम्चिएको; गजमजिएको; खजमजिएको । क्रि॰ वि॰ ३. धेरै नराम्रोसँग खुम्चिएर, खजमजिएर वा कुच्चिएर धातु आदिका भाँडा, कागत, कपडा आदि बिग्रने किसिमसित ।
कच्याबकुचुब/कच्याबमच्याब— ना॰ [अ॰ मू॰ कच्याङ्+अ+(बि॰)] १. प्रायः पचाउन नसकिने अनियमित खाद्य पदार्थ । २. जेतेमेते; कचरपचर । ३. झिजो लाग्ने कुरा, व्यवहार वा प्रसङ्ग ।
कछ— ना॰ [क+छ] उचित–अनुचित, सत्य–असत्य, राम्रो–नराम्रो आदिको ध्यान गरी निकालिएको अन्तिम निर्णय; पक्कापक्की; अठोट ।
कछाड— ना॰ [सं॰ कच्छ+ट] १. छोटो धोती; लगौँटी । २. नदीका छेउको जमिन; तट; बगर; खुँज । ३. शहरका छेउको इलाका; काँठ । > कछाडिया— वि॰ कछाडमा बस्ने; काँठेग् खुँजेली ।
कछार— ना॰ [कछाडे हे॰ कछाड । > कछारिया— वि॰ कछाडिया ।
कछारी— वि॰ कछारिया; कछाडी ।
कछु— वि॰ [तुल॰ हि॰ कुछे केही; अलिकता; थोरै (भानुभक्त आदि पुराना कविमा पाइने प्रयोग॰ ।
कछुवा— ना॰ [सं॰ कच्छपे कटाह अर्थात् हाडे खपटाले पिठिउँ ढाकिएको, जल र स्थलमा हिँड्ने जन्तुविशेष; कच्छप; ठोटरी ।
कजलिस्ट— ना॰ [अङ्॰] अदालतमा न्यायाधीशसमक्ष पेस गरिने मुद्दाको सूची ।
कजाइँ— ना॰ [काजी+आइँ] १. काजीको पद वा दायित्व; कज्याइँ । २. मन्त्रित्व ।
कजाइ— ना॰ [रू कजाउ (+आइ॰] कजाउने काम । [ > ] कजाइनु— क॰ क्रि॰ काममा जोतिनु; लदाइनु ।
कजाउनु— स॰ क्रि॰ [काज+आउ+नु] १. काममा खूब लगाउनु, लदाउनु । २. आ६नो हैकममा ल्याउनु; ऐँचमा पार्नु ।
कजिनी— ना॰ [काजी+इनी] १. काजीकी स्त्री । २. बाहुनबाहेक क्षत्री आदि नेपाली स्त्रीको आदरसूचक नाम ।
कजिनु— अ॰ क्रि॰ [काज+इ+नु] १. काममा जोतिनु वा लादिनु । २. काबूमा ल्याइनु; अरूको हैकममा ल्याइनु; अरूको वशमा पर्नु ।
कजिया— ना॰ [काज+इयो कामकाज गर्ने नोकर; चाकर ।
कज्जल— ना॰ [सं॰] १. गाजल; नेत्राञ्जन । २. सुर्मा ।
कज्याइँ— ना॰ [काजी+याइँ] काजीको काम वा पन; कजाइँ ।
कज्याइ— ना॰ [रू कज्याउ (+आइ॰] कज्याउने काम वा किसिम; कज्याइँ । [ > ] कज्याइनु— क॰ क्रि॰ कजिने पारिनु; कजिन लगाइनु ।
कज्याउ–नु— प्रे॰ क्रि॰ [काज+याउ+नु] १. काजमा लगाउनु; काममा जोत्नु वा लाइनु । २. काबूमा ल्याउनु; वशमा पार्नु ।
कञ्चन— ना॰ [सं॰] १. सुन; सुवर्ण । वि॰ २. स्वच्छ; शुद्ध; निर्मल; सङ्लो; सफा, — जङ्घा— ना॰ [भो॰ ब॰ गोङ्जोब– चोङ्गो नेपालको पूर्वोत्तरको कुनामा रहेको कुम्भकर्ण हिमाल– शृङ्खलाको सर्वोच्च शिखर । — पुर— ना॰ नेपालको महाकाली अञ्चलमा पर्ने तराई भागको एक जिल्ला ।
कञ्चुक— ना॰ [सं॰] १. शरीरको माथिदेखि तलसम्म लगाउने एक प्रकारको लुगा; जामा; । २. कपडा; वस्त्र । ३. सर्पको काँचुली । ४. कवच । > कञ्चुकी— ना॰ १. छरितो कञ्चुक; चोली । २. अन्तःपुरका दासीहरूको नाइके; अन्तःपुरको रक्षक । ३. बारपाल । ४. संस्कृत नाटकमा पाइने एक पात्र ।
कट१— ना॰ [नेवा॰] रक्सी वा निगार निकालेर शेष रहेको जाँडको छोक्रा वा सिट्ठी ।
कट२— ना॰ [अङ्॰] बनोटको ढप; छाँट; काँट; छाँटकाँट (उदा॰— अचेल राम त डेनी कट कपाल ढल्काएर हिँड्न थालेछ ।) ।
कटक— ना॰ [सं॰] १. झगडा; आक्रमण । २. लडाइँ, युद्ध (उदा॰— जाई कटक नगर्नू झिकी कटक गर्नू । दिव्य॰) ।
कटकट— ना॰ [अ॰ मू॰ कट्+अ (बि॰)] १. घिउतेल आदि तताउँदा छड्केर आउने, दाह्रा किट्दा उत्पन्न हुने, कुनै वस्तु हतियारले वा दाँतले काट्ता सुनिने तथा बाक्लो मैल जम्मा भएको कपडा आदि चलाउँदा निस्कने ध्वनि वा आवाज । क्रि॰ वि॰ २. त्यस्तो ध्वनि उत्पन्न हुने वा गर्ने गरी । > कटकटती— क्रि॰ वि॰ कटकट गरेर दुखाउने, काट्ने आवाज निकाल्ने किसिमले ।
कटकटाइ— ना॰ कटकटाउने क्रिया वा प्रक्रिया । कटाकटाउँदो— वि॰ कटकटाउने स्वभावको । कटकटाउनु— अ॰ क्रि॰ कटकट आवाज निस्कनु वा उत्पन्न हुनु; कटकट गर्नु । कटकटिनु— अ॰ क्रि॰ लेसाइलो पदार्थ वा मैल आदि टाँसिएर सुक्नु । कटकटी— क्रि॰वि॰ कटकट गरेर दुख्ने गरी; कटकटती । कटकट्याइ— ना॰ कटकटिने क्रिया वा भाव । कटकट्याइनु— क॰ क्रि॰ कटकटिने पारिनु । कटकट्याउनु— स॰ क्रि॰ कटकटिने पार्नु । कटक बिजुली— ना॰ चुम्बकीय उपकरणबारा हल्काखाले बिजुली उत्पन्न गराई तारमार्फत शरीरमा पुथ्याएर सर्कस आदिमा हिंस्रक जन्तुलाई नियन्त्रणमा राख्ने, अपराधीलाई साबित गराउने अथवा बाथवर्गको रोग निको पार्ने काममा प्रयोग गरिने एक यन्त्र; कठ–बिजुली ।
कटकरी— ना॰ धानको फोस्रो दानु; धानको पगटो वा पोगटो ।
कटकाल— ना॰ [कटक+वाल] १. गाउँमा उर्दीपुर्जी गरी हिँड्ने मानिस; कटुवाल । २. दुलाहाको साथी; बेहुलातर्फको लोकन्ते ।
कटकालो— ना॰ [कटक+वालो] नेपाली ब्राह्मणको तथाकथित तल्लो श्रेणी; जैसी ।
कटकिना— ना॰ [अङ्॰ कन्ट्रयाक्टे ठेकेदारसँग ठेक्कामा लिइने ठेक्का वा काम; कटकिन्दारी ।
कटकिन्दार— ना॰ [अङ्॰ कन्ट्याक्टरे ठूलो ठेकेदारसँग ठेक्कामा काम लिने भुरे ठेकेदार; कटकिना लिने व्यक्ति । > कटकिन्दारी— ना॰ हे॰ कटकिना ।
कटक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कट् > कटक्+क] एकै चोटि टुक्रिने, कटकटाउने, काटिने, काट्ठिने र आउँ आदिले पेट अथवा कटु व्यवहारले मन आदि दुखाउने गरी; केही कुरो दुख्ने, काटिने, काट्ठिने आदि किसिमसित ।
कटज— ना॰ [सं॰] वन वा कृषि–विभागका तर्फबाट अथवा त्यस्तै समान संस्थाका तर्फबाट वृक्षारोपणका निमित्त दल राखेर उमारिएका एक वर्षमनिका बिरुवा । — रोपाइँ— ना॰ कटजहरू रोप्ने काम ।
कटनी— ना॰ [काट्+अनी] १. काट्ने काम, कटाइ (रकम, तलब आदि) । २. कट्टी (तलब, रकम आदिको) । ३. बालीनाली वा रूख आदि काट्ने काम । — मटनी— ना॰ काट्ने र फाँड्ने काम; कटमट; कट्टीमट्टी ।
कटबाँस— ना॰ [सं॰ काष्ठ+वंश] भित्र खोक्रो नभएको (प्रायः लट्ठीको काममा प्रयोग गरिने॰ बाँसको एक जात; मकुला बाँस ।
कटबिच्छी— वि॰ १. अग्घोर काट्ने; साह्रै मुखाले । २. बित्पाते; बिच्छी । ना॰ २. बिच्छीको एक धेर विषालु जात ।
कटबिजुली— वि॰ १. बिजुलीका वेगको; असाध्यै चनाखो; बाठो; साह्रै मुखाले । ना॰ २. हे॰ कटक–बिजुली ।
कटमट— ना॰ १. कट्टीमट्टी; छिनाफाना । २. मानसिक बेष; मनोमालिन्य; भित्रभित्रै गुम्सिएर रहेको मानसिक बेष । ३. अनियमित खाद्य पदार्थ; कट्याबकुटुब ।
कटर— ना॰ [अङ्॰ कटराइज ?] एक जातको सूती कपडा ।
कटसरैया— ना॰ [हि॰] विभिन्न रबका फूलका भेदले चारजातको मानिएको, त्रिदोषलाई शमन गर्ने एक प्रकारको बुटी । (हे॰ त्रिदोष पनि॰ ।
कटहर— ना॰ [हि॰ कटहल सं॰ कण्टक+धर<] खस्रो काँडादार बोक्रा भएको, भित्र झुत्रा र गुलियो स्वादका कोया फल्ने र कोयाभित्र चिउरीका झैँ गेडा हुने, काँचो अवस्थामा तर्कारीका रूपमा पनि खाइने एक लोकप्रिय फल; रूखकटहर । ~ चम्पा— ना॰ कटहरको जस्तै बास्ना आउने एक प्रकारको लहरे फूल । — हन्डे— वि॰ कटहरजस्तो (प्रायः ठूलो अण्डकोष भएको व्यक्ति॰ । श्र कटहरे— वि॰ १. कटहरका रूखहरू भएको ठाउँ, बस्ती वा गाउँ । २. कटहरको कारोबार गर्ने (व्यक्ति॰ ।
कटाइ— ना॰ [रू काट् - + आइ॰] काट्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] कटाइनु— क॰ क्रि॰ काट्न लाइनु; काट्ने काम गराइनु ।
कटाउनु— प्रे॰ क्रि॰ काट्न लाउनु; काट्ने काम गराउनु ।
कटाकट— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कट्+आ+कट्] एकपछि अर्को गर्दै काट्दै जाने प्रक्रियासँग; छटाछट; चटाचट ।
कटाक्ष— ना॰ [सं॰] १. आँखाको एक भागले अर्थात् कुनाबाट हेर्ने हेराइ; कर्के हेराइ; छड्के हेराइ । २. बाझाबाझ; कटाच्छे । ३. अप्रसन्नता जाहेर गर्ने किसिमको हेराइ; घुइरो हेराइ । — पात— ना॰ प्रेम, क्रोध,ईर्ष्या अिाद जनाउने किसिमको हेराइ ।
कटान— ना॰ [काट्+आन] १. हतियारले केही कुरो काट्ने क्रिया वा प्रक्रिया । २. पहिरो, नदी आदिले तटवर्ती जमिनलाई धस्काउने क्रिया वा प्रक्रिया । ३. फँडानी (जङ्गलको॰ । > कटानी— ना॰ कटनी; फँडानी ।
कटार/कटारी— ना॰ [सं॰ कर्तरी] प्रायः दुवैतिर धार भएको छुरीविशेष । > कटारे— ना॰ छरिएका पात र सानसाना काँडा हुने, हिँड्दा कपडामा बिझ्ने एकथरी घाँस वा झार । कटारो— ना॰ ठूलो कटारी ।
कटारो— ना॰ १. कसैलाई गाली गर्ने वा होच्याएर भनिने शब्द; छुस्केरा । २. चटारो ।
कटाहा— ना॰ [सं॰] १. ठूलो कराही । २. कछुवाका पिठ्यूँको खप्पर वा खपटा रू
कटाहा— वि॰ [काट्+आहो १. छुच्चो; किरन्टोकी; कन्जुस । २. अर्काले खाएपाएकोमा रिस गर्ने; आहारिसे; डाढे । ३. काट्ने खालको वा काट्ने (कीरो, मुसो आदि॰ ।
कटि— ना॰ [सं॰] नितम्बभन्दा माथि दुवै कोखा र तल्लो पेटभन्दा मनिको शारीरिक अवयव; कमर; कम्मर; कटी । — बद्ध— वि॰ तम्सिएको; तत्पर । — बन्ध— ना॰ १. पटुका; कम्मरपेटी । २. पृथ्वीका दुई ध्रुवका बीचका भूभागलाई हावापानी आदिका हिसाबले बाँड्दा हुन आउने पाँच भागमध्ये कुनै एक । (ऊष्ण कटिबन्ध, शीत कटिबन्ध, समशीतोष्ण कटिबन्ध तथा नात्यूष्ण कटिबन्ध) । — सूत्र— ना॰ १. कन्धनी । २. इँजार ।
कटिया— ना॰ [भो॰ पु॰] सानो घाटी भएको सानो आकारको माटाको भुँड्को ।
कटी— ना॰हे॰ कटि ।
कटु— वि॰ [सं॰] १. नमीठा स्वादहरूमध्ये कुनै एक (तीतो, टर्रो, पिरो इ॰) । २. रूखो; कर्कश; मन नपर्ने; अप्रिय (बानी, व्यवहार, वचन इ॰) ।
कटुवा१— वि॰ [काट्+उवो काटिएको; कट्टी गरिएको; कटान भएको ।
कटुवा२— ना॰ १. खोस्टो या पातमा बेरेर कक्कडजस्तै खाइने सुर्ती । २. बिस्कुटको एक विशेष प्रकार ।
कटुवाल— ना॰ [सं॰ कोट्टपाले १. पहिलेको पहाडी मौजामा सरकारी उर्दी कुर्लेर जनतालाई सुनाउने व्यक्ति । २. शाहकालीन जिल्लाप्रशासनको लगभग मुखियासरहको एक पद । ३. गाउँघरमा उर्दीपुर्दी सुनाउने कामको निम्ति राखिएको, प्रायः गैरसरकारी कर्मचारी । ४. क्षत्री तथा पावैहरूको एक थर । स्त्री॰ कटुवाल्नी ।
कटुस— ना॰ खस्रु, फलाँट आदिका जस्ता पात र गेडा फल्ने, सारो काठ हुने रूखविशेष वा त्यसको फल ।
कटेरो— ना॰ [काष्ठ+गृह] १. गाईबस्तु बाँध्ने ठाउँ; गोठ; ग्वाली । २. छाप्रो; टहरो; खोल्मा; थारो । कटेहर नाच— ना॰ थारू जातिमा प्रचलित, रोइलानाचका ढाँचाको, कटेहरिया, कठघोरी र कठौरिया नाम पनि भएको एक नृत्य ।
कटौती— ना॰ [काट्+औती] १. काटेर घटाउने काम (रकम, तलब, पारिश्रमिक इ॰) । वि॰ २. काटेर घटाइएको (रकम, तलब, पारिश्रमिक इ॰) । — को प्रस्ताव— ना॰ सरकारको कुनै विभागको कार्यमा लाग्ने खर्चको फाँटबाट सानो रकम घटाइदिने प्रस्ताव ।
कटौरा— ना॰ [सं॰ कटोर ] कचौरा; बटुको ।
कटौरी— ना॰ [कटौरा+ई] कचौरी; बटुकी । ~ चोली— ना॰ सेप नलिई अर्को टुक्रा कपडा अगाडि छातीमा गाँसेर सिइएको चोलो ।
कटौरे— वि॰ [कटौरो+ए] १. कटौराजस्तो; कटौराका बान्कीको । २. सानो वा छोटो चित्त भएको । घुमाएर कुरा गर्ने, बतौरे ।
कट्क–नु— अ॰ क्रि॰ [अ॰ मू॰ कट्+क+नु] १. कटकट शब्द आउने गरी घिउतेल आदि तात्नु; कड्कनु; कटकटाउनु । २. गाली गर्दै उच्च स्वरमा कराउनु; बम्कनु । > कट्काइ— ना॰ कट्कने अथवा कट्काउने क्रिया वा प्रक्रिया । कट्काइनु— क॰ क्रि॰ कट्कन लगाइनु । कट्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ कट्कन लगाउनु; कट्कन दिनु । कट्किनु— अ॰ क्रि॰ कट्कनु ।
कट्कुरो— ना॰ [सं॰ काष्ठकुटीरे १. दाउरा, पराल, घाँस आदि राख्न घरको छेउमा बनाइएको सानो कटेरो । २. दाउरा, घाँस, पराल आदि राख्नलाई प्रायः मूलघरमै टाँसेर बनाइएको काठको ओतदार टाँड; चट्टी; लाफो । ३. दाउराको हार वा खलियो ।
कट्ट— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कट्+ट] १. एकै चोटि छिनिने गरी काट्ने तरिकासँग; कटक्क । २. नराम्रो अनुभव हुने गरी पेट, मन आदि दुख्ने किसिमले ।
कट्टर— वि॰ [सं॰ कठोरे १. अरूको तर्क वा उपपत्तिमा ध्यान नदिई आ६नो धर्म वा विचारमा दृढ रहने । २. परम्परागत रूढिवादी (कट्टर सनातनी, कट्टर धार्मिक इ॰ ) । — ता— ना॰ कट्टरको स्वभाव; कट्टर हुने क्रिया वा प्रक्रिया । — पन्थी— वि॰ कट्टरतावादी; उग्रवादी; परम्परावादी । — वादी— वि॰ कट्टरताका सिद्धान्तको अनुयायी ।
कट्टरवा— ना॰ [था॰] सुदूर पश्चिमी इलाकाका थारुहरूको एक नृत्य; महर्वा ।
कट्टा— ना॰ [काट्+ओ १. काट्ने काम (जस्तो— आ६नो पैसा कट्टा गर॰; कट्टी । वि॰ २. काटिएको; कट्टू ।
कट्टी— ना॰ [काट्+ई] १. काट्ने काम; कट्टा । २. चुक्ती; फर्स्योट; छिनाफाना; चुक्ता । ३. आउँ आदि व्यथाबाट पेटमा हुने पीडा । — मट्टी— ना॰ छिनाफाना; फछ्यौर्ट ।
कट्टु१— ना॰ [काट्+उ] १. घुँडाभन्दा माथिमात्र आउने, फराकिलो मुख भएको ठुटे सुरुवाल; जाँघे; इँजारवाला हाफपाइन्ट ।
कट्टु२— वि॰ [काट्+उ] काटिएको; कट्टा (पदार्थ॰; ठुटे ।
कट्टू— वि॰ हे॰ कट्टु२ ।
कट्टो— वि॰ काँचो; राम्रोसित नपाकेको; कट्मिरो; अधकल्चो ।
कट्ठा— ना॰ [सं॰ काष्ठा ?] सोह्र सय बीस वर्ग हातको जमिनको नाप; एक बिघाको बीसौँ भाग; बीस धुरको नापबराबरको जग्गा ।
कट्मिरो/कट्मेरो— वि॰ [सं॰ कट्वम्ले १. चलाउँदा बिग्रिएला जस्तो खालको (काठ, वस्तु आदि॰; छोइपासे; बिल्पारी । २. राम्रोसित नपाकेको; आधा काँचो आधा पाको; अधकल्चो; कट्टो । ३. अलिअलि टर्रो स्वादको; तीतो र अमिलो मिसिएको (स्वाद॰ ।
कट््याककुटुक— ना॰ [अ॰ मू॰ कट्याक्+अ (बि॰)] १. भएभरको सारा मालताल; सिरीखुरी । २. कट्याबकुटुब । ४. काठ आदि चल्दा वा चलाउँदा आउने ध्वनिविशेष; ठाकठुक; टाकटुक । वि॰ ४. सबै; सम्पूर्ण; भएभरको ।
कट्याक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कट्याक+क] कट्याक्को ध्वनि उत्पन्न हुने गरी; कुनै दह्रो वा साह्रो पदार्थ भाँचिने, फुट्ने, टोकिने आदि किसिमले ।
कट्याब— ना॰ [अ॰ मू॰] १. दाँतले साह्रो पदार्थ फोर्दा आउने शब्द । — कुटुब— ना॰ १. लगातार आइरहने कट्याबको ध्वनि । २. अनियमित खाद्य पदार्थ (प्रायः कुपथ्य) । ३. कट्याककुटुक । श्र कट्याङ्ब— क्रि॰ वि॰ कट्याबको ध्वनि निकालेर (केही कुरो दाँतले फोर्ने किसिम॰ ।
कठ१— ना॰ कुनै समासको पूर्वपदका रूपमा आउँदाको 'काठ' शब्दको विशेष रूप (काठ+महल . कठमहल, काठ+घर . कठघर, काठ+बिजुली . कठबिजुली इ॰) ।
कठ२— ना॰ [सं॰] १. एक प्राचीन जाति । २. यजुर्वेदको एक शाखाका प्रवर्तक ऋषि; वैशम्पायनका एक शिष्य । ~ उपनिषद्— ना॰ कठ ऋषि मन्त्रद्रष्टाका रूपमा रहेको एक उपनिषद् ।
कठघर/कठघरा— ना॰ [काठ+घर] १. काठको घर; कठमहल । २. अदालतमा न्यायाधीशको समक्ष बयान दिँदा अभियुक्त उभिने काठको बार लागेको ठाउँ । ३. सानोतिनो पसल राख्ने काठेघर ।
कठचित्र— ना॰ [सं॰ काष्ठचित्रे काठको फलकमा खोपिएको चित्र; काष्ठचित्र ।
कठताल— ना॰ [सं॰ काष्ठताले मुजुराजस्ता धातुका पाताहरू बीच–बीचमा जडिएका वा सादा हातले बजाइने दुई टुक्रा काठको बाजा; करताल ।
कठपत्र— ना॰ [सं॰ काष्ठपत्र ] अक्षर खोपिएको काठको फल्याक; काष्ठपत्र (अभिलेखको एक प्रकार ॰ ।
कठपाइले— वि॰ [रू कठपाउ] खराउको जस्तो पैताला भएको वा पैतालाको बीचको भागले भुइँ नछोई कुर्कुच्चा र औँलातिरका भागले मात्र भुइँ छुने (व्यक्ति॰; खराउखुट्टे ।
कठपाउ— ना॰ [सं॰ काष्ठ–पादुको १. रबर, कपडा वा मुर्रा जडिएको काठको चट्टी; खराउ । २. टेक्ता मध्यभागले जमीन नछुने, जनविश्वासअनुसार कुलक्षण मानिने, खराउका आकारको पैताला; खराउखुट्टी ।
कठपाउलो— ना॰ [काठ+पाउलो] एक प्रकारको काठको चट्टी; कठपाउ; खराउ ।
कठपुतली— ना॰ [काष्ठ+पुतली] १. धागो, तार, रौँ आदिबारा नचाइने काठ, कपडा आदिको पुतली । २. अर्काको इसारामा नाच्ने व्यक्ति; अरूको लहैलहैमा लागी काम गर्ने व्यक्ति । वि॰ ३. कठपुतलीका स्वभावको; कठपुतलीजस्तो ।
कठबाँस— ना॰ [काष्ठ+वंश] हे॰ कटबाँस ।
कठबार— ना॰ [सं॰ काष्ठ+बार] घरभित्र एक कोठा वा खण्डलाई अर्कोबाट छुट्ट्याउने काठको भित्तो ।
कठबिजुली— ना॰ [काठ+बिजुली] हे॰ कटकबिजुली ।
कठमहल— ना॰ [काठ+अ॰ महले काठैकाठले बनेको विशाल भवन; काठको ठूलो घर; कठघर ।
कठमहाल— ना॰ [काठ+अ॰ माल?] १. काठपातसम्बन्धी काम गर्ने अड्डा । २. तीन फिटभन्दा बढी मोटाइ हुने काठको कित्ता वा तह ।
कठाङ्ग्रि–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ काष्ठाङ्गित?] जाडोले हातगोडा काठझैँ कक्रक्क पर्नु; कक्रिनु; काट्ठिनु; गँगरिनु ।
कठालो— ना॰ [सं॰ कण्ठ+टालो] कमिज, मयलपोस, कोट आदिको घाँटीवरिपरिको घेरो ।
कठिङ्ग्रि–नु— अ॰ क्रि॰ हे॰ कठाङ्ग्रिनु । > कठिङ्ग्य्राइ— ना॰ कठिङ्ग्रिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । कठिङ्ग्य्राइनु— क॰ क्रि॰ कठिङ्ग्रिने पारिनु; कक्र्याइनु; कठ्याङ्ग्य्राइनु । कठिङ्ग्य्राउनु— प्रे॰ क्रि॰ जाडाले हातगोडा कक्रक्क पार्नु; कठ््याबग्याउनु; कक्र्याउनु ।
कठिन— वि॰ [सं॰] १. सजिलोसित वा चाँडै गर्न नसकिने; गाह्रो; अप्ठ्यारो; मापाको; मुस्किल । २. कडा; कठोर; साह्रो । — ता— ना॰ कठिन हुने भाव, स्वभाव आदि । > कठिनाइ— ना॰ कठिनता ।
कठुवा— ना॰ [सं॰ काष्ठके पानी वा रक्सी आदि झोलिलो वस्तु राख्ने आरीजस्तो काठको ठूलो भाँडो; भिउँटको आकारको काठको आह्री ।
कठै— वि॰ बो॰ सहानुभूति, करुणा, दया आदि भाव प्रकट गर्दा प्रयोग गरिने शब्द । (उदा॰— कठै १ तिमी त दुब्लाएछौ ।) । ~ नि— वि॰ बो॰ कठै । — बरा/बरी/बरै— वि॰ बो॰ कठै; कठै नि ।
कठोपनिषद्— ना॰ [सं॰] अष्टोत्तरशतोपनिषत्भित्रको एक प्रसिद्ध उपनिषद् ग्रन्थ ।
कठोर— वि॰ बो॰ [सं॰] १. गाह्रो; कठिन । २. कडा; साह्रो; सख्त । ३. निर्दय; निष्ठुर । — ता— ना॰ कठोर हुने स्वभाव; कठोर गुण, स्वभाव, प्रकृति आदि । ~ तालु— ना॰ मुखविवरभित्रको माथिल्ल्ाो च्यापुको कठोर भाग; वर्त्सभन्दा पछि र कोमल तालुभन्दा अगाडिको भाग । ~ वर्ण— ना॰ व्यञ्जनवर्णका अघोष प्रकार; (क,च,ट,त,प,ख,छ,ठ,थ,फ,श,ष तथा स॰ मध्ये कुनै एक ।
कठौती— ना॰ [काठ+औती] काठको आरी; सानो आकारको कठुवा ।
कठौतो— ना॰ [काठ+औतो] पढ्ने बेलामा पुस्तक राख्ने काठको चेपुवा शैलीको विशेष प्रकारको नेपाली टेबुल; कापे; रिल; चेपुवा ।
कठ्याङ्ग्रि–नु— अ॰ क्रि॰ हे॰ कठाङ्ग्रिनु । > कठ्याङ्ग्य्राइनु— क॰ क्रि॰ कठ्याङ्ग्रिने पारिनु; कक्रक्क बनाइनु । कठ्याङ्ग्य्राउनु— स॰ क्रि॰ १. चिसो वा ठन्डामा राखेर घिउ आदि तरल वस्तुलाई जमाउनु । प्रे॰ क्रि॰ कठ्याङ्ग्रिने पार्नु; कक्रक्क बनाउनु ।
कठ्यौरी— ना॰ [काठ+यौरी] झिक्रामा मह पार्ने सानो खालको मौरी; कुट्का ।
कडकड— क्रि॰ वि॰ हे॰ कटकट ।
कडा१— ना॰ [सं॰ कटक ] १. सुन, चाँदी आदि धातुका नाडीमा लगाइने बालाविशेष । २. भाँडाबर्तन आदिमा समाउनका निमित्त एकातिर (बिर्काको टुप्पोमा॰ वा दुईतिर (खँडकुलो, झाँगा इ॰ मा॰ जडिने धातुको मुन्द्रो ।
कडा२— वि॰ [सं॰ कड्डे १. साह्रो; कठोर; चाम्रो । २. गाह्रो; कठिन; दुष्कर । ३. चर्को (ध्वनि, स्वाद, घाम इ॰) । ४. नियम, अनुशासन, कर्तव्य आदि पालन गर्नगराउन दयामायासमेत नराखी सक्रिय रहने । ५. निष्ठुर; निठुरी; निर्दयी । > कडाइ— ना॰ कडा हुने वा कडा गर्ने काम; कडा व्यवहार; कठोरता; कडापना । — कडी— ना॰ कडा व्यवहार; कडिकडाउ; कडिकडाइ । — पना— ना॰ कडाइ । ~ पानी— ना॰ ज्यादै चिसो पानी; साबुन आदिले धुँदा फीँज निकाल्न मुस्किल पर्ने अथवा नउमाली खाँदा पचाउन कठिन पर्ने पानी ।
कडिकडाउ— ना॰ [(बि॰) कडाउ] हे॰ कडाकडी ।
कडी१— ना॰ [तुल॰ काड्नु: झिक्नु] १. जुक्ती; युक्ति; किल्ली; उपाय । २. मस्तिष्कको प्रणाली; स्नायु (उदा॰— उसको दिमागको कडी खुस्किएछ ।) ।
कडी२— ना॰ [कडा+ई] सानो कडा वा मुन्द्रो ।
कडीकमान— ना॰ [कडी+कमान] कडासँग अर्थात् दृढतापूर्वक गरिएको व्यवहार ।
कडुवा— वि॰ [सं॰ कटुके १. पिरो (खोर्सानी, मरीच, सुठो इ॰) । २. राग भएको (तोरीको तेल, सर्स्यूँको तेल आदि । ३. टर्रो, तीतो इ) । ४. नमीठो (स्वाद॰ ।
कडेलचोक— ना॰ [नेवा कन्हेहोलचोके (राणाकालसम्म प्रचलित॰ सरकारी घरखजाना, गहनागुरिया र सुनचाँदीका सामानहरू राखिने हनुमान्ढोका राजदरबारभित्रको अड्डा ।
कडोर— ना॰ [सं॰ कोटि] १. सय लाखको सङ्ख्या; उक्त सङ्ख्यालाई व्यक्त गर्ने अङ्क; करोड (१,०),॰),॰)॰) । वि॰ २. उक्त सङ्ख्या वा अङ्कबराबरको (थान, गेडा, वस्तु आदि॰ । > कडोरन्— वि॰ कैयौँ करोडबराबरको । — पति— ना॰ १. करोडको मालिक । वि॰ २. करोडको मालिक बनेको । > कडोरौँ— वि॰ कडोरन् ।
कड्क–नु— अ॰ क्रि॰ [रू कट्कनु] १. रिसाएर वा गाली गर्दै ठूलो स्वरले बोल्नु; कट्कनु । २. बम्कनु; गड्कनु; कटकनु । >
कड्काइ— ना॰ कड्कने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । कड्काकड्की— ना॰ दुई विरोधी व्यक्ति वा समूहका बीच झगडा आदिका सन्दर्भमा हुने कडा गाली, वचन आदिको आदानप्रदान; खडाजङ्गी; बाझाबाझ; दन्तबझान ।
कड्कँुलो— ना॰ [काष्ठ+कुटि] दुईतिर घर भई बीचको खाली भाग; घरमा लाफो गाँसिएको खण्ड; लाफो; कट्कुरो ।
कड्यौलो— ना॰ [कडा+यौलो] वीर्यस्खलन हुनुभन्दा पहिले बग्ने चिप्लो पानी ।
कढी— ना॰ [हि॰ कढी; तुल॰ सं॰ क्वाथे अमिलो दही वा मोहीमा चनाको पीठो, नुन, मसला आदि हाली पकाइएको खाद्य वस्तु ।
कण— ना॰ [सं॰] १. धूलो आदिको ज्यादै मसिनु खण्ड । २. ढुङ्गा, अन्न आदि फुटेर बनेका ससाना टुक्रामध्ये कुनै एक
(जस्तै— कनिका , च्याँख्ला आदि ) । ३. पानीको थोपाको सानो अवस्था; जलबिन्दु ।
कणाली— ना॰ [सं॰ करण्डे बाँसका चोयाले बुनेको उझिन्डोवाल भाँडो ।
कणिका— ना॰ [सं॰] ज्यादै सानो कण; कण ।
कणेल— ना॰ [सं॰ कणेरे करवीरको फूल ।
कणेली— ना॰ [कण+एली] घोडाको लगाम; करेली ।
कण्टक— ना॰ [सं॰] १. कुनै–कुनै (गुलाफ, सिमल, नीलकाँडा इ॰)–का अवयवमा हुने घोचुवा सुइरे अङ्ग; काँडो । २. फलाम आदि धातुबाट निर्मित वस्तु (काँटी, किल्ला इ॰) । ३. कुनै कार्य (यात्रा, काम, लक्ष्य इ॰) मा पर्ने विघ्न वा सो विघ्न उपस्थित पार्ने व्यक्ति, वस्तु वा स्थिति; विघ्न; व्यवधान । वि॰ ४. लोभी; किरनटोकी ।
कण्टकारी— ना॰ [सं॰] पात र डाँठमा काँडा हुने, ससाना सेता वा नीला फूल फुल्ने, पहेँलो बाटुलो फल फल्ने एक प्रकारको बोट वा त्यसको फल; कच्चिडो ।
कण्ठ— ना॰ [सं॰] १. खकाल्नु र मेरुदण्डको सिरानदेखि लिएर चिउँडो र खोप्रेबूढीसम्मको शारीरिक (खास मान्छेको॰ अवयव; घिच्रो; गलो, गर्धन, घोक्रो इ॰–को सामूहिक नाम; घाँटी । वि॰ २. आउँदो भएको (पाठ, कविता इ॰); मुखाग्र, कण्ठस्थ । ~ तालव्य— वि॰ कण्ठ र तालुबाट उच्चारण हुने (ए, ऐ आदि वर्ण) । ~ नली— ना॰ कण्ठपेटारीमा आएर टुङ्गिने फोक्साको भेट्नु; श्वासनली । ~ पेटारी— ना॰ घाँटीको रुद्रघण्टीका समीपको भाग, जसले श्वासनलीको टुप्पामा रहेको स्वरचिम्टीको सुरक्षा गरी स्वर र व्यञ्जनवर्णको निर्धारण तथा व्यञ्जनवर्णको घोषीभवनमा गुञ्जन उत्पन्न गर्न स्वरचिम्टीलाई सघाउँछ । —
मणि— ना॰ १. घाँटीमा लगाउने गहनाको एक प्रकार । २. घोडाको घाँटीमा हुने भुँवरी । ~ माला— ना॰ १. घाँटीमा लगाउने गहनाको एक प्रकार; कण्ठश्री । २. घाँटीमा पलाउने मासुको फोकुन्डो वा सो फोकुन्डो पलाउने रोग; गाँड; गलगण्ड । ~ शोथ— ना॰ घाँटी सुन्निने कुनै पनि रोग । — श्री— ना॰ घाँटीमा लगाइने एक प्रकारको सुनको गहना; कण्ठमाला । — स्थ— वि॰ १. आउँदो भएको (पाठ इ॰); कण्ठाग्र । २. घाँटीमा रहेको; कण्ठमा रहेको । ~ हार— ना॰ १. प्रायः उच्च घरानका महिलाले घाँटीमा लगाउने मालाका आकारको गहना (नेकलेस) । २. घाँटीमा लगाइने मालाका आकारको कुनै पनि गहना (कण्ठश्री, कण्ठमाला, तिलहरी इ॰) ।
कण्ठा— ना॰ [सं॰] १. सुनले मोरेको २७ वा ३२ दानाको रुद्राक्षको माला । २. पशुपक्षीको घाँटीमा हुने (भिन्नभिन्न रबको॰ रेखा; कण्ठी । ३. त्यस्तो रेखा भएको पशुपक्षी ।
कण्ठाग्र— वि॰ [सं॰] हे॰ कण्ठस्थ ।
कण्ठी— ना॰ [सं॰ कण्ठ+ई] १. सानो कण्ठा । २. तुलसीको डाँठको सानो माला ।
कण्ठे— वि॰ [सं॰ कण्ठ+ए] १. घाँटीमा अर्धचन्द्राकार रेखा भएको (पशु वा पक्षी) । २. कण्ठसम्बन्धी; कण्ठको (घाँटीको) । ३. कण्ठावाल वा कण्ठीवाल । ~ काग/कौवा— ना॰ घाँटीमा सेतो कण्ठी भएको काग ।
कण्ठ्य— वि॰ [सं॰ कण्ठ+य] १. कण्ठसम्बन्धी; घाँटीको । २. कण्ठबाट उच्चरित हुने (क ख ग घ ब अ इ आदि वर्ण॰ । >
कण्ठ्योष्ठ्य— वि॰ कण्ठ र ओष्ठबाट उच्चारण हुने (ओ, औ इ॰ वर्ण॰ ।
कण्डारक— ना॰ [सं॰] लोकविश्वासअनुसार लुतो आदि रोगको कारण मानिएको एक पौराणिक मानवेतर दुष्ट, रहस्यमय प्राणी (यसलाई मन्छाउन साउने सङ्क्रान्तिका दिन साँझमा विशेष प्रकारले पूजा गरी लुतो फालेर सेलाइन्छ ।) ।
कण्डिका— ना॰ [सं॰] १. वेदको ऋचा । २. भाषिक रचनाको वाक्यभन्दा बृहत् तर अध्याय आदिभन्दा सानो विशेष स्वरूप; कथनको एक अंश, अनुच्छेद; प्याराग्राफ ।
कण्डोल— ना॰ [सं॰] १. अनाज राख्ने चोयाले बनेको एक प्रकारको भाँडो । २. भण्डार, गोदाम ।
कतरन— ना॰ [कतर्+अन] १. कागत, कपडा आदि कत्रिँदा निस्केका टुक्रा, धरा वा धुजा । २. कत्रने क्रिया वा प्रक्रिया ।
कतर्नु— ना॰ [सं॰ कर्तनी] नेपाली सुजीकारले प्रायः गाउँघरतिर प्रयोग गर्ने, परम्परागत फलामे कैँचीको एक प्रकार ।
कतली— ना॰ निधारमा टाँसेर लगाइने काँच, प्लास्टिक आदिको टिको; टिकुली ।
कता— क्रि॰ वि॰ [सं॰ कुत्र/कुतःे कतातिर; कुन दिशातिर; कसतर्फ ।
कताइ— ना॰ [रू कात् (+आइ॰] धागो आदि कात्ने किसिम, क्रिया वा भाव । [ > ] कताइनु— क॰ क्रि॰ कात्न लाइनु; धागो बनाउन लाइनु । — बुनाइ— ना॰ कात्ने–बुन्ने काम शिल्प (धागो, सुइटर, गन्जी, मोजा इ॰) । कताउनु— प्रे॰ क्रि॰ कात्न लाउनु; धागो बनाउन लाउनु ।
कताकति— क्रि॰ वि॰ [कता+कति] १. कुनैकुनै ठाउँमा मात्र; फाट्टफुट्ट; झल्याकझुलुक । २. नगण्य वा अस्पष्ट रूपमा (उदा॰— कताकति उसलाई मैले देखेको हुँ कि जस्तो लाग्छ ।) ।
कतार— ना॰ [अ॰ कितारे १. पङ्क्ति; श्रेणी; ताँती; लाइन; लहर; लाम; लस्कर । २. ना॰ पर्सियाली खाडरूघ्को सानो मुस्लिम देश ।
कति— वि॰ [सं॰] १. अमूर्त (समय, दूरी इ॰) र मूर्त (गनिने, जोखिने, भरिने, नापिने इ॰) वस्तुको मात्रा; सङ्ख्या, परिमाण आदि बुझ्नको लागि गरिने प्रश्न (उदा॰— कति मान्छे आयौ <॰ । क्रि॰ वि॰ २. कुनै गुण, भाव, कार्य वा प्रक्रियाको हद, सीमा, स्वभाव जान्नका लागि गरिने प्रश्न (उदा॰— कति खायौ < तिमी कति चाहन्छौ <) । ~ कति— निपा॰ भनेर, गनेर वा बयान गरेर कहाँ सकिन्छ र भन्ने भाव व्यक्त गर्ने शब्द (उदा॰— जीवनमा थोरै मोज गरियो र, थोरै ठाउँ डुलियो र < कति–कति ;) । —
को— क्रि॰ वि॰/वि॰बो॰ १. हे॰ कत्तिको । वि॰ २. कति (उमेर, नाप, परिमाण इ॰) को; कति पर्ने । > न कति— वि॰ शून्य; केही नभएको; फुस्सा । — पय— वि॰ १. जम्मै नभई केही मात्र । २. विभिन्न; विविध ।
कतुवा— ना॰ [कात्+उवो १. चर्खाले झैँ धागो कात्ने र तोस्राले डोरीबाटेझैँ धागो बाट्ने हाते साधनविशेष । वि॰ २. कातेको (धागो, डोरी, बत्ती इ॰) । ~ धागो— ना॰ ठूला यन्त्रबाहेक चर्खा, कतुवा आदि हाते यन्त्रले कातेको धागो ।
कतै— क्रि॰ वि॰ [कता+ई] १. कुनै (पनि॰ तर्फ; कुनैतर्फ पनि ।
(उदा॰— मैले कतै पनि उसलाई भेटिनँ रू) । २. कुनै (पनि॰ ठाउँमा; कुनै ठाउँमा (पनि॰; कहीँ । ~ कतै— कि॰ वि॰ १. कुनैकुनै ठाउँतर्फ; कुनैकुनै ठाउँमा । २. कताकति; फाट्टफुट्ट । वि॰ बो॰ ३. केटाकेटीलाई रुवाउनका लागि प्रयोग गरिने स्नेहपूर्ण शब्द; कठैकठै; बड; बडी ।
कत्तर— ना॰ [अ॰ कितारे १. काठ, बाँस, नर्कट, सिउँटा आदिको लाम लगाएर बारेको बार । २. घर छाप्ने पातलो काठ; चिर्पट ।
कत्तल— ना॰ [अ॰ कत्ले मार्ने वा हत्या गर्ने काम; वध; हिंसा; हत्या ।
कत्ति— क्रि॰ वि॰ [सं॰ कति] १. अलिकति पनि; थोरै पनि (मात्रा, सङ्ख्यामा) । २. ज्यादै; हदभन्दा धेर । (उदा॰— कत्ति कराएको; कत्ति राम्रो अनुहार इ॰ रू) । — को— क्रि॰ वि॰ १. कत्ति; धेरै; असाद्धे । वि॰ बो॰ २. पहिले भनेको नमान्ने र पछि धोका परेपछि चाहिँ अँध्यारो मुख लगाउने व्यक्तिलाई आड मर्ने गरी जवाफ दिँदा भनिने शब्द; खुच्चिब; पाइस् कि त स्वाद (उदा॰— पहिले भनेको नमान्दा कस्तो हुँदो रहेछ, खाइस् कित अब, कत्तिको ;) ।
कत्ती— ना॰ [सं॰ कर्ती] खसी, राँगाहरू काट्ने ठूलो हतियार ।
कत्थक/कत्थकी/कत्थके— वि॰ [सं॰ कथके १. सिलोक, गीत, कथा आदि सहज रूपमा कथ्न सक्ने । ना॰ २. त्यस्तो व्यक्ति ।
कत्था— ना॰ पान–सुर्ती आदि नशावाल खाद्य पदार्थमा मिसाउन, मसी आदि बनाउन वा औषधी बनाउन प्रयोग गरिने खास प्रकारको रूखबाट निकालिने खोटी; खयर ।
कत्र–नु— स॰ क्रि॰ [कतर्नु] कचिया, कैँची, कतर्नु आदिले (कपाल, झार, घाँस, धानको बाला इ॰ ॰ काट्नु । > कत्राइ— ना॰ कत्रने क्रिया वा प्रक्रिया । कत्राइनु— क॰ क्रि॰ कत्रन लाइनु । कत्राउनु— स॰ क्रि॰ कत्रन लगाउनु । कत्रिनु— स॰ क्रि॰ हे॰ कत्रनु ।
कत्रो— वि॰ [के/को+त्रो] १. केजत्रो; कोजत्रो । २. ठूलो; बडेमाको (उदा॰— राम सानै होला भनेको कत्रो पो भएछ, ए ;) ।
कत्ला— ना॰ १. माछाको शरीरमा छालाको आवरणका रूपमा रहने पाप्राझैँ तर टलकदार पदार्थ । २. सालकको शरीरमा सर्वत्र बाहिरी आवरणका रूपमा हुने हाडे खबडाहरूमध्ये कुनै एक । ३. लुगा, शरीर आदिमा लागेको मैलो दाग ।
कत्ले— वि॰ [कत्ला+ए] १. कत्ला भएको । २. फोहरी । ~ माछो— ना॰ माछाको एक प्रसिद्ध जात ।
कत्लेआम— ना॰ [अ॰] सार्वजनिक हत्या; सर्वसंहार ।
कथ्–नु— स॰ क्रि॰ [कथ्+नु] १. कुरा बनाउनु वा खियाउनु; कुरा अजमाउनु; कल्पना गर्नु । २. रचना गर्नु (कविता, कथा इ॰) ।
कथङ्— क्रि॰ वि॰ [सं॰ कथम्] केही गरी; कथम्कदाचित्; कथम् ।
(उदा॰— कथङ् भोलि म आइपुगिनँ भने पनि तिमी नआत्तिनू रू) । — कदाचित्— क्रि॰ वि॰ कथङ्; कदाचित् । (उदा॰— कथङ्कदाचित् म आइपुगिनँ भने तिमीले मेरो काम गरिदिनू ।) ।
कथञ्चित्— क्रि॰ वि॰ [सं॰] हे॰ कथङ्; कदाचित् ।
कथन— ना॰ [सं॰] १. भनाइ; भनाउ; बोली; वचन; । २. उक्ति; भाषण । ३. तर्क; अभिव्यक्ति; वर्णन; बयान; विवरण । > कथनीय— वि॰ कथन गर्न योग्य, भन्न उचित ।
कथम्— क्रि॰ वि॰ [सं॰] हे॰ कथङ् । > कथमपि— क्रि॰ वि॰ कुनै हालतमा पनि; कसै गरे पनि; कुनै उपायले पनि ।
कथयिता— ना॰ [सं॰] कथन गर्ने व्यक्ति, कथ्ने; वक्ता ।
कथा— ना [सं॰] १. प्रबन्धात्मक रूपमा गद्यमा लेखिएको आख्यानात्मक लघु रचना; कहानी; गल्प । २. नाटक, उपन्यास, महाकाव्य आदिमा पाइने कथावस्तु; कथानक; कथासार । ३. चम्पूका रूपमा अथवा विशुद्ध गद्यमा लेखिएका आधुनिक कथा अथवा उपन्यासका पूर्वरूप मानिने विविध आकारप्रकारमा विभक्त आख्यानसाहित्यको पुरातन रूप; उपाख्यान; दन्तेकथा; आहान; किस्सा; कुथुङ्ग्री । ४. उक्ति; कथन; भनाइ । ५. नालीबेली; पुर्ब्यौली; पुर्ख्यौली; इतिवृत्त; इतिहास ।
कथाइ— ना॰ [कथ्+आइ] कथ्ने कार्य वा प्रक्रिया । कथा कथन— ना॰ [सं॰] कथा सुन्नेसुनाउने कार्यकलाप वा कथाको वाचन । कथा कुथुङ्ग्री— ना॰ [कथा+कुथुबग्री] कथा वा त्यस्तै स्वभावको खास गरी लोककाव्य ।
कथानक— ना॰ [सं॰] दृश्य र श्रव्य काव्य (नाटक, उपन्यास, कथा इ॰) मा पाइने घटनाको पूर्वापर क्रम एवं चरित्रको तादात्म्य मिलेको कथावस्तु; कथासार । ~ चलचित्र— ना॰ कथानक भएको चलचित्र, फिचर फिल्म । कथा नायक— ना॰ [सं॰] कथा, उपन्यास, नाटक आदिको प्रमुख पात्र; नायक (तुल॰ अङ्॰ हिरो॰ ।
कथान्तर— ना॰ [सं॰] एक कथाका बीचमा पसेको अर्को कथा; उपकथा; गर्भकथा । कथा प्रसङ्ग— ना॰ [सं॰] १. कथा, उपन्यास आदिमा प्रसङ्गवश आउने विषय, वृत्तान्त । २. आधिकारिक कथानकअन्तर्गत रहने प्रासङ्गिक कथानक ।
कथामुख— ना॰ [सं॰] दृश्य वा श्रव्य काव्यका प्रस्तावना; कथाको प्रारम्भिक अंश ।
कथालिका— ना॰ [सं॰] एक कथामा अर्को कथा जोडिँदै जाने शैलीको एक पुरातन आख्यानसाहित्य; कथा ।
कथावस्तु— ना॰ [सं॰] आख्यान साहित्यमा परस्पर शृङ्खलामा आधारित घटनावस्तु वा विषयवस्तु ।
कथावार्ता— ना॰ [सं॰] १. दुई वा दुईभन्दा धेर व्यक्तिका बीचको प्रायः औपचारिक कुराकानी; गफ; गफगाफ; वार्तालाप; बातचित । २. पौराणिक आख्यान ।
कथित— वि॰ [सं॰] १. भनिएको; वर्णन गरिएको; वर्णित; उल्लिखित । २. तोकिएको; भनाउँदो; भन्ने; उक्त । (उदा॰— कथित व्यक्तिले व्यभिचार गरेको हो भन्ने साबिती बयान दिएकोले निजलाई कैद गरिएको छ ।) ।
कथिनु— क॰ क्रि॰ [कथ्+इ+नु] रचिनु; कथ्ने कार्य हुनु ।
कथुरे— वि॰ [कथुरो+ए] कथुरो अर्थात् कस्तूरी मृगको झैँ रब भएको (गोरु, बाछो आदि॰ । स्त्री॰ कथुरी ।
कथुरो— ना॰ [सं॰ कस्तूरिक/कस्तूरे मुखमा दाह्रा हुने फुस्रो रबको ससानो गाँठीको कस्तूरी मृग ।
कथुथ्याइ— ना॰ [रू कथुथ्याउ (+आइ॰] कथुथ्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] कथुथ्याइनु— क॰ क्रि॰ कथुथ्याउन लाइनु; कथुथ्याउने पारिनु ।
कथुथ्याउ–नु— स॰ क्रि॰ [रू सं॰ कथ्+उर्+याउ+नु] १. यताउताका कुरा ल्याई ठिक्क पार्नु; कुरा कथ्नु; कुरा खेलाउनु । २. कुनै कामकुरामा कसैलाई अक्करमा पार्नु; अक्कथ्याउनु ।
कथुवा— वि॰ [कथ्+उवो कथ्ने; कत्थक; कत्थके । > कथुवी/कथुवै— ना॰ कत्थकी नारी ।
कथोद्घात— ना॰ [सं॰] नाटकमा सूत्रधारका तर्फबाट कथा प्रारम्भ गर्नका निम्ति विभिन्न शैलीमा राखिने प्रस्ताव; प्रस्तावना ।
कथोपकथन— ना॰ [सं॰] १. नाटक, कथा, उपन्यास आदिमा पात्रहरूका बीच हुने वार्तालाप वा संवाद । २. गफगाफ; कथावार्ता; कुराकानी ।
कथ्ने— वि॰ [कथ्+ने] कथुवा; कल्पनाकार; रचनाकार ।
कथ्य— वि॰ [सं॰] १. बोलिने; भनिने; बोलचालको । २. बोल्न वा भन्न हुने । ~ भाषा— ना॰ (लेखिने भाषाको विपरीत॰ बोलीचालीको भाषा । ~ संस्कृत— ना॰ भाषाशास्त्रीय अनुसन्धाताहरूका मतमा संस्कृत भाषा स्तरीकृत हुनुभन्दा पहिलेको बोलीचालीको संस्कृत भाषा, जसका विशेष सङ्केतहरू वैदिक वा पश्चवैदिक वाङ्मयमा अवशेषका रूपमा देखा पर्छन् ।
कद— ना॰ [अ॰] शरीरको (खास गरी मान्छेको॰ उचाइ, अग्लाइ, मोटाइ आदिको समष्टिरूप; जीउडाल; डबल; डौल; डिलडौल ।
कदम१— ना॰ [अ॰] १. पाइलो; फट्को । २. तालिम पाएका घोडाको हिँडाइका प्रकारमध्ये केही विशेष प्रकार (छोटी कदम, बडी कदम॰ ।
कदम२— ना॰ [सं॰ कदम्ब ] लाम्चिला पात र बाटुला पहेँला गेडामा भकुन्डा आकारका साना फूल फुल्ने एक वृक्ष ।
कदम्ब— ना॰ [सं॰] हे॰ कदमर ।
कदर— ना॰ [अ॰ कद्रे १. सदुपयोग । (उदा॰— माल पाएर मात्र हुँदैन त्यसको कदर गर्न पनि जान्नुपर्छ रू) । २. सद्व्यवहार
(उदा॰— आजको जमानामा विनाकदर नोकरचाकर पनि टिक्तैनन् रू) । ३. सम्मान; आदर । ४. प्रशंसा; सह्रनी । ५. उपाय; तरिका (उदा॰— जुन कदरले भए पनि यो काम गर्नुपर्छ ।) । ~ दान— वि॰ गुणग्राही; मान गर्ने; कदर गर्ने । —
पत्र— ना॰ कदर गर्ने उद्देश्यले लिखित रूपमा दिइएको कुनै प्रकारको पत्र; प्रशंसापत्र ।
कदर्य— वि॰ [सं॰] १. चाहिँदो काममा पनि पैसा खर्च गर्न नसक्ने; कन्जुस; मक्खीचुस; कृपण । २. तुच्छ; नीच ।
कदली— ना॰ [सं॰] केरा । ~ स्तम्भ— ना॰ केराको थाम (खास गरी यज्ञ आदिमा शुभ चिह्नका रूपमा पाँच दिशामा गाडिने वा प्रवेशबार आदिमा ठड्याइने चाहिँ ॰ ।
कदाचार— वि॰ [सं॰] १. नजाती चालचलन भएको; बानीबेहोर असल नभएको; दुराचारी । ना॰ २. नराम्रो चालचलन; दुराचार ।
कदाचित्— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. केही गरी; कुनै कारणले । २. कुनै बखत; कुनै समयमा; कहिले; कहिलेकाहीँ ।
कदापि— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. कहिल्यै; कुनै बखतमा पनि । २. केही गरेर पनि; कुनै हालतमा पनि; किमार्थ (उदा॰— रीता जस्ती केटी कदापि कुलतमा लाग्न सक्तिन ।) ।
कद्दर— ना॰ [अ॰ कद्रे हे॰ कदर । — को— वि॰ काइदाको; राम्रो; आकर्षक -उदा॰— श्याम त कद्दरको मान्छे छ रू) । ~ काइदा— ना॰ तौरतरिका ।
कद्दु— ना॰ [फा॰ कद्दु] फर्सी (बोट, कैँडो, फल आदि॰ ।
कन्–नु— अ॰ क्रि॰ १. कुनै रोग वा परिश्रम आदिले कष्ट हुँदा मुखबाट अँ–अँ शब्द निकाल्नु । २. सकी–नसकी भन्नु; पढ्नु । कथा ३. ठूलो परिश्रम गर्नु । (उदा॰— कनेरै भए पनि 'क' टिमले यो साल 'ख' टिमलाई जितिछाड्यो ॰ ।
कन१— प्रत्य॰ १. कर्मकारक र सम्प्रदान कारकको अर्थमा प्रयोगमा आउने ठीक अचेलको 'लाई'–को अर्थ दिने अलिक पुरानो वाङ्मयमा पाइने बितीया वा चतुर्थी विभक्ति (मकन, रामकन इ॰) । २. योजकवाची अव्ययको अर्थ बुझाउने असमापिका क्रियामा लाग्ने 'ई' प्रत्ययमा ऐच्छिक रूपले जोडिन आउने स्वार्थिक प्रत्यय (गरीकन, बसीकन, भनीकन इ॰) ।
कन२— ना॰ [सं॰ कणे १. गहुँको झुस । २. अन्नको सानो दाना; सरौँलो । ३. ज्यादै सानो टुक्रा ।
कनक— ना [सं॰] १. प्रायः प्राकृतिक अवस्थामै प्रशोधित रूपमा फेला पर्ने र कतैकतै धाउका रूपमा समेत भेटिने, सर्वसाधारणदेखि उच्च वर्गसम्म गहनाका रूपमा, केवल उच्चवर्गमा भाँडाकुँडाका रूपमा र प्राचीन कालमा मुद्राको रूपमा समेत प्रयोगमा आएको देखिने पहेँलो रबको बहुमूल्य खनिज पदार्थ, सुन; सुवर्ण; स्वर्ण । २. धतुरो । ३. पलाश । —
गिरि— ना॰ पौराणिक वाङ्मयमा उल्लिखित एक प्रसिद्ध पर्वतः सुमेरु पर्वत; स्वर्णाचल । — चम्पा— ना॰ गुम्सँदा कडा बास्ना आउने पहेँलो सानो आकारको फूल; एकजातको बगैँचे चाँप । — जीरा— ना॰ हेर्दा गोलाझैँ डल्लो दाना फल्ने तर मसिनो जातको एक प्रकारको धान । ~ पत्र— ना॰ सुनका पातामा अङ्कित अभिलेख (उदा॰— जुम्लाका अपाडराज पृथ्वीमल्ल शाहको कनकपत्र, सं॰ १४१३० ।
कनकटुवा— वि॰ [कान+कटुवो च्यातिएर, चँुडिएर, लुछिएर वा काटिएर आंशिक वा पूर्ण रूपमा कान बिग्रिएको (कानबुच्चे, कानकोत्रे आदि॰ ।
कनकट्टा— वि॰ [कान+कट्टो हे॰ कनकटुवा ।
कनफट्टा— ना॰ [कान+फट्टो १. गोरक्षमतानुयायी संन्यासी, कान चिरेको जोगी । २. कृतघ्न व्यक्ति ।
कनकमय— वि॰ [सं॰] १. सुवर्णमय; सुनौलो । २. पहेँलो ।
कनकर्नु— ना॰ कानेगुजी निकाल्न प्रयोग गरिने आचमनीका आकारको तर अत्यन्त सानो एक प्रकारको औजार , उपकरण ।
कनकाई— ना॰ [सं॰ कनक+माई] पूर्वी नेपालको मेची अञ्चलको एक प्रसिद्ध नदी जसको आधारमा मेची अञ्चललाई माई अञ्चल भन्ने पनि चलन छ; बडी माई; माई ।
कनखजुरो— ना॰ [कान+खजुरो < सं॰ कर्ण+खर्जूर] खजुराको वर्गको तर सानो, अँध्यारोमा जूनकीरीझैँ चम्कने लाम्चो एक कीरो; कनसुत्लो ।
कनचिरा— वि॰ [कान+चिर्] १. कान चिरेको । २. कनफट्टा । ना॰ ३. कनफट्टा जोगी ।
कनचिर्नु— ना॰ भीर र रूखका कापामा उम्रने ठूलठूला दुई पात मात्र हुने बोट (तुल॰ अङ्॰ मनीप्लान्ट, सं॰ श्रीवल्ली॰ ।
कनपट— ना॰ [सं॰ कर्णपट्टे आँखा र कानका बीचको अवयव; कन्चट । (उच्चा॰ 'कम्पट' पनि॰ । > कनपटी— ना॰ कनपट ।
कनपारो— ना॰ [सं॰ कर्णपट्टे कनपट; कन्चट; कन्पारो ।
कनपास— ना॰ [सं॰ कर्णपाश्वे हे॰ कन्चट । > कनपासे— वि॰ कन्चट उठेको व्यक्ति वा प्राणी ।
कनफट्टा— ना॰ [कान+फट्टो १. गोरक्ष मतानुयायी बाह्रपन्थी योगी । २. सन्न्यासी र जङ्गमसँग मिल्दोजुल्दो पर्वते वर्गको एक नेपाली जात; जोगी । वि॰ ३. कनचिरा; कनकटुवा ।
कनफुरा— ना॰ [कान+फुर्] प्रायः मोटा मानिसको च्यापुनेरि भुक्क उठेको मासु; गलफुलो ।
कनसिरी— ना॰ [सं॰ कर्ण+शिर] १. कनपारोको सिराननेरको भाग; कन्चट; कन्सिरी । २. कन्सिरीको भुत्ला वा रौँ ।
कनसुत्ली— वि॰ [कनसुत्लो+ई] कनसुत्ले ( आईमाई॰ ।
कनसुत्ले— वि॰ [कनसुत्लो+ए] १. गोप्य किसिमले अर्काको कुरो सुन्ने स्वभावको ( व्यक्ति॰ । २. परोक्षमा अर्काको कुरा कसैलाई सुनाउने स्वभावको ।
कनसुत्लो— ना॰ [कान+सुत्लो] १. ठीक खजुराका झैँ धेरै खुट्टा हुने तर मसिनो लाम्चो आकारको कीराविशेष; कनखजुरो । वि॰ २. लुकीछिपी अर्काको गुप्त कुरा सुन्ने व्यक्ति; कनसुत्ले (कनसुत्लो लाग्नु, कनसुत्लो पस्नु आदि॰ ।
कनाइ— ना॰ [कन्+आइ] कन्ने क्रिया वा प्रक्रिया; ठसठस; परिश्रम ।
कनात— ना॰ [तु॰] १. कुनै ठाउँमा चारैतिरबाट घेर्ने बाक्लो कपडा; भीत; सायर । २. पर्दा; छेकाबार ।
कनि–नु— अ॰ क्रि॰ [कन्+इ+नु] कन्ने काम गरिनु ।
कनिका— ना॰ [सं॰ कणिको कुट्दा खुँदिएर वा काटिएर बनेका चामलका मसिना टुक्रा । — कनिकी— ना॰ कनिका र सोसरहका चामलको राशि ।
कनिके— वि॰ [कनिका+ए] १. कनिकाजस्तो । २. मसिनु (कुरो, कागुनो आदि) । ३. गरिब; केही नभएको; माग्ने । ~ कागुनो— ना॰ मसिना दाना फल्ने एक जातको कागुनो । ~ कुरो— ना॰ कपडा आदिमा टाँसिने कुराको एक जात; चोर काँटी । ~
जाउली— ना॰ कनिकाको जाउलो । ~ फूल— ना॰ पात टाढाबाट हेर्दा सिस्नाको जस्तो र फूलचाहिँ झुप्पादार मसिनो हुने, बनमारा झारको एक प्रकार ।
कनिक्याउ–नु— स॰ क्रि॰ [कनिका+याउ+नु] कुटेर वा खँुड्याएर धुल्याउनु; मसिन्याउनु; ढुट्याउनु ।
कनिष्ठ— वि॰ [सं॰] १. सबभन्दा कम उमेरको; कान्छो । २. अल्प; तुच्छ । — ता— ना॰ कान्छोपना; अल्पता; तुच्छता । कनिष्ठिका— ना॰ कान्छी औँलो; कान्छी औँली ।
कनिस्टर— ना॰ [अङ्॰ क्यानिस्टे तेल, घिउ, मटीतेल आदि हाल्ने टिनको भाँडो (चौथाइ, हाफटिन, ठूलो टिन आदि॰ ।
कनीकुथी— क्रि॰ वि॰ [कनी+कथ्+ई] सकीनसकी; बल्लतल्ल; कठिन किसिमले । ( उदा॰— कनीकुथी सुनाएको पुराण लोकप्रिय हुँदैन ।) ।
कनीनिका— ना॰ [सं॰] अँाखाको पुतलीको केन्द्रीय भाग; नानी ।
कनुवा— ना॰ [कन्+उवो एक सेरको सोह्रौँ भाग; एक पाउको चतुर्थांश; छटाक ।
कनेघडो— ना॰ भ्रान्ति; भरङ्ग; अरेमरे ।
कनौज— ना॰ [सं॰ कान्यकुब्जे आर्यावर्तको एक प्राचीन देश; कान्यकुज । > कनौजिया— वि॰ पञ्चमहागौड वर्गमा पर्ने ब्राह्मणहरूको एक कोटि; कान्यकुब्जीय ।
कनौटो— ना॰ लोकविश्वासअनुसार कुकुरको झैँ स्वरूप हुने र यात्रीहरूको मार्गमा बाधा उत्पन्न गर्ने एक अनिष्टकारी काल्पनिक प्राणी ।
कनौती— ना॰ पोल्टो, चुमान ।
कन्कन— ना॰ [सं॰ कङ्कणे गहनाका रूपमा वा धार्मिक चिह्नका रूपमा हातमा लाउने सुन, चाँदी, पत्थर, प्लास्टिक आदिको बाला; कङ्कण ।
कन्चट— ना॰ [सं॰ कर्णतटे कनपारोको माथिल्लो भाग; कन्सिरी ।
कन्चन— वि॰ [सं॰ कञ्चने १. सफा; स्वच्छ । २. दोषरहित (कमाइ, धनसम्पत्ति आदि॰; नखत । (उदा॰— यो मैले ठगेर कमाएको पैसा होइन, कन्चन धन हो ।) ।
कन्चुस— वि॰ हे॰ कन्जुस । > कन्चुसी— ना॰ कन्जुसी । कन्चुस्याइँ— ना॰ कन्चुसपना; कन्जुस्याइँ ।
कन्जरभेटर— ना॰ [अङ्॰] वनजङ्गलको सुरक्षा तथा संवर्द्धनका निम्ति खटिने अधिकृत (फरेस्ट अफिसर॰ ।
कन्जरो— ना॰ [कन्द+जर] १. नसप्रिएको वा झीनो लम्बाकार कन्दमूल (मूला, गाजर, सुठुनी, तरुल, सखरखण्ड आदि) । २. साह्रै झीनो खालको मूला, सखरखण्ड आदि नमोटाएको सानो जरो ।
कन्जुस— वि॰ लोभी; किरन्टोकी; मक्खीचुस । > कन्जुसी— ना॰ लोभ; कन्जुस्याइँ । कन्जुस्याइँ— ना॰ दिन वा खर्च गर्न गाह्रो मान्ने नीति; लोभ; कृपणता; लोभीपन; ।
कन्टर— ना॰ [अङ्॰ क्यानिस्टे तेल, घिउ आदि हाल्ने टिनको भाँडो (चौथाई, हाफटिन, ठूलो टिन आदि॰ ।
कन्टेनर— ना॰ [अङ्॰] फलामबाट बनेको फोहोर जम्मा पार्ने ठूलो आकारको ढ्वाङ् वा भाँडो ।
कन्ठ्याइ— ना॰ [रू कन्ठ्याउ (+आइ॰] कन्ठ्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया; हसुराइ; घिचाइ । [ ?] कन्ठ्याइनु— क॰ क्रि॰ कन्ठ्याउने काम गरिनु ।
कन्ठ्याउनु— स॰ क्रि॰ [सं॰ कण्ठ+याउ+नु] घाँटीसम्म आउने गरी खानु; घिच्नु; हसुर्नु ।
कन्डम— ना॰ [अब॰] १. सम्भोगको समयमा परिवारनिरोधका निम्ति लिङ्ग घुसारिने रबर आदिको अत्यन्त मुलायम खोलका आकारको वस्तु; ढाल । वि॰ २. काम नलाग्ने; रद्दी ।
कन्डापरि— क्रि॰ वि॰ [कण्डो+परि] अपरोक्ष रूपले; अप्रत्यक्ष किसिमले ।
कन्डेउली— ना॰ [कन्डो+एउली] ढाडदेखि चाकका फिलाको माझसम्मको भाग । ~ हाड— ना॰ सोही भागको ठाडो हाड ।
कन्डेउलो— ना॰ [कन्डा+एउलो] कम्मरदेखि तल र तिघ्रादेखि माथिको भाग; चाकको फिलो; नितम्ब; पुट्ठो; कन्ड्यौलो ।
कन्डैसित/कन्डैसिति— वि॰ बो॰ [कण्डो+ऐ+सित] बेवास्ता वा उपेक्षा, निन्दा वा व्यङ्ग्य गरेर भनिने शब्द; भुत्रैसित; यत्रैसित; खुच्चिब । (उदा॰— तँ आउँदैनस् भने कन्डैसित ; नआए पनि मलाई वास्ता छैन॰ ।
कन्डो— ना॰ १. भुँडी र छातीका उल्टोतिरको शारीरिक भाग; गर्धनदेखि तल तथा फिलादेखि माथि ढाडका दायाँ–बायाँको अवयव; पिठिउँ; पीठ; कन्ढो । २. गुदबारका दुवैतिरको मांसल भाग; पुट्ठो; पुठो; चाक । ३. स्त्रीयोनि ।
कन्ड््यौलो— ना॰हे॰ कन्डेउलो ।
कन्ढो— ना॰हे॰ कन्डो ।
कन्तबिजोक/कन्तबिजोग— ना॰ [सं॰ कान्त+वियोग] साह्रै ठूलो आपत्ति; चिहिलबिहिल; चिल्लीबिल्ली; बिल्लीबाठ; सर्वनाश ।
कन्ती— ना॰ [कडा+ती] कडा लागेको फलाम वा किटको बस्तुभाउलाई दाना दिने अथवा भात, तिहुन आदि पकाउने काममा प्रयुक्त हुने विशेष प्रकारको आह्री; कराही ।
कन्तुर— ना॰ [अङ्॰ काउन्टरे १. तत्काल बिक्री भएका सामानबाट आएको नगद राख्नको लागि पसलेले प्रयोग गर्ने, प्रायः दुलोबाट पैसा छिराउन मिल्ने, धातु अथवा काठ आदिको छरितो बाकस । २. त्यस्तै काममा प्रयोग गरिने भित्र अलग–अलग वर्गका मुद्रालाई छुट्टाछुट्टै राख्न मिल्ने गरी बनाइएको दुलो नभएको बाकस । ३. गहनागुरिया र दामी वस्तु राख्नका निम्ति बनाइएको बाकसभित्र राखिने गुप्ती बाकस । ४. बाकस; सन्दुस; पेटी ।
कन्था— ना॰ [सं॰] १. थाङ्नो; झुम्रो; चिथ्राचिथ्रा परेको लुगा । २. धेरै टुक्राटाक्री गाँसगुस पारी बनाइएको कपडा । — धारी— वि॰ कन्था पहिरिने; गरिब; झुत्रे । ना॰ जोगी; भिक्षुक; माग्ने ।
कन्द— ना॰ [सं॰] वनस्पति आदिको जरामा माटामुनि विकसित हुने गोलाकार (गि¶ा, आलु आदि॰ अथवा लम्बाकार (तरुल, सुठुनी आदि॰ गानु, जसमध्ये अधिकांश खाद्यका रूपमा र केही अखाद्यका रूपमा (पानीअमला, गुँदेरगानु आदि॰ पनि हुन्छन् ।
कन्दनी— ना॰ हे॰ कन्धनी । > कन्दने— वि॰ कन्दनीधारी; कन्धने ।
कन्दमूल— ना॰ [सं॰] १. माटामनि जराका रूपमा फल्ने डल्लो वा लाम्चो फल; कन्द । २. तराईतिर पाइने मादल वा मुडाका आकारको कोमल जरो, जसलाई काँचै खाइन्छ ।
कन्दरा— ना॰ [सं॰] १. पहाडका पहराहुँदो ओत लाग्न मिल्ने किसिमले निर्मित प्राकृतिक गुफा, ओडार वा सुरुब । २. पहाडी प्रदेशको साँघुरो उपत्यका; पहाडी साँघुरो बेँसी ।
कन्दर्प— ना॰ [सं॰] कामदेव । ~ ज्वर— ना॰ कामवासनाले शरीरमा ताप चढ्नु ।
कन्दुक— ना॰ [सं॰] १. भकुन्डो । २. सानो तकिया ।
कन्धनी— ना॰ [प्रा॰ ने॰ कडिधनि < सं॰ कटि+बन्धनी] धोती, लगौँटी आदि घुसार्नको निम्ति कम्मरवरिपरि बाँधिने धागो; डोरी, सिक्री आदिको फन्को वा बेरुवा; कन्दनी । > कन्धने— वि॰ १. कन्धनी लाउने; कन्दने (एक किसिमको गाली मात्र) । २. सानो वा ज्याम्तो (बालक॰ ।
कन्ने— ना॰ [सं॰ कन्यो १. अविवाहिता केटी; कन्या । वि॰ २. बिहे नभएको अथवा बिहे नभएकी (कन्ने केटो/केटी॰ । ~ केटी— ना॰ कुमारी केटी । ~ केटो— ना॰ कुमार केटो ।
कन्पारो— ना॰हे॰ कनपारो ।
कन्या— ना॰ [सं॰] १. अविवाहिता केटी; कन्ने केटी । २. विवाहका निम्ति ठीक पारिएकी केटी; दुलही; बेहुली; । ३. रजस्वला नभएकी, खास गरी दस वर्ष ननाघेकी बालिका । ४. ज्योतिषशास्त्रअनुसार बाह्र राशिमध्ये छैटौँ राशि; कन्या राशि ।
कन्याइ— ना॰ [रू कन्याउ (+आइ॰] कन्याउने क्रिया वा प्रक्रिया; चिलाइ मार्ने कार्य वा सो कार्य गर्ने तरिका । [ > ] कन्याइनु— क॰ क्रि॰ कन्याउने काम गरिनु । कन्याइभन्दा चिलाइ ठूलो (उखान॰ ।
कन्याउ–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ कण्डू+याउ+नु] चिलाएको वा खसमस भएको ठाउँमा चिलाइ मार्नाका निम्ति नब आदिले रगड्नु; घाउ नहुने गरी केवल चिलाइ मात्र मर्ने गरी शरीरको कुनै अङ्ग कोपर्नु ।
कन्याकुमारी— ना॰ [सं॰] १. कन्या । २. दक्षिण भारतको तमिलनाडूमा पर्ने समुद्रतटवर्ती एक स्थान । कन्या केटी— ना॰ [कन्या+केटी] कुमारी केटी; कन्ने केटी ।
कन्यादान— ना॰ [सं॰] आ६नी अथवा अरूकी कन्यालाई वैदिक विधिअनुसार सङ्कल्प गरी दुलाहाको हातमा जिम्मा दिने सामाजिक रीति ।
कन्याधन— ना॰ [सं॰] दाइजो ।
कन्यार्थ— ना॰ [सं॰] कन्यापक्षका समक्ष कुनै योग्य वरको नाम प्रस्तावित गर्ने कार्य ।
कन्यार्थी/कन्यार्थु— ना॰ [सं॰] १. कन्या माग्न जाने व्यक्ति, समूह वा पक्ष । वि॰ २. कन्या माग्नको निम्ति जाने ।
कन्सल— ना॰ [अङ्॰] राजकीय वाणिज्यदूत । ~ जनरल— ना॰ वाणिज्यसम्बन्धी काम गर्न एक देशबाट अर्को देशमा गएर बस्ने उच्चस्तरीय कर्मचारी; वाणिज्यदूत ।
कन्सिरी— ना॰ [रू कनसिरी] कानको सामुन्नेको माथ्लो भागमा उम्रेका रौँ; कनसिरी ।
कन्सुलेट— ना॰ [अङ्॰] कन्सलको पदवी, कार्यभार वा कार्यालय । ~ जनरल— ना॰ कन्सलजनरल । कन्हेहोल चोक— ना॰ [नेवा॰] हनुमान्ढोका दरबारभित्रको एक प्रसिद्ध चोक ।
कप्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ क्षिप्+नु] १. काठ, ढुङ्गा आदिलाई कुनै हतियारले खोप्नु । २. त्यसरी खोपेर बुट्टा, मूर्ति, अभिलेख आदि निर्माण गर्नु; कुँद्नु । ३. कपेरा निकाल्ने गरी काठ, ढुङ्गा, भुइँ आदिलाई ताछ्नु । ४. खोपी खेल्दा वारि च्याँखे थापिएको अग्लो लक्कुलाई नछुने गरी पारिको निर्दिष्ट पैसा (धातु, ढुङ्गा आदिको॰ लाई मात्र लाग्ने गरी घ्वाइँले हिर्काउनु ।
कप१— ना॰ [तुल॰ सं॰ क्षप् . फाल्नु, छेप्नु] १. मुखभित्र डल्लो खाद्य पदार्थ हाल्ने काम । (उदा॰— उसले जम्मै मिठाई एकै पल्ट कप पाथ्यो ।); क्वाप । क्रि॰ वि॰ २. पच पारिएको; हड्पिएको; फिर्ता नगर्ने उद्देश्यले लिइएको । (उदा॰— उसले मेरो धन कप पारिदियो ।) ।
कप२— ना॰ [अङ्॰] १. चिया, दूध आदि खाइने एक प्रकारको कचौरा; प्याला । २. खेलकुद, नृत्य, गायन आदिको प्रतियोगितामा विजयीलाई पुरस्कारस्वरूप दिइने विशेष प्रकारका पात्रहरूमध्ये कुनै एक ।
कपट— ना॰ [सं॰] १. छकाएर; झुक्याएर वा सत्यलाई लुकाएर कसैलाई दिइने धोका; छल; छक्क्यावट । २. मनमा लुकेको दुष्ट भावना वा विचार । ३. एक पदार्थ (जस्तै— सुन, चाँदी आदि॰ मा सुटुक्क मिसाइएको अर्को पदार्थ; कसर; दोष; कैफत । श्र कपटी— वि॰ १. कपट भएको; धोकेबाज; छली । २. भनेको नमान्ने; सुनेको नसुन्यै गर्ने; बुझ पचाउने; अटेर । ३. मनको भेद अरूलाई नदिने (प्रायः निन्दार्थमा, जस्तो— रामेजस्तो दुष्ट र कपटी मान्छेको मनको कुरो चाल पाउँला भनी आस त गर, तर भर नपर॰ ।
कपडछान— ना॰ [कपडा+छान] तरल पदार्थ अथवा चूर्ण पदार्थलाई पातलो कपडामा राखी त्यसमा रहेका मोटा, जर्खरा र स्थूल तत्त्वलाई पन्छाउने काम (प्रायः ओखतीमूलोमा॰ ।
कपडमट्टी— ना॰ [कपडा+मट्टी] आयुर्वेदीय रसादि औषधी पुट गर्ने काममा भाँडाको मुख टाल्न माटोमा मुछिएको कपडा ।
कपडा— ना॰ [प्रा॰ कप्पड < सं॰ कर्पटे कपास आदिका धागालाई तानबानमा राखेर बुनिएको वस्त्र वा पहिरन (कोट, धोती, दौरा आदि ॰ र तन्ना, खोल, रुमाल, झन्डा र पर्दा बनाउनका लागि प्रयोगमा आउने प्रायः नसिइएको चाहिँ वस्तु; वस्त्र; लुगा । ~ कारखाना— ना॰ कपडा बुन्ने यन्त्रालय वा तानघर ।
कपना— ना॰ [सं॰ कल्पने १. कोदो फल्दाको झुप्पो । २. काठ वा भुइँ कप्दा निस्कने चोइटो, चपरी आदि । ३. भर्खर पलाएको पाउलाको झुप्पो ।
कपनी१— ना॰ [सं॰ कर्पण ?] माटाको सानो पाला ।
कपनी२— ना॰ घरकरेसासँग सम्मिलित रूपमा दर्ता भएको खेत वा बारी; करेसाको खेत; करेसाको बारी (प्रायः लिम्बुवानमा प्रचलित॰ ।
कपनु— ना॰ [सं॰ कल्पने १. काँचो रूख काटेर, ढलेर, भाँचिएर वा डढेर रहेका ठाउँमा पलाएको मुनु; पिपिरो; टुसो; काइनो । २. हे॰ कपना ।
कपरकोट— ना॰ [सं॰ कर्पटकूटे कपडाले छाएको र बारेको थोरै दिन बस्ने ठाउँ; दिवाली आदि गरिँदा कपडाले बारेको पूजास्थान ।
कपरदार— ना॰ [सं॰ कपर्दधारके १. शाहकालीन दरबारमा राजाको खजानाको जिन्सी मालसामानको हेरचाह गर्ने उच्च कर्मचारी; जिन्सी खजान्ची । २. आधुनिक कालीन राजदरबारको एक साधारण कर्मचारी । > कपरदारी— ना॰ कपरदारको कार्य वा पद ।
कपर्द— ना॰ [सं॰] १. शङ्खवर्गमा पर्ने सानोखाले वस्तु; कौडी; कौडा । २. जोगीहरूले शिरमा बनाएको कपालको जुरो । >
कपर्दी— ना॰ कपर्दधारी व्यक्ति; महादेव ।
कपर्दी— ना॰ [तुल॰ हि॰ कबड्डी] मैदानलाई दुई भागमा बाँडेर बराबर सङ्ख्यामा प्रत्येक भागमा पक्षी–विपक्षी भई आलोपालो गरी एक पक्षको खेलाडी एकोहोरो सासले विशेष ध्वनि उच्चारण गरी विपक्षीको इलाकामा पुगी कसैलाई छोएर फर्की आउँदा सफल तर उतै घेरिएर सास फेर्न वाध्य हुँदा असफल भई मैदानबाट निकालिने एक रैथाने खेल (यस खेलमा उक्त खेलाडीबारा छोइएको विपक्षी पनि निकालिन्छ॰; हरिगुडुडु; हुतुतु– पन्जा ।
कपाइ— ना॰ [रू कप् (+आइ ॰] कप्ने काम वा प्रक्रिया । [ श्रे
कपाइनु— क॰ क्रि॰ कप्न लाइनु । कपाउनु— प्रे॰ क्रि॰ कप्न लाउनु ।
कपाकप— क्रि॰ वि॰ [कप्+आ+कप्] लगातार एक गाँसपछि अर्को गाँस हाल्दै (खाँदै जाने किसिम॰; खपाखप; गपागप ।
कपाट— ना॰ [सं॰] १. झ्याल वा ढोका । २. ढोका; दैलो । ३. झ्याल वा ढोकाका दुई फग्लेँटामध्ये कुनै एक; खापा । ४. फरिको ।
कपाल— ना॰ [सं॰] १. मान्छे वा सो सरहको जनावरको टाउको । २. कुनै पनि प्राणीको टाउकाको प्रायः सिङ्गो हाड; खप्पर; खोर (तुल॰ हाड–खोर) । ३. मान्छे आदिका टाउकाको रौँ; केश । ४. जोगी–सन्न्यासी आदिको भिक्षापात्र । ~ क्रिया– ना॰ दाह–संस्कारको टाउकासँग सम्बन्धित कार्यकलाप । ~ दुखाइ— ना॰ टाउको दुख्ने रोग; टाउकाको कुनै भाग वा सम्पूर्ण टाउकोमा उत्पन्न हुने पीडा; चिन्ता वा फिक्री । (उदा॰— तिमीले मलाई चिठी नलेखेर कपालदुखाइको सिकार तुल्यायौ॰ ।
कपालिका— ना॰ [सं॰] १. देवीको मुण्डमाला लगाउने र हातमा खप्परको पात्र लिने एक विशेष रूप; काली; चण्डी ।
कपाली१— ना॰ [सं॰] १.खप्परमा भीख मागेर खाने व्यक्ति (भिक्षुक, सन्न्यासी इ॰) । २. शिव; महादेव । ३. भैरव । ४. नेवारी भाषा मातृभाषाका रूपमा बोल्ने नाथसम्प्रदायी एक जात; कुस्ले ।
कपाली२— ना॰ १. धितो नभएको अथवा धितो भए तापनि कारणवश धितोरहित हुन पुगेको तमसुकको एक किसिम । वि॰ २. त्यस किसिमको (तमसुक॰; कपालीसँग सम्बन्धित (लेनदेन इ॰) । ~
तमसुक— ना॰ त्यस किसिमको लिखत; तमसुक ।
कपास— ना॰ [सं॰ कार्पासे १. हिउँदे नगदी बालीका रूपमा पाखो जमिनमा लगाइने, बोट प्रायः डेढ–दुई हात अग्लो, पात पाँचचुच्चे, फूल आरम्भमा सेतो अथवा पहेँलो र अन्त्यमा हल्का रातो, फल झन्डै अफिमको दानु भैmँ हुने र फल फुटेपछि सिमलका जस्तै भुवा निस्कने तथा सो भुवाबाट कपडा आदिका लागि धागो कातिने एक प्रकारको वनस्पति । २. कपासको झैँ भुवा दिने कुनै पनि वनस्पति । (उदा॰— रूखकपास) । ३. कपास वा रूखकपास आदिबाट निस्कने, धागो कात्ने काममा प्रयोगमा आउने कुनै पनि किसिमको भुवा ।
कपासी— ना॰ छहारी वा शोभाका निम्ति लगाइने रूख ।
कपासे— वि॰ [कपास+ए] कपासका रङ्को; कपासजस्तो; सेतो अथवा पहेँल्चो ।
कपि— ना॰ [सं॰] मान्छेका आकारको तर शरीरमा टम्म भुत्ला हुने, दुई थुन आदि लक्षणहरू दुरुस्त मान्छेकै झैँ हुने एवं पुच्छर हुने (जस्तै–ढेडु, बाँदर, बनकर इ॰) अथवा पुच्छर नहुने
(जस्तै— वनमान्छे॰ जङ्गली प्राणी ।
कपि–नु— क्र॰ क्रि॰ [कप्+इ+नु] कपाइमा पारिनु; कप्ने काम गरिनु ।
कपित्थ— ना॰ [सं॰] बेलजस्तो रूख हुने, साह्रो, खैरो, बेलजस्तै र त्यत्रै फल लाग्ने एक प्रकारको बोट; त्यसैको फल; कैथ ।
कपिध्वज— ना॰ [सं॰] आ६नो सेनाको चिह्नस्वरूप रथमा बाँदर भएको झन्डा टाँग्ने पुराण, महाभारत आदिमा वर्णित एक वीर योद्धा; अर्जुन ।
कपिल— ना॰ [सं॰] १. विष्णुका चौबीस अवतारमध्ये एक मानिएका, साङ्ख्य दर्शनका प्रवर्तक एक मुनि । २. अग्निको एक रूप । ३. शिलाजित । वि॰ ४. बाँदरको जस्तो रब भएको; कैलो । ~ मुनि— ना॰ कपिल । — वस्तु— ना॰ १. नेपाल अधिराज्यको पश्चिमाञ्चल विकासक्षेत्रअन्तर्गत लुम्बिनी अञ्चलको दक्षिण– पश्चिमी भागमा पर्ने एक जिल्ला । २. हालको लुम्बिनी अञ्चलमा पर्ने एक प्राचीन सहर वा जनपद जहाँका राजा शुद्धोदनका पुत्रको रूपमा गौतम बुद्ध जन्मिएका थिए । (हालको तिलौराकोटलाई नै उक्त ठाउँ मानिएको छ) । ~ कपिला— ना॰ १. कैलो रबको गाई । २. सुधी, दुधालु, सन्तानी वा गोताले गाई ।
कपी— ना॰ [अङ्॰] १. प्रतिकृति; प्रतिलिपि; नकल । २. प्रति । ३. पाण्डुलिपि; हस्तलेख । ~ होल्डर— ना॰ छापाखानामा कम्पोज भइसकेका लेख आदिलाई मुद्रित गर्नुभन्दा पूर्व अशुद्धि नहोस् भन्ने हेतुले गुरुकापीसँग भिडाई रुजु गर्न गुरुकापी स्पष्ट उच्चारणका साथ बाचेर प्रुफरिडरलाई सघाउने व्यक्ति; सहायक प्रुफरिडर ।
कपुरी१— ना॰ नेपाली वर्णमालाअनुसार शिशुहरूको सुविधाको निम्ति 'क' वर्णलाई दिइएको एक नाम (जस्तै–कपुरी 'क', मोटो 'ख', गाईगोडे 'ग' आदि॰ ।
कपुरी२— ना॰ सिकार काटेर निकालिएको आन्द्राभुँडी (डोल्पाली॰ ।
कपुरी/कपुरे— वि॰ [कपूर+इ/ऐ १. कपूरजस्तो (बास्ना आउने वा गोरो ॰ । ना॰ २. पानको एक निम्न जाति । ~ पान— ना॰ कपुरी/कपुरे । ~ आँप— ना॰ कपूरझैँ बास्ना आउने आँप ।
कपुत— ना॰ [सं॰ कुपुत्र ] १. खराब आचरण भएको छोरो; बदमास छोरो; कुपुत्र; । वि॰ २. फटाहा; दुष्ट; बदमास ।
कपुर— ना॰ [सं॰ कर्पूरे १. सिन्नामोमम क्याम्फोरा नामक वृक्ष अथवा उक्त वृक्षबाट प्राप्त हुने स्फटिकझैँ पारदर्शक, उडनधर्मी औषधी, पूजनकार्यमा बालिने बत्ती आदिका रूपमा प्रयोगमा आउने पदार्थ । २. कपूरझैँ स्फटिकाकार रूपमा परिणत फिनायल; भोटेकपूर । – नली— ना॰ एक प्रकारको रूख । —
पत्ती/पाती— ना॰ कपूरको झैँ बास्ना आउने तीतेपातीको जत्रो बोट हुने वनस्पति । — बत्ती— ना॰ पूजाआजा गर्दा आरतीका रूपमा बालिने कपूरको बत्ती ।
कपूत— ना॰ हे॰ कपुत ।
कपूर— ना॰ हे॰ कपुर ।
कपेरो— ना॰ [सं॰] १. बाँसको भाटोभन्दा पनि पातलो चिरो । २. कपेर झिकेको भाटो, भात आदिको चोइली; चोइली । ३. कप्ताखेरि निस्किएको ढुङ्गा, काठ आदिको चोइटो । ४. बाँसको आँख्लैपिच्छे लपेटिएर रहने, सुकेपछि आफँै झर्ने र च्याम्पटी घुमाउने, तितौरा पार्ने आदि काममा प्रयोग गरिने सुप्लो; खबटो ।
कपोत— ना॰ [सं॰] ढुकुरसँग मिल्दोजुल्दो एक प्रकारको पक्षी जसका विभिन्न प्रकार हुन्छन् (घरपाला, मलेवा, देउबखुँ इ॰) । — वृत्ति— ना॰ भविष्यको लागि सञ्चय नगर्ने बानी वा नीति; दस ठाउँ चहारी गरिने जीविका (जस्तै— पुरेत्याइँ, भिक्षाटन, पुहुन्की इ॰); कुक्कुटवृत्ति । — व्रती— वि॰ सहनशील; सहने ।
कपोल— ना॰ [सं॰] मान्छे वा पशुको कन्चटमुनि कान र मुखका बीचको मोटाउँदा पुक्क उठ्ने र दुब्लाउँदा स्याप्प बस्ने भाग; गालो; गाला । ~ कल्पना— ना॰ अव्यावहारिक वा कोरा कल्पना; मनगढन्ते कल्पना; निराधार अनुमान वा अडकल । ~ कल्पित— वि॰ कपोल–कल्पना गरिएको ।
कप्टेरि–नु— अ॰ क्रि॰ [कप्टेरो+इ+नु] बाँस वा त्यसै वर्गका वनस्पति (निगालो, मालिङ्गो आदि॰ चिरिएर वा फोरिएर कप्टेरामा परिणत हुनु ।
कप्टेरो— ना॰ [कप्+टेरो] बाँस आदिको सिन्कोभन्दा मोटो भाटो अथवा कप्टेरोभन्दा मसिनु चिरो ।
कप्टेथ्याइ— ना॰ [रू कप्टेरि (+आइ॰] ना॰ कप्टेरो पर्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] कप्टेथ्याइनु— क॰ क्रि॰ कप्टेरा पारिनु ।
कप्टेथ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ कप्टेरामा परिणत गराउनु; कप्टेरो पार्नु ।
कप्तान— ना॰ [अङ्॰ क्याप्टने १. पल्टनको लप्टनभन्दा माथि एवं मेजरभन्दा मुनिको सैनिक अफिसर वा उसको पद; सहसेनानी । २. पानीजहाज वा हवाईजहाजको मुख्य चालक । ३. भकुन्डो आदि खेलमा प्रत्येक टिमको नायक ।
कप्प— क्रि॰ यो॰ [अ॰ मू॰ कप्+प] एकै गप्फा हुने गरी (केही कुरो मुखभित्र हाल्ने तरिका॰; क्वाप्प; ख्वाप्प ।
कप्पु१— ना॰ [सं॰ कर्परे टाउकाको एउटा हाड ।
कप्पु२— ना॰ [कप्प+उ] हातैले कोचेर मुखमा हालिने पदार्थ (मासुको चोक्टो, भात, लड्डु, पेडा, कुराउनी आदि॰ को गाँस; गप्फा; गप्फु; । > कप्प्याइ— ना॰ कप्प्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । कप्प्याइनु— क॰ क्रि॰ कप्पु लगाइनु; गप्फा लगाएर निलिनु; कप्लक्क खाइनु वा निलिनु । कप्प्याउनु— स॰ क्रि॰ कप्पु लगाउनु; गप्फा लगाएर निल्नु; कप्लक्क खानु वा निल्नु; गप्६याउनु ।
कप्लक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कप्लक्+क] एकै कप्पु हुने गरी (खाने वा निल्ने किसिम॰ ।
कप्ल्याउनु— स॰ क्रि॰ [कप्लक्क+याउ+नु] कप्लक्क खानु वा निल्नु ।
कप्ल्याककुप्लुक— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कप्ल्याक्+अ (बि॰)] हतारिँदै लगातार एकपछि अर्को गप्फा निलेर; त्यसरी कुनै खाद्य पदार्थ सक्ने किसिमले ।
कप्ल्याक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कप्ल्याक्+क] कप्लक्क खाँदाको भन्दा ठूलो गाँस मुखमा हालेर (निल्ने किसिम॰ ।
कफ१— ना॰ [सं॰] १. प्रायः श्वासनलीबाट र कहिलेकहीँ फोक्साबाटै पनि ख्वाक्क खोकेर बाहिर निकालिने सिबाने पदार्थ; श्लेष्म; खकार । २. आयुर्वेदका अनुसार तीन दोष (वात, पित्त, कफ॰– मध्ये एक । — कारी— वि॰ खाँदा कफ बढाउने (वस्तु) । —
जनित— वि॰ कफबारा उत्पन्न भएको (रोग, विकार आदि) । —
नाशक— वि॰ कफ निको पार्ने वा घटाउने (औषधी॰ ।
कफ२— ना॰ [अङ्॰] कमिजका बाहुलाको मुख; मोहोतो ।
कफल्ल/कफल्लो— वि॰ [सं॰ कफल ?] १. बेस्वादको खल्लो । २. बेकम्मा; रद्दी । ३. निर्धो; निर्बलियो ।
कफी— ना॰ [अङ्॰] १. चिउलीका जस्ता पात र खनिउँका जस्ता झुप्पा–झुप्पा भएर सेतो रबको फल फल्ने एक बोट; त्यसको फल वा उक्त फल भुटी बनाइएको धूलो । २. उक्त धूलो पानीमा मिलाएर चियाझैँ खाइने पेय पदार्थ ।
कबई— ना॰ [तुल॰ सं॰ काकमाची] बिहीँका झैँ तर पाकेपछि काला वा राता झन्डै लालगेडीका जत्रा फल फल्ने एक झार; कबै । ~ माछा— ना॰ भित्र काँढैकाँढा हुने सानो जातको माछा ।
कबच/कबज— ना॰ [अ॰] हालको राष्ट्र्रब्याङ्क उहिले मुलुकीखानाको अवस्थामा छँदा हाकिम आदिको हालसाबिकी हुँदा नगदी वा जिन्सी सम्पत्तिको बुझबुझारथपछि हालवालाले साबिकवालालाई दिने भरपाई ।
कबन्ध— ना॰ [सं॰] १. टाउको नभएको शरीर; गिँड । २. दण्यकारण्यमा रामचन्द्रले मारेको राक्षस ।
कबरी— ना॰ [सं॰] चुल्ठो ।
कबाफ— ना॰ [अ॰ कबाबे विशेष प्रकारको घिउ–तेल, मरमसला हाली झोलविना गुम्साएर पकाइएको मासु; पक्कु । ~ चिनी— ना॰ सजिवनका सुकेका कोसाको चपाएर पानी खाँदा गुलियोपन अनुभव हुने दिउल; शीतलचिनी ।
कबास— ना॰ हे॰ कपास । > कबासे— ना॰ १. प्रायः कबास मात्र हुने पाखो जमिन । वि॰ २. हे॰ कपासे ।
कबिर— ना॰ [अ॰ कबीरे धार्मिक सम्प्रदायप्रवर्तक एक भारतीय सन्त कवि; कबीरपन्थका संस्थापक । — पन्थ— ना॰ कबीरप्रवर्तित एक धार्मिक सम्प्रदाय । — पन्थी— वि॰ कबीरपन्थको सदस्य वा अनुयायी ।
कबिलदार/कबिलदारी— वि॰ [अ॰ कविला+फा॰ दार+(ई॰] जहान– छोराछोरी भएको; परिवारयुक्त; जहानियाँ ।
कबिला— ना॰ [अ॰ कबीलो १. परिवार; जहान; जहानछोराछोरी । २. सिङ्गै एक जाति एक परिवारका रूपमा रहेका (अरब, मध्य–एसिया आदिमा प्राचीन कालदेखि माध्यमिक कालसम्म प्रशस्त देखा परिआएका परन्तु आधुनिक कालमा नवसभ्यताका प्रभावले गर्दा लुप्त प्रायः॰ असङ्ख्य मानव–दलमध्ये कुनै एक
(उदा॰— बाबरको कबिला, तैमुरलबको कबिला, चङ्गेज खाँको कबिला, अब्राहमको कबिला, इस्रायलको कबिला, मुसाको कबिला आदि॰ ।
कबीर— ना॰ हे॰ कबिर । — पन्थ— ना॰ हे॰ कबिरपन्थ । — पन्थी— वि॰ हे॰ कबिरपन्थी ।
कबुल्–नु— स॰ क्रि॰ [अ॰ कबूले कबुल गर्नु; प्रतिक्षा गर्नु; मन्जुर गर्नु; स्वीकार गर्नु; मान्नु । > कबुलाइ— ना॰ कबुल्ने क्रिया वा प्रक्रिया ।
कबुल— ना॰ [अ॰ कबूले १. कुनै कुरो दिने, मान्ने वा गर्ने वचन; वाचाबन्धन; बोलकबोल । २. स्वीकृति; स्वीकारोक्ति; वचनबद्धता । ३. प्रतिज्ञा; प्रण; अठोट; सङ्कल्प । — नामा— ना॰ बोलकबोल लेखिएको लिखत; मन्जुरीनामा; स्वीकृतिपत्र ।
कबुलियत— ना॰ [अ॰ कबुलियते आफूले कबुल गरेको कुरा लेखिएको कागत; प्रतिज्ञापत्र; मन्जुरनामा; भाकापत्र । — नामा— बोलकबोल लेखिएको लिखत ।
कबेली— ना॰ [काक+बल्ली ?] काँक्राको झैँ लहरामा घण्टी आकारका ठूलाठूला पहेँला भाले–पोथी फूल फुली पोथीचाहिँ फूलबाट आरम्भमा गट्टा वा कैँडा फली पछि बडेमा आकारको फल फल्ने एक प्रसिद्ध लहरो वा तर्कारी आदिका रूपमा प्रयुक्त हुने त्यसैको फल; फर्सी; कद्दु ।
कबै— क्रि॰ वि॰ [सं॰ कदापि] कुनै पनि समयमा; कहिले पनि (प्रायः निषेधवाक्यमा पुराना पद्यहरूमा प्रयुक्त, जस्तै— 'छोरो हो भनि प्रेम गर्नु सबले हेला नगर्नू कबै'॰ ।
कबोल— ना॰ हे॰ कबुल ।
कब्जा१— ना॰ [अ॰ कब्जे १. कुनै व्यक्ति, वस्तु वा ठाउँउपर जमाइने अधिकार; वश; नियन्त्रण; आधिपत्य । वि॰ २. कब्जा भएको वस्तु, ठाउँ वा व्यक्ति । (उदा॰— युद्धमा सैनिकहरूले आ६ना सामानसँग नमिसाई कब्जा सामानहरूलाई अलग्ग राखे ।)
कब्जा२— ना॰ [अ॰ कब्जे झ्याल, ढोकाका खापालाई चौकोसमा जड्ने अथवा सन्दुस आदिका घोप्टेलाई मूल भागसित जड्ने काममा प्रयुक्त हुने, कापे, रिल वा चेपुवाझैँ दोबार्न र फट्टाउन मिल्ने हुँदा उघार्न र लगाउन सजिलो पर्ने धातुको एक प्रकारको सामान ।
कब्जियत— ना॰ [अ॰ कब्ज+फा॰ इयते विभिन्न कारणले समयमा दिसा नहुने, भए तापनि खलास नहुने अथवा बड्कौँला वा गोटाका आकारको दिसा हुने रोग; कोष्ठबद्धता ।
कब्र— ना॰ [अ॰] मुर्दा गाड्ने वा गाडिएको ठाउँ (प्रायः मुसलमान– समाजमा बोलिने॰; चिहान । > कब्रिस्तान— ना॰ कब्र; चिहाने चौर (बगैँचा, थलो इ॰) ।
कम— वि॰ [फा॰] १. कुनै खास मात्रा, सङ्ख्या, गुण, परिमाण आदिभन्दा थोरै; घटी; कम्ती । २. अपर्याप्त वा नगण्यमात्रा, सङ्ख्या आदिको; थोरै; अलिकति; न्यून ।
कमजोर— वि॰ [फा॰] बल नभएको, निर्बलियो; दुर्बल; निम्छरो; निम्सरो । > कमजोरी— ना॰ कमजोर अवस्था, स्थिति, स्वभाव आदि; दुर्बलता; नातागती ।
कमण्डलु— ना॰ [सं॰] साधुसन्न्यासीले कतै यात्रा गर्दा हातमा झुन्ड्याएर हिँड्न मिल्ने, टुटी भएको अथवा नभएको उझिन्डोवाल धातु, नरिवल आदिको जलपात्र ।
कमनीय— वि॰ [सं॰] १. अति राम्रो; रमणीय; रहरलाग्दो; मनोहर; सुन्दर । २. कामना गर्न योग्य; इच्छा गर्न लायक; काम्य । —
ता— ना॰ कमनीय अवस्था, बानी, गुण वा रूप ।
कमर— ना॰ [फा॰] मान्छे वा सोसरहका प्राणीको अथवा चौपायामध्ये पनि सिंह, भालु, आदि केही प्राणीको तिघ्रा र पेटको जोर्नीनेरको भाग; कटि; कम्मर । — पेटी/बन्द/बन्दी— ना॰ मुख्य रूपमा कम्मरमुनिको लुगा सरेर तल नझरोस् भन्ने हेतुले र गौण रूपमा कम्मरमाथिका पोसाक (मयलपोस, दौरा इ॰) छरितोसँग जीउमा मिलोस् भन्ने अथवा पेट ठूलो भए सो भद्दा नदेखियोस् भन्ने हेतुले कम्मरनेरि बाँधिने विशेष प्रकारको फित्ता ।
कमल— ना॰ [सं॰] पोखरी वा जलाशयमा उम्रने पिँडाल्ने, पानपाते, कुम्भी, जलकुम्भी आदिझैँ देखिने पानीभित्र पिँडालुका जस्ता डाँठ हुने, पानीमाथि भन्डै पिँडालुका झैँ पात तहरिएर रहने र मूल डाँठ केही अकासिएर माथि पुगी त्यसमा जातअनुसारको (रातो,नीलो,सेतो,पहेँलो आदि॰ रबको फूल फुल्ने एक वनस्पति वा त्यसको फूल; पß; कुमुद; पङ्कज । ~ केसर— ना॰ कमलको फूलको गुभामा हुने परागयुक्त केस्रा । — गट्टा— ना॰ प्रायः लेकाली जातका कमलमा लाग्ने र दिउल भुटेर फुराएपछि मखना कहलाउने फल; पßबीज । ~ नयन— वि॰ कमलफूलका पत्रझैँ लाम्चा आँखा भएको (व्यक्ति) । — नयना/नयनी— वि॰ १. त्यस्ता आँखा हुने (स्त्री॰; पत्राक्षी । ना॰ २. विष्णुका एक हजार नाममध्ये एक । — नाभ— वि॰ १. नाभिमा कमल भएको (व्यक्ति॰ । ना॰ २. विष्णुका हजार नाममध्ये एक । — नाल— ना॰ कमलको डाँठ; कमलको नाल वा डाँख्लो । — पित्त— ना॰ कलेजामा कुनै प्रकारको विकार हुँदा पित्तप्रणालीमा गडबडी उत्पन्न हुन गई आरम्भमा आँखा र अलिपछि सारा शरीर पहेँलो हुने एक प्रकारको घातक रोग; पहेँले; पित्तरोग; गायो; कामला ।
कमला१— ना॰ [सं॰ कमले १. विष्णु भगवान्की पत्नी लक्ष्मीको एक नाम । २. धनकी देवी । ३. नेपालको एक प्रसिद्ध नदीको नाम; कमलामाई
कमला२— ना॰ [तुल॰ बङ्॰ कमला लेम्बु . सुन्तलो हेर्दा सुन्तलाजस्तै देखिने, खाँदा भने केही अमिलो बोध हुने जुनारसँग मिल्दोजुल्दो एक फल वा त्यसको बोट । कमलाकर– ना॰ [सं॰] १. कमलको झाब । २. कमलपोखरी । ३. विष्णु । ४. ब्रह्मा ।
कमलाक्ष— वि॰ [सं॰] कमलका फूलको पत्रझैँ लाम्चा आँखा भएको; कमलनयन । > कमलाक्षी— वि॰ १. त्यस्ता आँखा भएकी (स्त्री॰; कमलनयना; कमलनयनी । ना॰ २. काठमाडौँमा रहेको एक प्रख्यात टोल ।
कमलादी— ना॰ [सं॰ कमलादि] नेपाल अधिराज्यको राजधानी काठमाडौँभित्र पर्ने एक टोल; एक प्रसिद्ध गणेशस्थान ।
कमलामाई— ना॰ पूर्वी नेपालको जनकपुर अञ्चलमा पर्ने, तटमा अनेकौँ तीर्थस्थल भएको एक प्रसिद्ध नदी ।
कमलासन— वि॰ [सं॰] १. कमलको आसनमा बस्ने (व्यक्ति॰ । ना॰ २. सृष्टिकर्ता ब्रह्माजीको एक नाम; पßासन ।
कमलिनी— ना॰ [सं॰] जुनेली रातमा फुल्ने भनी प्राचीन काव्यहरूमा वर्णन गरिएको एक जातको कमल ।
कमलो— वि॰ [सं॰ कोमले १. कोमल; चिल्लो; सलक्क परेको; मुलायम । २. टोक्दा, फोर्दा सजिलै टोकिने वा फोरिने; नरम; । ३. दयालु; कोमल चित्त भएको; अर्काको वा आ६नो दुःखबारा विह्वल हुने स्वभावको । ४. दानी स्वभावको; फकाउँदा सजिलै फकिने ।
कमसल— वि॰ [फा॰ कम+असल] १. मोल, गुण, बानी, स्तर, टिकाउपन, उपयोगिता आदिमा अपेक्षाकृत कम महत्त्वपूर्ण; घटिया । २. खराब; नराम्रो । ३. नालायक ।
कमाइ— ना॰ [रू कमाउ (+आइ॰] १. कमाउने वा आर्जिने क्रिया वा प्रक्रिया । — धमाइ— ना॰ कमाउनै पर्ने काम । २. कम्प हुने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] कमाइनु— क॰ क्रि॰ १. कमाउने काम गरिनु; आर्जिनु । २. काम्न लगाइनु, थरथराइनु ।
कमाउनु१— स॰ क्रि॰ [सं॰ कम्प . काम+आउ+नु] १. हल्लाउनु ।
(उदा॰— उसले शरीर बेसरी कमायो॰ । प्रे॰ क्रि॰ २. काम्न लगाउनु । (उदा॰— धामीले चिन्ता बसेर मधौरुलाई निकै बेरसम्म कमायो॰ ।
कमाउनु२— स॰ क्रि॰ [काम+आउ+नु] १. चल वा अचल सम्पत्ति जम्मा गर्नु; आर्जन वा उपार्जन गर्नु; कमाइ गर्नु; आर्जिनु । २. खेत वा बारीमा बाली लगाई भोगचलन गर्नु । ३. सुन, चाँदी आदि धातुलाई गहनामा परिणत गर्नु; गहनागुरिया बनाउनु । ४. पुरानो चलनअनुसार वर्षैपिच्छे बाली भर्ने गरी दमाईँले लुगा सिउने, कामीले हतियार बनाउने आदि काम गर्नु । कमाड चिफ— ना॰ हे॰ कमान्डर इन चिफ ।
कमान१— ना॰ [अङ्॰ कमान्ड ] जङ्गी हैकम वा अख्तियार; जङ्गी आदेश ।
कमान२— ना॰ [फा॰] बाँस वा धातुबाट निर्मित, नुगाउनका निम्ति दुई टुप्पामा ताँदो जडिने धनुषको अर्धवृत्ताकार भाग; धनु ।
कमानी— ना॰ [फा॰ कमाने १. भारोत्तोलनका लागि जडिने, दह्रो तारबाट निर्मित लचिलो यान्त्रिक उपकरण; स्प्रिब । २. घडीमा दम दिँदा पटुका कसिएझैँ कसिने र दम निख्रँदा खुकुलिएर फुक्ने एक यान्त्रिक प्रणाली । ३. स्मरणशक्ति तथा विवेकसँग सम्बन्धित स्नायुहरूको प्रणाली (मान्छेमा सीमित) । — दार— वि॰ १. बुद्धिमान्; स्मरणशाली; तेजस्वी (व्यक्ति) । २. कमानीवाला; हैकमवाला ।
कमान्डर— ना॰ [अङ्॰] सेनाको एक उपाधि; पति (जस्तै— चमूपतिः कोर कमान्डर) । ~ इन–चिफ— ना॰ १. प्रधान सेनापति । २. राणाकालीन चीफसाहेब अथवा कमाडचीफ ।
कमान्डरी— वि॰ [कमान्डर+ई] १. कमान्डरसम्बन्धी; कमान्डरको काम गर्ने । ना॰ २. कमान्डरको चाला (उदा॰— तपाईँको कमान्डरीले मलाई के गथ्यो खै ;) । ~ किताबखाना— ना॰ सरकारी जागिरदारहरूको नामनामासी र तलबको लगत दर्ता गर्ने अड्डा (कर्मचारी प्रशासन व्यवस्था विभागको पूर्वरूप ।) ।
कमारागिरी— ना॰ [कमारो+गिरी] कमार्तन; दासता ।
कमारो— ना॰ [सं॰ कर्मार; कामी] सं॰ १९८१ सालमा करिया– अमलेख हुनुभन्दा पूर्व कृषिदेखि लिएर घरेलु काममा समेत गृहस्थले सम्पत्तिका रूपमा किनबेच गर्ने गरेको श्रमिकवर्गको व्यक्ति; करिया; दास; घर्ती; खवासे । स्त्री॰ कमारी । > कमार्तन— ना॰ कमारागिरी; दासता; दासत्व ।
कमाल— ना॰ [अ॰] १. कुनै अनौठो, अद्भुत वा चमत्कारिलो कार्य; चमत्कार । २. आश्चर्यजनक दक्षता वा कुशलता । (उदा॰— तेन्जिब नोर्गेले सगरमाथा चढेर कमाल गरे ।) — को— वि॰ अनौठो; अद्भुत; आश्चर्यजनक (व्यक्ति, कार्य, वस्तु, इ॰) ।
कमिच/कमिज— ना॰ [अ॰ कमीसे दौरा, कुर्ता, मयलपोस आदिझैँ कमरभन्दा माथि लगाइने, तनाको साटो टाँक, चेन आदि जडिने, बाहुला पूरा वा आधा हुने, आधा बाहुला भए साधारण मोहोता हुने, पूरा बाहुला भए कफ हुने तथा घाँटीमा कलर नामक कर्णाकार कठालो हुने अनेकौँ प्रकारका उत्तरीय वस्त्रमध्ये कुनै एक (हाफ कमिज, फृुल कमिज आदि॰ ।
कमिटी— ना॰ [अङ्॰] हे॰ समिति ।
कमिनी— ना॰ [कामी+इनी] १. कामीको स्त्रीलिङ्गी रूप । २. कामी–जातकी नारी वा कामीकी पत्नी । कमिली सलह— क्रि॰ वि॰ [कमिलो+सरह] १. कमिलैसरह; छ्यासछ्यासती; स्याउँस्याउँती; बग्रेल्ती । वि॰ २. धेरै; प्रशस्त (प्रायः सङ्ख्या॰ ।
कमिलो— ना॰ [तुल॰ पालि किपीलिको गुलियो आदि स्वादिला पदार्थ रुचाउने, दुला, गोला वा पातमा गुँड लगाएर फुल पार्ने, ऋतुअनुसार फुल आदि बोकेर ठाउँ सर्ने, भविष्यको लागि अन्न फूल आदि सञ्चय गर्ने र पीँधमा बारुला आदिको झैँ चिल्ने खील हुने, जीवविज्ञानका अनुसार फर्मिसिडी परिवारमा पर्ने ज्यादै सानोदेखि लिएर ठिक्कको सानो आकारमा र जातअनुसारको रबमा देखा पर्ने भाले, पोथी र नपुंसकसमेत सम्मिलित भएर समुदाय गठन गरी सामूहिक रूपमा रहने एक जातको कीरो ।
कमिसन— ना॰ [अङ्॰] १. कुनै वस्तु किनबेच गर्दा बेपारीले माल किन्ने गाहकीलाई मोलमा केही रकम घटाएर दिने सुविधा । २. कुनै उत्पादक वा थोक वितरकले खुजुरा बेपारीलाई थोक माल लिएबापत निर्धारित मोलमा केही प्रतिशत घटाई दिने सुविधा । ३. व्यापारिक दलाल वा मध्यस्थ व्यापारीले आफूभन्दा माथिल्लो तहको व्यापारीबाट आफूले दलाली वा मध्यस्थता गरेबापत पाउने पारिश्रमिक; दलाली । ४. हे॰ आयोग ।
कमिस्नर— ना॰ [अङ्॰] १. राजनीतिक नियुक्तिका आधारमा नियुक्त हुने अञ्चल वा जिल्लाका प्रमुख समस्याहरूको रेखदेख गर्ने एक उच्च पद वा पदाधिकारी । २. अञ्चलाधीशको व्यवस्था हुनुभन्दा पहिले नेपालको राजधानी काठमाडौँमा बडाहाकिमको साटो काम गर्ने गरी तैनाथ गरिएको बडाहाकिमभन्दा माथिल्लो तहको पद वा पदाधिकारी ।
कमी— ना॰ [कम+ई] १. चाहिँदोभन्दा कम हुने भइरहेको सङ्ख्या, मात्रा, दर्जा, मान, गुण, परिमाण आदि घट्न जाने अवस्था वा स्थिति; भएको वा चाहिएको भन्दा थोर हुने अवस्था; अल्पता; न्यूनता; अपर्याप्तता; घटी । २. भाउ आदिको मन्दी ।
कमेना/कमेनी— ना॰ [कामी+एना/एनी] कामी–जातकी स्त्रीलाई मान जनाउने शब्द ।
कमेरे— वि॰ [कमेरो+ए] कमेरोजस्तो; कमेराका छाँटको सेतो रबको धमिलो (प्रायः तरल पदार्थ) । ~ पानी— ना॰ सेतो रबको धमिलो पानीसँग मिल्दोजुल्दो भएको आधारमा जाँडलाई दिइने गरेको व्यङ्गात्मक संज्ञा (तुल॰ नर्सिबट्वाक— रक्सी, नरम
चाना— सुँगुरको मासु, भुत्ले साग–कुखुराको मासु आदि॰ ।
कमेरो— ना॰ [सं॰ कु . पृथ्वी+मृत्तक . माटो ?] चूनजस्तै पोतेर घर आदि सिँगार्ने काम लिइने एक प्रकारको चिप्लो सेतो माटो (तुल॰ जुमली कुमेटो–कमेरो॰ ।
कमै— ना॰ [कम+ई] १. प्रायः घुम छाप्ने काममा आउने एक प्रकारको ठूलठूला पात भएको लहरो । वि॰ २. अल्पताबोधक शब्द 'कम'–को निश्चय, सीमा, अवधारणा, अठोट आदि जनाउँदाको रूप । (उदा॰— धनमा म तिमीभन्दा कमै हुँला, तर मनमा कम छैन॰ ।
कमैया— ना॰ [काम+ऐयो १. जग्गाधनीकै नगदी र जिन्सी कर्जा लिएर सपरिवार अर्काको जग्गा कमाउने किसान; हरुवा (तुल॰ मैथिली हरवा॰ । वि॰ २. काममा साह्रै जोतिन सक्ने; कमाइवाल; आर्जनी; पौरखी; हिकमती (तुल॰ मैथिली कमकर॰ ।
कमोत— ना॰ [काम+ओत] खेतबारी कमाउने काम । ~ बस्ती— ना॰ कमोत भएको वा हुन लायक बस्ती; आबाद बस्ती । >
कमोती— ना॰ १. कमोत । २. कमोतबाट आएको आयस्ता; आर्जन ।
कमौट— ना॰ [काम+ओट] १. हे॰ कमोत । २. गहनागुरिया वा भाँडाकुँडा आदि कमाउने वा कमाउन लगाउने काम । > कमौटे— ना॰ कमोत वा कमौट गर्ने व्यक्ति वा जाति (खेताला, हली, सुनार, लोहार आदि॰ । वि॰ ३. कमोत वा कमौट गर्ने ।
कमौत— ना॰ [काम+औत] जग्गाजमिन कमाउने काम; कमौट । >
कमौती— ना॰ कमोती । कमौते— ना॰/वि॰ कमौटे ।
कम्घासा— ना॰ [नेवा॰ कङ्घासो सानु जातको केराउ पानीमा ढड्याई पिँधेर लेदो पारी बनाइएको आलो अचार रू
कम्ता— वि॰ [कम+तो कम्ती; थोरै; घटी; न्यून ।
कम्तिया— ना॰ [कामत+इयो खेतबारीको कमाइका निम्ति जग्गाधनीले कामतमा राखेको प्रमुख कर्मचारी; कोठारी; सेरालो ।
कम्ती— वि॰ [कम+ती] १. थोरै; कम; घटी; अपर्याप्त; न्यून (उदा॰— तिमीले दिएको मिठाई धेरै कम्ती भयो ।) । क्रि॰ वि॰ २. थोर मात्रा, सङ्ख्या, परिमाण वा गुण । (उदा॰— हिजो तिमीले सुनाएको गीत कम्ती मीठो थिएन) । ~ पनि— क्रि॰ वि॰ कमभन्दा कम मान्दा पनि; थोरैभन्दा थोरै हुँदा पनि । — मा— क्रि॰ वि॰ थोरैभन्दा थोरै मात्रा आदिमा । — मा पनि— क्रि॰ वि॰ कम्ती पनि; कम्तीमा ।
कम्प— ना॰ [सं॰] भँैचालो, कामज्वरो, हावा आदिबारा भुईँ, जीउ, पात आदि हल्लिएझैँ हल्लिने अथवा काँप्ने क्रिया वा प्रक्रिया; कँपाइ; कम्पन; हल्लाइ; थतर्को; थर्को ।
कम्पन— ना॰ [सं॰] काँप्ने वा थरथराउने काम; कम्प ।
कम्पनी— ना॰ [अङ्॰] १. ब्रिटिसकालमा चलेको भारतीय मुद्रा । २. सैनिकको गणभन्दा सानो एक खास एकाइ; गुल्म । ३. फौजी जवानहरूको समूहविशेष (दिव्यो॰) । ४. औद्योगिक वा व्यापारिक संस्था सञ्चालन गर्न कानुनी आधारमा सङ्गठित व्यक्तिहरूको समुदाय । ५. उक्त समुदायसँग सम्बन्धित संस्था वा कार्यालय । ~ कानुन— ना॰ कम्पनीका नियम, ऐ्न, दायित्व, अधिकार आदिसँग सम्बन्धित कानुन; कम्पनीलाई नियन्त्रित गर्ने कानुन । ~ सरकार— ना॰ सन् १८५७ को सिपाही विद्रोहपछि सोझै ब्रिटिस सरकारले शासन हातमा लिनुभन्दा पहिले राजधानी कलकत्ताबाट केही अङ्ग्रेजहरूले बेलाइतको अनुमति लिएर चलाएको अर्ध–स्वायत्त सरकार ।
कम्पाउन्ड— ना॰ [अङ्॰] १. गिर्दा, पर्खाल वा कुनै प्रकारको बार आदिमा रहेको एक वा एकभन्दा बढी प्रवेशबारबाट भित्र पस्ने कमिली भवन, आँगन, पटाङ्गिनी, कोठेबारी आदिसहितको जग्गा; क्याम्प । २. रासायनिक वस्तुहरूको मिश्रण ।
कम्पाउन्डर— ना॰ [अङ्॰] १. अस्पतालहरूमा डाक्टरलाई सघाउने, औषधी–उपचारको सम्बन्धमा समेत शास्त्रीय ज्ञान भएको एक पद वा सो पदको व्यक्ति । २. स्नातक उपाधिभन्दा तलको उपाधिप्राप्त पुरुष औषधीविशेषज्ञ; स्वास्थ्य–सहायक; हेल्थ– असिस्टेन्ट । > कम्पाउन्डरी— ना॰ कम्पाउन्डरले पढ्ने विद्या वा गर्ने कार्य ।
कम्पायमान— वि॰ [सं॰ ] काँपिरहेको; थरहरी भइरहेको; डोलायमान ।
कम्पारो— ना॰ [कान+पारो] हे॰ कन्पारो ।
कम्पास— ना॰ [अङ्॰] १. दिशाहरू छुट्याउने यन्त्र; दिग्दर्शन– यन्त्र; दिक्साधनयन्त्र । २. रेखागणित, चित्रकला आदिमा वृत्त, अर्धवृत्त वा खण्डवृत्त कोर्ने एक सामान; पर्काल । > कम्पासे— वि॰ कम्पासको काम गर्ने । ना॰ कम्पासबारा जमिनको नक्सा आदि कोर्ने काममा अमिनलाई सघाउने कामदार ।
कम्पित— वि॰ [सं॰ ] काँपेको; कामेको; हल्लिएको; थर्किएको । —
शिर— ना॰ १. टाउको काम्ने रोग । वि॰ २. सो रोग लागेको (व्यक्ति॰ ।
कम्पु— ना॰ [अङ्॰ क्याम्पे सैनिकहरूको छाउनी; जङ्गी उपनिवेश । ~ कोत— ना॰ पल्टनको पोसाक, साजबाज, निसान, हातहतियार आदि राख्ने घर; असबाबखाना । ~ तिर्जा— ना॰ राणाकालीन शासनमा सैनिक जवानहरूलाई बहाल छउन्जेल वेतनको साटो एक वर्षको बाली खान पाउने सर्तमा दिइने गरेको गहिरी वा पाखो जग्गा तोकिएको सरकारी पुर्जा; जङ्गी जग्गाभर्नाको कागत ।
कम्पोज— ना॰ [अङ्॰] छापाखानामा अक्षरमा विभिन्न टाइपहरूलाई गुरुकापीबमोजिम पङ्क्तिबद्ध गर्ने कार्य । > कम्पोजिब— ना॰ कम्पोज । कम्पोजिब ट्विजर— ना॰ कम्पोजको काम गर्दा टाइप थुत्ने र मिलाउने काममा (प्रायः प्रुफ संशोधन गर्दा॰ प्रयोग गरिने चिम्टा । कम्पोजिटर— ना॰ कम्पोज गर्ने व्यक्ति वा कर्मचारी ।
कम्पोस्ट— ना॰ [अङ्॰] गोबर, स्याउला, सोतर आदिलाई कुहाएर मल बनाउने काम; मलखाल्डो वा भकारे खाल्टोमा मल बनाउने प्रक्रिया । ~ मल— ना॰ मलखाल्डो वा भकारे खाल्टोमा सडेर बनेको मल ।
कम्प्युटर— ना॰ [अङ्॰] १. विविध प्रकारका तथ्याङ्क वा कार्यक्रमहरूलाई चक्का वा चुम्बकीय फित्तामा भण्डारण, संयोजन र पुनःसंयोजन गर्ने अत्याधुनिक विद्युतीय संयन्त्र । २. भण्डारितबाट संयोजित सामग्रीसम्बन्धी जानकारी यथासम्भव अपेक्षित रूपमा प्राप्त गर्न सकिने विद्युतीय संयन्त्र । ३. हिसाबसम्बन्धी जटिल समस्याहरूको समाधान द्रुत गतिमा प्रदान गर्ने विद्युतीय संयन्त्र । ४. नक्सा बनाउँदा अक्षांश, देशान्तर र क्षेत्रफलजस्ता कुराहरूको हिसाब गर्ने व्यक्ति । ५. टङ्कण गर्ने, नक्सा, चित्र आदि बनाउने संयन्त्र ।
कम्बल— ना॰ [सं॰ ] १. सिरक आदिझैँ जाडामा ओढिने ऊनीको बाक्लो ओढ्ने; पाखी । २. ओछ्याउने काममा आउने र आवश्यक पर्दा ओढ्न र पानी ओत्नसमेत मिल्ने ऊनीको पाखी आदि भन्दा पनि बाक्लो कपडा; राडी; काम्लो ।
कम्मर— ना॰ [रू कमर ] कटि; कमर । ~ पेटी— ना॰ कमरपेटी । — बन्दी— ना॰ कमरबन्दी । > कम्मरी— ना॰ घरको माथिल्लो तलामा टायल, झिबटी आदिको छानामुन्तिर ट्वाकललाई टेकाउन चारैतिर जडिएको पटुवाका आकारको काठ ।
कम्मल— ना॰ हे॰ कम्बल ।
कम्युन— [अङ्॰] १. समाजवादी व्यवस्थामा आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक वा वर्णका दृष्टिले समवर्गी ठहरिने व्यक्तिहरूको सामूहिक बसोबास । २. त्यस्ता व्यक्तिहरूको समुदाय; जनपद । श्र कम्युनिज्म— ना॰ कम्युन अर्थात् सामाजिक समुदाय स्वयंले आ६ना कार्य गर्नु सम्भव भएकाले पुलिस, सिपाही, सरकार आदिको आवश्यकता छैन र सो कम्युन एक किसिमको परिवारसरह हुने हुँदा प्रत्येक कम्युनवासीको मर्म सबैमा अवगत हुने तथा हरेक व्यक्तिलाई उसको सरोकार र आवश्यकताअनुसार उपभोगका सामग्री वितरण गर्न सकिने सिद्धान्तमा विश्वास राख्ने कार्लमार्क्स, फ्रेडरिक एङ्गेल्स, लेनिन आदिबारा प्रतिपादित राजनीतिक तथा आर्थिक सिद्धान्त; मार्क्सवाद; साम्यवाद । श्र कम्युनिस्ट— वि॰ कम्युनिज्मको अनुयायी ।
कम्री— ना॰ रूखकटहरभित्रको झुत्रो ।
कम्लाइ— [रू कम्लाउ (+आइ॰] कम्लाउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] कम्लाइनु— क॰ क्रि॰ कम्लाउने काम गरिनु ।
कम्लाउनु— अ॰ क्रि॰ गाभिनु गाई आदि वस्तुभाउको स्पष्ट देखिने गरी फाँचो र सुत बढ्दै जानु ।
कम्सा— ना॰ [सं॰ कंश . जलपात्रविशेषे सुमेरु र नली मात्र हुने एक प्रकारको सोते हुक्का ।
कयथ— ना॰ [प्रा॰ कइत्थ < सं॰ कपित्थे फेरोनिया लिमोनिया जातिको काँडादार एक रूख र त्यसको फल; कैथ ।