नेपाली शब्दसमूह ०८ ऋऔ
ऋ— देवनागरी वर्णमालाको स्वरवर्णमध्ये सातौँ स्वरवर्ण; परम्परागत रूपमा मूर्द्धास्थानबाट उच्चारण हुने, ह्रस्व स्वरवर्ण मानिएको र नेपाली भाषामा 'रि'–का रूपमा उच्चारण गरिने वर्ण; लेख्य रूपमा सो स्वरवर्णको प्रतिनिधित्व गर्ने लिपिचिह्न ।
ऋक्— ना॰ [सं॰] १. पद्यमा लेखिएको वेदमन्त्र; ऋचा । २. चार वेदमध्ये पहिलो वेद; ऋग्वेद ।
ऋकार— ना॰ [सं॰] १. 'ऋ' अक्षर । २. व्यञ्जनवर्णमा ऋस्वर जोड्दा दिइने चिह्न ( [ ॰ ।
ऋक्ष— ना॰ [सं॰] १. नक्षत्र; तारा । २. भालु । — पति— १. चन्द्रमा । २. रामको सेनापतिका रूपमा काम गर्ने रामायणप्रसिद्ध भालु; जाम्बवान् ।
ऋग्वेद— ना॰ [सं॰] चार वेदमध्ये पहिलो वेद; वेदको पद्यसंहिता । श्र ऋग्वेदी— वि॰ १. ऋग्वेदको ज्ञाता । २. ऋग्वेद पाठ गर्ने वा ऋग्वेदको अनुयायी । ३. ऋग्वेदका मन्त्रहरूबारा संस्कार गरिने (ब्राह्मण॰ ।
ऋचा— ना॰ [सं॰] पद्यमा लेखिएको वैदिक मन्त्र; वेदको पद्यसंहिता; कण्डिका ।
ऋजु— वि॰ [सं॰] १. बाङ्गो वा टेढो नभएको; सोझो; सरल । २. छल, प्रपञ्च नभएको; सीधा–साधा; सज्जन । ३. अनुकूल । — ता— ना॰ १. ऋजु हुनाको भाव वा अवस्था; सोझोपना; सरलता; साधुता । २. सौजन्य । ३. सरल स्वभाव वा प्रवृत्ति ।
ऋण— ना॰ [सं॰] पछि फिर्ता दिनेलिने सर्तमा अरूसँग लिइएको वा अरूलाई दिइएको धन; कर्जाग् सापट; रिन । — कर्ता— वि॰ १. ऋण काढ्ने वा ऋण लिने । ना॰ २. ऋण लिने मान्छे; असामी । — ग्राही— वि॰ अर्काबाट ऋण लिने; रिनमा डुबेको; ऋणी; असामी । — दाता— वि॰ कसैलाई ऋण दिने; कर्जा दिने; साहू । ~ पत्र— ना॰ १. असामीले ऋण लिएको प्रमाणस्वरूप साहूलाई लेखिदिने कागत; तमसुक । २. राष्ट्र ब्याङ्कबारा निर्धारित समयमा साँवा–ब्याज फर्काउने गरी समय–समयमा जारी गरिने वा खरिद– बिक्री हुने विभिन्न रकमको पत्र । — मुक्त— वि॰ लिएको ऋण तिरिसकेको; ऋणबाट छुटकारा पाएको; अऋणी । ~ मुक्ति/मोचन— ना॰ ऋणबाट मुक्त हुने काम; ऋण तिरिसकेको अवस्था; रिनबाट छुटकारा । — सीमा— ना॰ किसानहरूलाई ऋण दिँदा लागत र उत्पादनका आधारमा सुहाउँदो गरी तोकिएको ऋणको अवधि; रिन फर्काउने भाका वा म्याद ।
ऋणात्मक— वि॰ [सं॰] ऋणका रूपमा लिइएको; ऋणरूप । विप॰ धनात्मक । ~ कण— ना॰ धन–विद्युत्कण (प्रोटोन॰ का वरिपरि घुमिरहने ऋण–विद्युत् शक्तिको सूक्ष्म कण ।
ऋणी— वि॰ [सं॰] १. पछि फिर्ता गर्ने गरी कसैबाट सापट लिनेग् ऋ ऋण लिने (व्यक्ति॰ । २. आफूलाई गरेको उपकारलाई सम्झने; कृतज्ञ; अनुगृहीत; आभारी । ~ पक्ष— ना॰ १. ऋण लिनेको पक्ष; असामीको तरफदारी । २. ऋणीको जमात वा ड६फा ।
ऋत— वि॰ [सं॰] १. सत्य; साँचो । २. उचित; ठीक । ३. पूजा गरिएको; सम्मान गरिएको । ४. चारैतिर प्रकाश छर्ने; चम्किलो; चहकिलो । ना॰ ५. मुक्ति; मोक्ष । ६. सृष्टिको आदि तत्त्व वा कारण । ७. ईश्वरीय नियम ।
ऋतम्भरा— ना॰ [सं॰] १. सत्यको धारणालाई बल दिने वा पुष्ट पार्ने चित्तवृत्ति । २. सधैँ एकरस वा एकनास रहने सात्त्विक वृत्ति वा बुद्धि ।
ऋतव्रत— वि॰ [सं॰] १. साँचो बोल्ने; सत्यवादी । ना॰ २. साँचो बोल्ने व्रत ।
ऋतु— ना॰ [सं॰] १. प्राचीन कालमा वैदिक कृत्य गर्नलाई उपयुक्त र शुभ मानिएको समय । २. प्राकृतिक अवस्थानुसार वर्षभरिको दुई–दुई महिनाका दरले फेरिने वातावरणिक स्थिति वा त्यसअनु– सार हुने समय–विभाजन (ग्रीष्म, वर्षा, शरद्, हेमन्त, शिशिर र वसन्त) । ३. स्त्रीहरू गर्भधारण गर्न योग्य हुने रजोदर्शनपछिको समय; आइमाई रजस्वला भएको समय । ४. आइमाईको मासिक रजःस्रावका चार दिन । ५. आइमाईको पर सर्ने वा नछुने हुने क्रिया वा स्थिति । ६. कुनै बोट–बिरुवा आदिको फल्नेफुल्ने, उपयुक्त तथा निश्चित समय । ~ अपक्षय— ना॰ घाम, वर्षा, वायु आदि मौसमी तत्त्वबारा धरातल खिइने क्रिया । — ग्रह— ना॰ यज्ञमा सोमरस हवन गर्ने पात्र । — चर्या— ना॰ १. ऋतुअनुसारको दैनिक कार्यक्रम तथा आचरण । २. ऋतुअनु– सारको खानपिन; ऋतुअनुसारको आहारविहार । — दान— ना॰ सन्तानका इच्छाले ऋतुकालपछि ऋतुमती स्त्रीका साथ गरिने सम्भोग; गर्भाधान । — मती— वि॰ रजस्वला भएकी; पर सरेकी; नछुने भएकी; पन्छिएकी; रजोवती (स्त्री) । — राज— ना॰ वसन्त ऋतु । — विपर्यय— ना॰ कुनै ऋतुमा देखा पर्ने इतर ऋतुसम्बन्धी गुण वा परिस्थिति । — सन्धि— ना॰ एउटा ऋतु सकिएर अर्को ऋतु सुरु हुने समय; दुई ऋतुका बीचको समय; दुई ऋतुको मध्यकाल । — स्नान— ना॰ रजस्वला भएकी स्त्रीले चौथो दिनमा गर्ने स्नान ।
ऋत्विज्— ना॰ [सं॰] १. यज्ञमा दीक्षित भएको ब्राह्मण; यजमानका घरमा यज्ञ–यागादि गराउने होता, उद्गाता, अध्वर्यु; ब्रह्मा । २. प्रतिदिन ठीक समयमा काम गर्ने व्यक्ति ।
ऋद्ध— वि॰ [सं॰] १. समृद्ध; सम्पन्न ।
ऋद्धि— ना॰ [सं॰] १. धनधान्य आदिको प्रचुरता वा अधिकता; बढिबढाउ; समृद्धि; सम्पन्नता । २. उद्देश्यको सफलता; साफल्य; सिद्धि । ३. अलौकिक शक्ति । ४. गणेशका दुई सेविकामध्ये एक । ५. लक्ष्मी । ६. पार्वती । — सिद्धि— ना॰ १. धनसम्पत्ति वा ऐश्वर्यको वृद्धि र इच्छित कार्यमा सफलता; समृद्धि र सफलता । २. गणेशका दुई सेविका (ऋद्धि र सिद्धि॰ ।
ऋषभ— ना॰ [सं॰] १. धार्मिक उद्देश्यले डामेर छोडिएको बहर; साँढे; बयल । २. सङ्गीतका सात स्वरमध्ये दोस्रो (रे) । ३. श्रेष्ठ; उत्तम । — देव— ना॰ १. पुराणअनुसार राजा नाभिका पुत्र र विष्णुका चौबीस अवतारमध्ये एक । २. जैन धर्मका आदितीर्थङ्कर । > ऋषभी— ना॰ १. पुरुषको जस्तो दाह्री–जुँगा पलाएकी स्त्री; मर्दानी आइमाई । २. गाई ।
ऋषि— ना॰ [सं॰] १. सात्त्विक र साधनारत जीवन व्यतीत गर्ने तथा जीवन र जगत्का आध्यात्मिक र भौतिक तत्त्वहरूलाई साक्षात्कार गर्ने व्यक्ति । २. वैदिक मन्त्रका प्रथम द्रष्टा मानिएका व्यक्ति; वैदिक साहित्यको रचना र व्यवस्थित रूपमा सङ्कलन गर्ने व्यक्ति; मुनि; तपस्वी । ~ ऋण— ना॰ ऋषिहरूबाट प्राप्त आध्यात्मिक, भौतिक आदि ज्ञानका बदलामा ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्यहरूले ऋषिहरूका प्रति गर्नुपर्ने कर्तव्य, वेदको अध्ययन– अध्यापन, दान, यज्ञ आदि । — कल्प— वि॰ ऋषिहरूमा हुने गुण भएको; ज्ञान, आचरण र व्यवहारले ऋषिजस्तो; ऋषिसमान; ऋषितुल्य । ~ कुल— ना॰ १. ऋषिहरूको वंश । २. प्राचीन समयमा ऋषिहरू बस्ने आश्रम । ३. विद्यार्थीहरूलाई वेद– वेदाङ्गादि पढाउने आश्रम; गुरुकुल । — तर्पणी— ना॰ गोत्र, प्रवर आदिका प्रवर्तक ऋषिहरूलाई सम्झेर तर्पण गरिने पूर्णिमा; श्रावण शुक्ल पूर्णिमा; जनैपूर्णिमा । ~ पञ्चमी— ना॰ शरीरशुद्धिका निम्ति पर सर्न थालेका र विवाहित स्त्रीहरूबारा सप्तर्षिको पूजा गरिने दिन; भाद्र शुक्ल पञ्चमी ।
ऋष्टि— ना॰ [सं॰] १. दुवैतिर धार भएको तरबार । २. हातहतियार ।
ऋष्य— ना॰ [सं॰] एक प्रकारको जङ्गली गाई; नील गाई । — मूक— ना॰ रामायणका कथाअनुसार वानरका राजा सुग्रीव बस्ने, दक्षिण भारतको एक पर्वत । — शृङ्ग— ना॰ विभाण्डक नाउँका ऋषिका पुत्र; एक प्रसिद्ध पौराणिक ऋषि ।
ए१— संस्कृत वर्णमालाको एघारौँ तथा देवनागरी वर्णमालाका खास प्रचलित स्वरवर्णमध्ये आठौँ स्वरवर्ण; परम्परागत रूपमा कण्ठ–तालुस्थानबाट उच्चारण हुने स्वरवर्ण मानिएको र भाषाविज्ञानअनुसार अग्र, आधाबन्द, अगोलित स्वरवर्ण; लेख्य रूपमा सो स्वरवर्णको प्रतिनिधित्व गर्ने लिपिचिह्न ।
ए२— वि॰ बो॰ [सं॰] १. एकाएक सम्झना, जोस, रिस, तिरस्कार, आश्चर्य आदि जनाउँदा प्रयोग हुने शब्द । (उदा॰— ए, मैले भनेको थिएँ । ए, हो र भन्या ;) । २. कसैलाई बोलाउँदा वा डाक्दा नामका अगाडि वा एक्लै प्रयोग गरिने शब्द (ए राम ; आज यति काम गर है < ए यता आइज ।) ।
एउटा— वि॰ [एक + वटो कुनै वस्तु वा कुराको एक सङ्ख्यालाई बुझाउने; एकवटा; एक मात्र; यौटा ।
एक— ना॰ [सं॰] १. पूर्ण राशिमा सङ्ख्या–क्रमका हिसाबले पहिलो सङ्ख्या; १–को अङ्क । वि॰ २. एउटा; यौटा । ३. अरूभन्दा श्रेष्ठ; सर्वश्रेष्ठ; अबितीय; मुख्य; प्रमुख । ४. शक्ति, गुण आदिका दृष्टिले उस्तै; तुल्य; सदृश । (उदा॰— हाम्रा लागि दुवै छिमेकी एक हुन् ।) । ~ कण्ठ— वि॰ दुई वा तीन जना मिली कविता, वेद आदि पढ्दा र गीत गाउँदा एउटै स्वर हुने वा आउने । ~ काँधे— ना॰ हल गोरुमध्ये एउटा निर्धो भई हल नमिल्ने भएमा बलिया गोरुलाई बढी भार पर्ने गरी हल्लुँडो सारी जोत्ने काम । — कालिक/कालीन— वि॰ १. कुनै एउटा समयमा मात्र हुने; एक चोटि मात्र हुने; एक पटकको; एक पटके । २. एउटै समयमा भएको; साथसाथै भएको; एउटै कालको; समकालीन । ~ कुण्डल — ना॰ १. एउटा कानमा मात्र कुण्डल लगाउने व्यक्ति । २. शेषनाग । ३. बलराम । ४. कुबेर । ~ कोषीय— वि॰ एक कोष भएको; त्रिखण्डारम्भ युगको (जीव वा प्राणी) । ~ खुट्टे— वि॰ १. एउटा मात्र खुट्टो हुने वा एक खुट्टाले टेकेर हिँड्ने; एउटा खुट्टो मात्र सद्दे भएको । ना॰ २. एउटा खुट्टो देखिने वा त्यस्तै आकारको 'ए' स्वर वर्णको नेपाली नाम । ३. एउटा खुट्टाले मात्र टेकेर उफ्रिँदै खेलिने खेल । ~ खुरे— वि॰ एउटा मात्र खुर भएको; खुर नफाटेको (गधा, टट्टू आदि) । ~ गेडे— वि॰ १. एउटा मात्र गेडा भएको । ना॰ २. एउटा मात्र गेडा हुने एक किसिमको माला । ~ चक्र— वि॰ १. एउटै मात्र चक्र वा पाङ्ग्रो भएको (रथ, बग्गी आदि) । २. एउटै राजाबारा शासन गरिएको (देश, प्रदेश आदि) । ३. चक्रवर्ती । ना॰ ४. सूर्य । ५. सूर्यको रथ ।
एकचालिस— ना॰ [प्रा॰ एक्कचालीसे १. चालीस र एकको योगबाट बनेको वा बन्ने सङ्ख्या; ४१–को अङ्क । वि॰ २. चालीस र एकको योगबाट बनेको; गन्तीका क्रममा चालीसपछि आउने । श्र एकचालिसौँ— वि॰ गन्दै जाँदा एकचालीस सङ्ख्यामा परेको; चालीसभन्दा लगत्तै पछिको; एकचालीस सङ्ख्याको ।
एकचालीस— ना॰ हे॰ एकचालिस । > एकचालीसौँ— वि॰ हे॰ एकचालिसौँ । एक चित्त— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. मन वा चित्तलाई अन्त नडुलाईकन एउटै कुरामा मात्र केन्द्रित गरेर; एउटै कुरामा मात्र मन लगाएर; एकाग्र भएर; एकोहोरो मनले । वि॰ २. एउटा कुरामा मात्र ध्यान दिएको; एकाग्र । एक चुल्ठे— वि॰ [एक+चुल्ठ] ] १. एउटै मात्र चुल्ठो पारी बाटिएको; एउटा चुल्ठो भएको । ना॰ २. एक चुल्ठो पारी बाटिएको कपाल । एक चोटि— क्रि॰वि॰ एकपटक; एकझमट; एकपल्ट ।
एकछत्त— वि॰ [सं॰ एक+ प्रा॰ छत्ते ठूलोसानो, राम्रोनराम्रो र जूठोचोखोको कुनै भेदभाव नभएको; सबै उस्तै भएको; एकनास; समान ।
एकछत्र— वि॰ [सं॰] १. एउटै व्यक्तिको प्रभुता वा अधिकारभित्र रहेको; एकै जनाको शासनाधिकारभित्र रहेको; एउटै शासकबारा शासित (राज्य आदि॰ । ना॰ २. एकतन्त्र । एक छाक— ना॰ [एक+छाक] १. एक दिनमा कुनै पनि समय एकपल्ट मात्र खाना खाने काम; त्यसरी खाइने खाना । २. एकछाकी; हविष्य भोजन । > एकछाकी/एकछाके— ना॰ १. व्रत आदिका लागि वा स्वास्थ्यका दृष्टिले एक छाक मात्र खाने दिन; श्राद्धको अघिल्लो दिन । वि॰ २. दिनभरमा एकछाक मात्र खाने । एक छापे— वि॰ [एक+छाप] ] नेपालमा राणाशासनको समयमा मुख्तियारको मात्र छाप लागेको कागत; एउटै मात्र छाप लागेको कागत ।
एकजाइ— ना॰ [एक+रजाइँ] एउटैको मात्र अधिकार; एकलौटी भएको अवस्था; एकछत्र । एक जात— क्रि॰ वि॰ [एक+जात] १. अलिकति पनि; कत्ति पनि; थोरै पनि । वि॰ २. एउटै आमाबाबुबाट जन्मेको; एउटै शाखाको; सहोदर -दाजु, भाइ; बान्धव आदि) । ना॰ ३. एउटै जात; अभिन्न जात; उस्तै जाति; समान जाति । एक जाति— वि॰ [सं॰] १. एउटै जातको; उस्तै जातको । २. एउटै वंशमा जन्मेको; एउटै वंशको । ना॰ ३. एउटै जाति; एकै जात; श्र एक जातीय — वि॰ एउटै जातिमा जन्मेको; एउटै वर्ग वा समुदायको; एउटै जातको । एक जिउ— वि॰ [सं॰ एकजीवे अलगअलग भए पनि एउटै जीउका जस्ता; एउटै ज्यानजस्ता; साथ्है मिलेका । एक जुवा— ना॰ [एक+जुवो १. घाम झुल्किएर एकडेढ घण्टा जति दिन चढेको बिहानको समय वा घाम अस्ताउन एकडेढ घण्टा बाँकी भएको बेलुकाको समयलाई बुझाउने शब्द । वि॰ २. अन्दाजी एकजुवा बराबर नापको (घाम॰ । एक झप्को— ना॰ [एक+झप्को ] १.एकपल्ट झपक्क लाग्ने निद्रा । २. एकपल्ट झपक्क निदाएपछिको बिउँझाइ । एक झमट— क्रि॰ वि॰ [एक+झमट] १. एकचोटि; एकपटक; एकपल्ट । ना॰ २. तत्काल आउने एउटा वेग वा झोक्का । ३. ताक; एकपल्टको नियालाइ । एक टक— क्रि॰ वि॰ [एक+टक] आँखा नचिम्लीकन हेरेको हेथ्यै; एकनाससित नियालेर ।
एकट्ठा— वि॰ [प्रा॰ एक्कठ्ठो] एक ठाउँमा जम्मा भएको; एकत्र (भेला॰ ।
एकड— ना॰ [अङ्॰ एकरे चारहजार आठसय चालीस वर्गगज भूमिको नाप ।
एकतन्त्र— ना॰ [सं॰] १. राज्यसञ्चालनको सबै अधिकार एउटै व्यक्तिका हातमा भएको शासनव्यवस्था; देशको सार्वभौमिकता एउटै व्यक्तिमा निहित शासनव्यवस्था । वि॰ २. एउटै व्यक्तिको मात्र अधिकार भएको; एउटा व्यक्तिभन्दा अरू कसैको हकभोग नभएको; एकछत्र । — वाद— ना॰ एउटै व्यक्तिको शासनाधिकारमा विश्वास गर्ने राजनीतिक सिद्धान्त; एकतन्त्रमा विश्वास गर्ने मत वा वाद । — वादी— वि॰ एकतन्त्रवादमा विश्वास गर्ने; एकतन्त्रवादको अनुयायी । > एकतन्त्री— वि॰ राज्यको शासन व्यवस्थामा एउटै व्यक्तिको मात्र अधिकार भएको (शासन॰ ।
एकतमास— ना॰ [एक+तमास] १. अरूभन्दा भिन्न हुनाको अवस्था वा भाव; अनौठोपन; विलक्षणता । २. एउटै मात्र विचारमा तल्लीन रहने बानी; एकोहोरोपन; एकसुरेपन; । — को— वि॰ १. अरूभन्दा भिन्न किसिमको; अनौठो किसिमको; विलक्षण । २. एकोहोरो; एकसुरे ।
एकतर्फी— वि॰ [एक+तर्फ+ई] एउटा पक्षसित मात्र सम्बन्ध भएको; एक पक्षबारे मात्र सोचिएको; एकतर्फको; एकपक्षको; एकलौटी । ~ फैसला— ना॰ अदालतमा परेको कुनै मुद्दामा एक पक्ष हाजिर नभई भएको फैसला ।
एकता— ना॰ [सं॰] १. एक हुनाको भाव वा अवस्था । २. विचार, उद्देश्य आदिमा सबै परस्पर मिलेर बस्ने काम; ऐक्य । ३. समानता; बराबरी ।
एकतान— वि॰ [सं॰] १. एउटै विचारमा मात्र लागेको; कुनै एउटा कुरामा तल्लीन; एकचित्त भएको; एकसुरे; तन्मय । २. बीचमा क्रम नटुटेको अक्षुण्ण ।
एकतारे— ना॰ [एक+तार+ए] १. आधा पारिएको तुम्बालाई छालाले मोहोरी बीचमा बाँस आदिको लठ्ठी घुसारी, एउटा मात्र तार जडेको, नक्खीले बजाइने एक प्रसिद्ध बाजा । वि॰ २. एउटा मात्र ताराको चिह्न भएको (झन्डा आदि॰ ।
एकतारै— क्रि॰ वि॰ [एक+तार+ऐ] एकनाससँग; निरन्तर; लगातार । एक ताली— क्रि॰ वि॰ [एक+ताली ] एक पालि; एक पल्ट ।
एकतिस— ना॰ [प्रा॰ एक्कतीसे १. तीस र एकको योगबाट बनेको संङ्या; ३१— को अङ्क । वि॰ २. तीस र एकको योगबाट वनेको । > एकतिसौँ— वि॰ १. गन्दै जाँदा एकतीस सङ्ख्यामा परेको; एकतीस सङ्ख्याको ।
एकतीस— ना॰ हे॰ एकतिस । > एकतीसौँ— वि॰ हे॰ एकतिसौँ ।
एकत्र— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. एकै स्थानमा जम्मा भएर; एकै ठाउँमा; एक समूहमा । > एकत्रित— वि॰ एकै ठाउँमा जम्मा गरिएको; समेटिएको; एकत्र पारिएको ।
एकत्व— ना॰ [सं॰ ] एक हुनाको अवस्था वा भाव; एकता ।
एकदंष्ट्र— ना॰ [सं॰] १. गणेश । वि॰ २. एउटा मात्र दाथ्हा भएको; एकदाथ्हे ।
एकदन्त— वि॰ [सं॰] एउटै मात्र दाँत भएको (हात्ती आदि॰ । ना॰ २. गणेश । > एकदन्ता/एकदन्ते— वि॰ एउटा मात्र दन्त वा दाँत भएको (हात्ती॰ ।
एकदम— क्रि॰ वि॰ [सं॰ एक+फा॰ दमे १. एकाएक; अकस्मात् । २. तत्काल; झट्ट; तुरुन्त । वि॰ ३. पर्याप्त; थुप्रै; धेरै; ज्यादै । एक दल— ना॰ [सं॰] १. कुनै उद्देश्यमा संलग्न मानिसहरूको एउटा गुट वा समूह; एउटा पार्टी । २. एक दिउल । ३. तरकारी, सागपात आदिको अङ्कुर पलाउनुअघिको समूह वा बीज । > एक दलीय— वि॰ एउटै मात्र दल भएको (व्यवस्था शासन– पद्धति इ॰) । २. एक दिउल वा फग्ल्याँटो भएको । ३. एकदल बीउ राखिएको ।
एकदेशी/एकदेशीय— वि॰ [सं॰] १. कुनै एउटा देश, ठाउँ वा खण्डसित मात्र सम्बन्ध राख्ने; कुनै एक देश वा ठाउँमा मात्र हुने । २. कुनै खास अवसर वा ठाउँमा मात्र लागू हुने; जहाँतहीँ प्रयोग नहुने । ३. कुनै एक देशको वा त्यस देशसँग सम्बन्धित । एक धर्मी— वि॰ [सं॰] १. एक धर्म मान्ने; एउटै धर्मको अनुयायी । २. परस्परमा समान गुण वा स्वभाव भएको; उस्तै ।
एकनास— वि॰ [सं॰ एक+अ॰ नक्शे १. परस्पर एउटै किसिमको; समान रूपको; उस्तै देखिने । २. परस्पर घटीबढी नभएको; बराबरको । क्रि॰ वि॰ ३. नरोकिईकन; उस्तै गरेर; लगातार; निरन्तर ।
एकनिष्ठ— वि॰ [सं॰] १. एउटै कुरामा मात्र श्रद्धा, विश्वास वा निष्ठा नभएको । २. एउटै विषय वा कुरामा मात्र मन दिने; एकाग्र चित्त भएर एउटै कामकुरामा लागिरहने ।
एकन्नी— ना॰ [एक+आना+ई] १. चार पैसाबराबर मूल्य भएको सिक्का; चारपैसे मुद्रा; एकआने सिक्का । २. चार पैसा वा एक आनाको भारतीय मुद्रा । एक पक्षीय— वि॰ [सं॰] १. एउटै पक्ष वा दलसित मात्र सम्बन्ध राख्ने; एउटै पक्षको । २. एकतर्फबाट मात्र हुने, गरिने वा एक तर्फलाई मात्र फाइदा हुने; एकतर्फी । एक एक पत्नी— ना॰ [सं॰] १. पतिव्रता स्त्री । २. विवाहिता स्त्री । ~ व्रत— ना॰ १. एउटै स्त्रीसित बाहेक अर्कोसित विवाह वा प्रेमसम्बन्ध नराख्ने व्रत वा सिद्धान्त । वि॰ २. त्यसरी एउटी पत्नीसँग मात्र प्रेमसम्बन्ध स्थापित गर्ने (पुरुष॰ ।
एकपदी— वि॰ [सं॰] एउटा मात्र पद वा चरण भएको (छन्द वा पद्य ।) ।
एकपाठी— वि॰ [सं॰] कुनै कुरालाई एक पटक पढ्दा वा पाठ गर्दा कण्ठस्थ हुने; एकश्रुत (व्यक्ति॰ ।
एकपाने— वि॰ [एक+पानी+ए] १. एक ठाउँको मात्र पानी खाएको । २. देश–परदेश नडुलेको । ३. एकपल्टको पानीमा मात्र पकाइएको; एकपल्ट हालेको पानीमा पकाएर तयार पारिएको (रक्सी आदि॰ ।
एकभक्त— वि॰ [सं॰] १. दिनमा एकैचोटि मात्र भोजन गर्ने; एकछाकी । २. एकछाक मात्र खाने (दिन॰ । एकभन्दा अर्को— क्रि॰ वि॰ [एक+भन्दा+अर्को] १. विभिन्न व्यक्ति वा वस्तुमा एकभन्दा अर्को बढी र अर्कोभन्दा झन् अर्को बढी हुने गरी; हरेकको महत्त्व हुने गरी । वि॰ २. एकभन्दा बढी अर्को र अर्का]भन्दा झन् बढी अर्को (एकसे एक॰ ।
एकभाषिक— वि॰ [सं॰] एउटा भाषा मात्र जान्ने -व्यक्ति) । एक मत— वि॰ [सं॰] सबैको एउटै राय वा मत भएको; उपस्थित सबैको विचार मिलेको ।
एकमना— वि॰ [सं॰] १. एउटै विचार, मत वा सिद्धान्तमा स्थिर भएको; एउटै वादको । २. एकचित्त । एक माने— वि॰ [एक+माने] १. एक माना मात्र पाक्ने वा अटाउने (भाँडो॰ । २. खानलाई सम्म दुःख नभएको; एक माना खान पुग्ने । ३. सानो घरानको ।
एकमुख— वि॰ [सं॰] सबै एउटै लक्ष्यमा प्रवृत्त हुने वा सबैले एउटै कुरा बोल्ने; सबैबाट एउटै सिद्धान्त वा विचार प्रकट गरिएको । २. एउटै मुख भएको । > एकमुखी/एकमुखे— वि॰ एउटै मात्र मुख भएको (चुलो, रुद्राक्ष इ॰) ।
एकमुस्ट— क्रि॰ वि॰ [सं॰ एकमुष्ठि] एकै पटक; एकै पल्ट; डक्क ।
एकमेलो— ना॰ [एक+मेलो] खनजोत आदि गर्दा एक जनाले दिनभरिमा गरिसक्ने काम; एक जनाको मेलो; एकलग । एक रङ्ग— वि॰ [सं॰] १. भित्रबाहिर एउटै जस्तो भएको; एउटै रङ्गको । २. छलछाम नभएको; निश्छल; निष्कपट । ३. एउटै किसिमको; उस्तै; बराबर; समान । > एकरङ्गा/एकरङ्गी— वि॰ एउटा मात्र रङ्ग भएको; एकभन्दा बढी रङ्ग नभएको; धेरै रङ्ग नमिसिएको (सारी वा अन्य कपडा॰ । एक रस— वि॰ [सं॰] १. एउटै मात्र रस भएको; एकै भावको; समान भावको । २. एकै किसिमको; उस्तै भएर मिलेको । एक राजतन्त्र— ना॰ [सं॰] राजाले मन्त्री, भारदार वा सल्लाह– कारहरूको सहायता लिई आ६नै राज्यको शासनव्यवस्था चलाउने एक प्राचीन प्रणाली ।
एकराते— वि॰ [एक+राते] एक रात मात्र बितेको; अघिल्लो दिन मात्र जमाएको; एक रातको (दही इ॰) ।
एकरारनामा— ना॰ [अ॰] हे॰ करारनामा ।
एकरूप— वि॰ [सं॰] १. एउटै रूप भएको; समान रूपको; एउटै आकृतिको; हेर्दा उस्तै देखिने । २. सधैँ एकनास रहने । — ता— ना॰ एकरूप हुनाको भाव वा अवस्था; अनुरूपता; समानता; सादृश्य ।
एकल— वि॰ [सं॰] १. एकाकी; एक्लो (व्यक्ति, परिवार इ॰) । ना॰ २. न्यूनतम अंश । — काँटे— वि॰ अरूसँग नमिल्ने स्वभावको; एकोहोरो; एक ढड्डीको ।
एकलख— ना॰ [एक+लख] देवनागरी लिपिमा अकारान्त व्यजनवर्णको माथि लाग्ने एकारको चिह्न वा मात्रा; एकार ( ]॰ ।
एकलग— ना॰ [एक+लग] १. जीवन धान्नका लागि एक व्यक्तिले दिनभरमा गर्ने कुनै काम; एउटाको दिनभरिको मेलो । वि॰ २. एकाग्र; तल्लीन ।
एकलास— ना॰ [एकल+आस] १. कोही नभएको सुनसान ठाउँ; मान्छे हत्तपत्त नपुग्ने ठाउँ; एकान्त स्थान; निर्जन स्थल । वि॰ २. एकान्त; सुनसान; निछ््याम ।
एकले— वि॰ [एकल+ए] एकाकी; एकलो । ~ गीत — ना॰ स्त्री वा पुरुषले जोडीविना एक्लै गाउने गीत । ~ नाच— ना॰ जोडा वा जोडीविना नाचिने नाच; एक्लै नाचिने नाच । ~ बाँदर— ना॰ १. बगालबाट छुट्टिई एक्लै हिँड्ने बाँदर । २. साथीभाइहरूसित बसउठ नगर्ने र एक्लै हिँड्ने स्वभावको मानिस; एकलकाँटे । ~ बिर— ना॰ दुईदेखि पाँच मिटर अग्लो, लाम्चो, दाँती परेका हरिया पात हुने गुलाफी वा कलेजी रबका फूल फुल्ने, पात र फूल विषालु मानिने एक जातको बोट ।
एकलै— क्रि॰ वि॰ [एकल+ऐ] एक जना मात्र; एकलो मात्र; आफू मात्र । — दोकलै— क्रि॰ वि॰ एकदुई जना मात्र; बढीमा दुई जनासम्म ।
एकलो— वि॰ [एकल+ओ] जहान–परिवार कोही नभएको; साथीभाई नभएको; आफू मात्रै भएको; एकल । २. बिहे नगरेको; जोडा नभएको; ठिङ्गो । > एकलौटी— वि॰ १. अंश वा अरू धनमालमा आफू एक्लै मात्र भोगचलन गर्न पाइने; अरूको भाग वा अंश नलाग्ने । २. कसैलाई बाँड्न नपर्ने; आ६नै मात्र । ३. एकाधिकारको । एक वचन— ना॰ [सं॰] १. एकपल्ट मात्र बोलिएको वचन; एक शब्द; एक बोली । २. व्याकरणमा गन्तीमा एउटा वस्तु वा व्यक्तिलाई मात्र बुझाउने शब्द वा पद । > एक वचनान्त— वि॰ एकवचनको विभक्ति वा रूपप्रत्यय लागेको ।
एकवर्ण— वि॰ [सं॰] १. एउटै वर्ण वा जातको । २. एउटै रब भएको; अरू रब नमिसिएको । ३. एउटै अनुहारको ।
एकवस्त्रा— वि॰ [सं॰] एउटा मात्र वस्त्र लाएकी वा पर सरेकी (रजस्वला हुँदा एउटै मात्र वस्त्र पहिरने विधानअनुसार ।) । एक
एकवार— क्रि॰ वि॰ [एक+वारि] छेउछेउ; तीरैतीर; किनारा लागेर; किनारै–किनार ।
एकवेणी— ना॰ [सं॰] १. एकचुल्ठे (स्त्री) । २. पति परदेश जानाले शृङ्गार त्यागेर बसेकी स्त्री; वियोगिनी वा विरहिणी स्त्री ।
एकश्रुत— वि॰ [सं॰] हे॰ एकपाठी ।
एकसट्ठी— ना॰ [प्रा॰ एक्कसट्ठी] १. साठी र एकको योगबाट बनेको सङ्ख्या; ६१–को अङ्क । वि॰ २. साठी र एकको योगबाट बनेको । > एकसट्ठिऔँ/एकसट्ठियौँ— वि॰ गन्दै जाँदा एकसट्ठी सङ्ख्यामा पर्ने; साठी र एकको योगबाट बनेको; एकसट्ठी सङ्ख्याको ।
एकसदनात्मक— वि॰ [सं॰] एउटा मात्र सदन भएको (व्यवस्थापिका वा विधायिनी सभा॰ ।
एकसरि–नु— अ॰ क्रि॰ [एकसरो+इ+नु] १. ढिकीमा कुटेको धान केही बाँकी रही आधाभन्दा बेसी चामल हुनु; आधाआधीभन्दा बढी कुटिनु । २. कुनै काम आधाआधीभन्दा बेसी वा एकोहोरो रूपमा गरिनु । एकसरो– वि॰ [सं॰ एकस्तरे १. भित्री नभएको वा भित्री नहालिएको; दोबरी नभएको; दोबरी नपारिएको; एक तह मात्र भएको; एक तहको (लुगा) । २. एक जनाको मात्र व्यवहार चल्ने (मालसामान॰ ; कुनै मालसामान नदोहोथ्याईकन एक– एकवटा मात्र जोडिएको ।
एकसथ्याइ— ना॰ [रू एकसरि+(आइ॰] एकसरिने क्रिया वा प्रक्रिया । श्र एकसथ्याइनु— क्र॰ क्रि॰ एकसरिने पारिनु । एकसथ्याउनु— स॰ क्रि॰ एकसरिने पार्नु; एकसरो तुल्याउनु ।
एकसूत्रीकरण— ना॰ [सं॰] १. भिन्न–भिन्न वस्तुलाई एउटै स्तरमा ल्याउने वा परस्पर सम्बद्ध बनाउने काम वा प्रक्रिया । २. छरिएका वस्तुलाई एउटै सूत्रमा उन्ने काम ।
एकस्व— ना॰ [सं॰] १. कसैले निर्माण , रचना वा उत्पादन गरेको वस्तु वा रचना आदिबाट हुने आयमाथि निजैको एकाधिकार हुने गरी दिइएको सरकारी मुद्राङ्कित प्रलेख । २. कसैले निर्माण गरेको, रचना गरेको वा उत्पादन गरेको वस्तुबाट त्यसो गर्ने व्यक्तिलाई एकाधिकारको रूपमा प्राप्त हुने आय । — पत्र— ना॰ कुनै व्यक्तिलाई कुनै काम–कुरा गर्ने एकाधिकार प्रदान गरिएको लिखित पत्र; एकाधिकारपत्र ।
एकहट्टी— ना॰ [एक+हट्टी] कुनै उद्योग, व्यापार वा ठेक्का आदिको काम एउटै व्यक्तिबाट गर्ने गरी मिलाइएको बन्दोबस्त ।
एकहत्तर— ना॰ [प्रा॰ एकहत्तरी] १. सत्तरी र एकको योगबाट बन्ने सङ्ख्या; ७१–को अङ्क । वि॰ २. सत्तरी र एकका योगले बन्ने वा बनेको । > एकहत्तरौँ— वि॰ गन्दै जाँदा एकहत्तर सङ्ख्यामा पर्ने; एकहत्तर सङ्ख्याको ।
एकहाते— वि॰ [एक+हाते] १. एक व्यक्तिले मात्र खुवाउने–पियाउने गरेको; एउटै व्यक्तिसित मात्र रत्तिएको । २. एउटा व्यक्तिलाई मात्र दूध दुहुन दिने (गाई, भैँसी आदि) । ३. एक हात नापो भएको । ४. एउटा मात्र हात भएको ।
एकाइ— ना॰ [एक+आइ] १. सङ्ख्या वा गन्तीमा एक हुनाको भाव वा अवस्था । २. कुनै राशिलाई सानासाना अंशमा बाँड्दा बनेको वा समूहभित्र रहेको एउटा सानो तर पूर्ण खण्ड । ~ परीक्षा— ना॰ निर्धारित विषयमध्ये सम्पूर्ण विषयको वा कुनै विषयका सम्पूर्ण अंशको परीक्षा नभएर केही अंश वा एकाइको मात्र परीक्षा । ~ योजना— ना॰ कुनै खास पाठ्यांशका एकाइको शिक्षणउद्देश्य निश्चित गरी सिकाइने शिक्षणप्रक्रिया; शिक्षण– सामग्री र मूल्याङ्कन–प्रक्रियासमेत बुझाइएको शिक्षण–योजना ।
एकाउन्ट— ना॰ [अङ्॰] सरकारी वा गैरसरकारी कुनै कार्यालयको आय–व्ययसम्बन्धी हिसाब; लेखा । > एकाउन्टेन्ट— ना॰ सरकारी वा गैरसरकारी कुनै कार्यालय वा कुनै सङ्घसंस्था आदिमा आयव्ययसम्बन्धी काम गर्ने व्यक्ति; लेखापाल ।
एकाउन्न— ना॰ [प्रा॰ एकावन्ने १. पचास र एकको योगबाट बनेको सङ्ख्या; ५१–को अङ्क । वि॰ २. पचास र एकको योगबाट बनेको; पचास र एकका योगको । > एकाउन्नौँ— वि॰ गन्दै लैजाँदा एकाउन्न सङ्ख्यामा परेको; एकाउन्न सङ्ख्याको ।
एकाएक— क्रि॰ वि॰ [फा॰ यकायके कुनै कामकुरा वा कुनै घटना थाहै नपाई हुने वा घट्ने गरी; सोच–विचारविना; एक्कासि; अपर्झट; अकस्मात्; अचानक ।
एकाकार— वि॰ [सं॰] १. एउटै रूपको; एउटै आकारको; हेर्दा उस्तै देखिने; एउटै किसिमको; एकरूप । २. अर्को वस्तुसँग मिसिएर वा अर्को वस्तुमा मिलेर बनेको; एकात्म ।
एकाकी— वि॰ [सं॰] १. एक्लो; अकेलो । २. एक्लो गतिविधि मन पराउने; एकलकाँटे ।
एकाक्षर— वि॰ [सं॰] १. एउटा मात्र अक्षर भएको; एकाक्षरी । ना॰ २. एक अक्षर मात्र भएको मन्त्र; एकाक्षरी मन्त्र । —
परिवार— ना॰ वाक्यका प्रत्येक शब्द एक अक्षरको हुने, वाक्यमा शब्द जहाँ आए पनि त्यसको रूपमा परिवर्तन नहुने भाषिक परिवार (तिब्बती, चिनियाँ, बर्मेली आदि॰ । > एकाक्षरी— वि॰ १. एउटा अक्षर मात्र भएको (मन्त्र; कोश आदि ) । २. एक अक्षरबाट मात्र बनेको (शब्द॰ ।
एकाग्र— वि॰ [सं॰] १. मन वा चित्तलाई अन्त नडुलाई एउटै कुरामा मात्र केन्द्रित गरेको; एउटै कुरामा मात्र मन लगाएको; स्थिर मन भएको; एकचित्त । क्रि॰ वि॰ २. मनलाई एउटै कुरामा मात्र केन्द्रित गरेर; एउटै कुरामा मात्र ध्यान दिएर; एकचित्त भएर । ~ चित्त— वि॰ मन वा चित्तलाई एउटै कुरामा मात्र केन्द्रित गर्ने; एउटै कुरा वा विचारमा मात्र मन दिने; एकचित्त । — ता— ना॰ एउटै कुरामा मात्र मनलाई केन्द्रित गर्ने प्रवृत्ति; एकाग्र हुनाको भाव वा अवस्था ।
एकाघर— ना॰ [एक+घर] १. भिन्न नभएको परिवार; अंशबन्डा भई तेरो–मेरो नभएको परिवार; मानु नछुट्टिएको परिवार; सगोलमा बसेको परिवार । २. सगोलमा बसेका परिवारको घर; साझा घर ।
एकाङ्की— ना॰ [सं॰] १. एक अङ्क मात्र भएको वा हुने आफैंमा पूर्ण; छोटो नाटक; एक अङ्क मात्र हुने एक प्रकारको दृश्यकाव्य । २. रूपकका दस भेदमध्ये भाण, व्यायोग, उत्सृष्टाङ्क, वीथीजस्ता एक अङ्क मात्र हुने रूपक । वि॰ ३. एक अÍ भएको ।
एकाङ्गिता— ना॰ [सं॰] एउटै अङ्ग भएको अवस्था; परस्परको सम्बद्धता ।
एकाङ्गी— वि॰ [सं॰] १. एक अङ्ग मात्र भएको; एक अङ्ग मात्र सक्रिय भएको; विकलाङ्ग । २. कुनै निर्णय आदि दिँदा एक अङ्गका सम्बन्धमा मात्र विचार गरेर दिइएको; एक पक्षका बारेमा मात्र सोचिएको; एकतर्फी (कुरा, निर्णय आदि) । ३. एउटै कुरामा मात्र लागिरहने; आ६नो जिद्दी नछोड्ने; एकोहोरो; एकसुरे ।
एकात्म— वि॰ [सं॰] अर्को वस्तुसँग मिसिएर वा अर्को वस्तुमा मिलेर एक भएको; एकाकार; अभिन्न । — ता— ना॰ १. एकाकार हुनाको भाव वा अवस्था; गुण, प्रकृति आदिका दृष्टिले समान हुने भाव, गुण वा स्थिति । २. अभिन्नता; एकता । — वाद— ना॰ सृष्टिका जड, चेतन सबै वस्तुमा एउटै आत्मा व्याप्त छ भन्ने सिद्धान्त; जीवात्मा र परमात्माका बीचमा अभेद सम्बन्ध मान्ने सिद्धान्त; जीव र ईश्वरका बीचमा एकता देख्ने सिद्धान्त; अबैतवादी सिद्धान्त । — वादी— वि॰ एकात्मवादको अनुयायी; एकात्मवादको अनुसरण गर्ने ।
एकादशाह— ना॰ [सं॰] १. मृतकका उद्देश्यले एघारौँ दिनमा गरिने क्रिया; एघारौँमा गरिने प्रेतकर्म । २. कोही व्यक्ति मरेको एघारौंँ दिन । ३. एघारौँ दिन ।
एकादशी— ना॰ [सं॰] हरेक महिनाको शुक्ल र कृष्ण पक्षको एघारौँ तिथि; दशमीपछिको तिथि ।
एकादेश— ना॰ [सं॰ एक+देशे अरूलाई दन्त्यकथा सुनाउँदा वा भन्दा सुरुमा अनिश्चित देशलाई निर्देशन गर्न भनिने शब्द; अनिश्चित देश; कुनै देश ।
एकाध— वि॰ [एक+आधो १. पर्याप्त मात्रामा नभएर कताकतै मात्र भएको; एकदुई; कोहीकोही; कुनैकुनै । २. अनिश्चित र थोरै सङ्ख्याको; एक वा आधा; केही–केही ।
एकाधिक— वि॰ [सं॰] एकभन्दा बढी सङ्ख्याको; एकभन्दा बेसी; कैयौँ ।
एकाधिकार— ना॰ [सं॰] कुनै उद्योगव्यापार, खरिदबिक्री, काम– कुरो आदिमा एउटा व्यक्तिको मात्र आधिपत्य हुने वा भएको स्थिति; कुनै काम, वस्तु वा व्यापारमा एउटै व्यक्तिको मात्र पूर्ण अधिकार; एकलौटी अधिकार; एकाधिपत्य । > एकाधिकारी— वि॰ एकाधिकार भएको; एकाधिकार चाहने वा गर्ने । — वाद— ना॰ एकाधिकारमा विश्वास गर्ने मान्यता वा सिद्धान्त । —
वादी— वि॰ एकाधिकारवादको अनुयायी; एकाधिकारमा विश्वास गर्ने ।
एकाधिपति— ना॰ [सं॰] कुनै कामकुरो, देश आदिमा पूर्ण आधिपत्य भएको व्यक्ति; एकछत्र शासन चलाउने व्यक्ति । > एकाधिपत्य— ना॰ १. कुनै काम, वस्तु वा देशमा कुनै एक व्यक्तिको पूर्ण प्रभुत्व हुने वा भएको स्थिति; एकाधिपति हुनाको भाव वा अवस्था । २. एकाधिकार ।
एकान— वि॰ [एक+आन] १. एकगुना (दुनोट पढ्दा) । २. एक जनाले मात्र थाहा पाउने; एउटामा मात्र सीमित; एक जनामा टुङ्गिने । ~ दोकान— वि॰ एक जनाको मुखबाट अर्काको कानमा पुग्ने; एकदुई जनाले मात्र जान्ने ।
एकाना— ना॰ [सं॰ एक+आणक] १. चार पैसा बराबर मूल्य भएको सिक्का; चारपैसे मुद्रा; एकआने सिक्का; एकन्नी । २. चार पैसा ।
एकानी— वि॰ [एकाना+ई] १. एउटा बिराम वा भूल गर्ने । ना॰ २. एक आना । ~ दोकानी— ना॰ एकअर्कामा अलिअलि गर्दै भनाभन हुने काम; थोरैथोरै हुँदाहुँदै चर्कने भनाबैरी; बाझाबाझ ।
एकाने— वि॰ [एकाना+ए ] एक आना मूल्य बराबरको; एक आना मोलको; एक आना पर्ने । ~ दोकाने— क्रि॰ वि॰ एक जनाको मुखबाट अर्काको कानमा, अर्काको मुखबाट झन् अर्काको कानमा पुगेर (गोप्य कुरा फैलिने किसिम॰; एकान–दोकान हुने किसमले ।
एकान्त— वि॰ [सं॰] १. कोही नभएको; मानिस हत्तपत्त नपुग्ने (ठाउँ॰; सुनसान; निछ्याम; एकलास । ना॰ २. गोप्य वार्ता । —
वास— ना॰ कोही नभएका ठाउँमा वा हत्तपत्त कोही नुपग्ने ठाउँमा बस्ने काम; एकान्तको बास; एक्लो बसाइ । — वासी— वि॰ एकान्तवास गर्ने; एक्लै बस्ने वा रहने । > एकान्ती— वि॰ १. माझमा एउटा मात्र कान हुने र फित्ता, खीप आदि नहुने (एक प्रकारको जुत्ता॰; एककाने । २. बाहिरी–भित्री नभएको; एकसरो (टोपी॰ ।
एकान्नब्बे— ना॰ [प्रा॰ एक्काण्उइ] १. नब्बे र एकको योगबाट बनेको सङ्ख्या; (१–को अङ्क । वि॰ २. नब्बे र एकको योगबाट बनेको । > एकान्नब्बेऔँ/एकान्नब्बेयौँ— वि॰ गन्दै जाँदा एकान्नब्बे सङ्ख्यामा पर्ने; एकान्नब्बे सङ्ख्याको ।
एकान्वित— ना॰ [सं॰] कार्य, स्थान र समयमध्ये कुनै एक मिलेको स्थिति ।
एकापार्वण— ना॰ [सं॰] १. औँसी वा पितृपक्षमा मर्नेका लागि सोही तिथिमा गरिने श्राद्ध । २. एउटाको मात्र उद्देश्यले पर्वविशेषमा गरिने श्राद्ध ।
एकाबिहान— ना॰ [एक+बिहान] रात सकिएर अलि–अलि उज्यालो हुने बिहानको समय; मिरमिरे उज्यालो हुने बेला; झिसमिसे; सखार ।
एकाम्मे/एकाम्य— वि॰ [सं॰ एक+मय] एकसमान पारिएको; एकै प्रकारको; एकछत्त; एकनास ।
एकार— ना॰ [सं॰] १. 'ए' अक्षर । २. व्यञ्जनवर्णमाथि लाग्ने 'ए' को चिह्न; एकलख ( ] ॰ ।
एकार्थक— वि॰ [सं॰] १. एउटै मात्र अर्थ भएको; अलग–अलग अर्थ नभएको; एकार्थी । २. परस्पर समान वा उस्तै अर्थ भएको; समानार्थक; समानार्थी (सूर्य र भानु, आँखा र नयन, पुस्तक र किताब इ॰) । २. खण्डकाव्यभन्दा ठूलो महाकाव्यभन्दा; मझौला काव्य; उपमहाकाव्य ।
एकावली— ना॰ [सं॰] १. साहित्यमा कुनै वर्णनका क्रममा एकपछि अर्को वस्तु वा कुराको शृङ्खलाबद्ध वर्णन हुँदा पर्ने एक अलङ्कार । २. एक लहर मात्र भएको मोतीको माला ।
एकाश्रयी— वि॰ [सं॰] एउटैको मात्र आश्रय भएको; एकाधीन । ~
काव्य— ना॰ महाकाव्य बन्नाका लागि आवश्यक सबै अङ्ग पूरा नभए तापनि कथासूत्रमा बाँधिएको, आठभन्दा बढी सर्ग भएको, अति कम पात्र भएको एक प्रकारको काव्य ।
एकाह— वि॰ [सं॰] १. एकै दिनमा पूरा गरिने; एक दिनमा सकिने । ना॰ २. प्रायः सातब्राह्मणबारा एकै दिनमा पूरा गरिने श्रीमद्भागवतको पारायण; एक दिनमा सकिने भागवतको पाठ ।
एकासी— ना॰ [सं॰ एकाशीति > प्रा॰ एक्कासी ] १. असी र एकको योगबाट बनेको सङ्ख्या; ८१–को अङ्क । वि॰ २. असी र एकको योगबाट बनेको; असी र एकका योगको । श्र एकासिऔँ/एकासियौँ— वि॰ गन्दै लैजाँदा एकासी सङ्ख्यामा परेको; एकासी सङ्ख्याको ।
एकीकरण— ना॰ [सं॰] दुई वा दुईभन्दा बढी वस्तु, व्यक्ति, संस्था आदिलाई मिलाएर एक बनाउने काम । २. सम्बन्धित विषयवस्तुलाई मिलाएर एकता वा मतैक्य स्थापित गर्ने काम ।
एकीकृत— वि॰ [सं॰] धेरै विषयवस्तुलाई मिलाएर एक बनाइएको; एकीकरण गरिएको । ~ पाठ्यक्रम— ना॰ एकअर्का विषयक्षेत्रको रेखालाई वास्ता नगरी अध्ययनीय विस्तृत क्षेत्र वा समग्र जीवनका महत्त्वपूर्ण समस्यामा केन्द्रित गरी विभिन्न एकाइ वा खण्डहरूको अर्थ पूरा र सङ्गठित रूपमा मिश्रण गरिएको पाठ्यक्रम ।
एकीभाव— ना॰ [सं॰] १. एउटै वा एकै रूपको हुने काम वा स्थिति । २. एकत्र हुने काम; जम्मा हुने काम ।
एकीभूत— वि॰ [सं॰] १. भिन्न–भिन्न वस्तु घुलमिल भएर एउटै भएको; मिसिएको; मिलेको । २. जम्मा भएको; एकत्रित ।
एकुन्टा— वि॰ [एकोटो १. एक–एकवटा । क्रि॰ वि॰ २. एक–एक गरेर ।
एकुन्द्रो— वि॰ [सं॰ एकान्तरे १. एक दिन बिराएर आउने (ज्वरो) । २. एक दिन बिराएर हुने वा गरिने (काम॰ ।
एकुवा१— ना॰ शरीरमा बल्झिरहने कुनै पनि घाउ (उदा॰— जति ओखती गरे पनि उनको घाउमा एकुवा पल्टिरहेकै छ ।) ।
एकुवा२— ना॰ ढिम्रीलाई सानो वा ठूलो पार्ने ज्याबल । एकुवार– ना॰ [सं॰ एकपारे १. कुनै खोलाको एकातिरको मात्र तीर । २. अप्ठेरो ठाउँ । ३. दुईखापे ढोकाको कुनै एउटा फग्लेँटो; एउटा खापा । > एकुवारै— क्रि॰ वि॰ जँगार नतरीकन; खोलाको एकापट्टिको तीरतीरै । एकुवा हिलो— ना॰ [एकुवा+हिलो] हिउँद–बर्खै औँलाको काप खाइरहने हिले रोग ।
एकेउटा— वि॰ [एक+एक+ओटो हे॰ एकौटा ।
एकेक— वि॰ [एक+एक] एक–एक; हरेक; प्रत्येक ।
एकेडेमी— ना॰ [अङ्॰] १. साहित्य, कला, संस्कृति, विज्ञानको क्षेत्रमा विशिष्ट काम गर्ने एक संस्था । हे॰ प्रज्ञा–प्रतिष्ठान । २. शिक्षण–संस्थाहरूको शैक्षिक विभाग ।
एकेन्द्रिय— ना॰ [सं॰] १. स्त्री र पुरुषजातिका शारीरिक बनोटमा भिन्नता नहुने वा एउटै लिङ्ग हुने प्राणी (गँड्यौला, जुको इ॰) । २. इन्द्रियलाई सबै किसिमका विषयवासनाबाट हटाएर मनतिर तान्ने काम ।
एकेश्वरवाद— ना॰ [सं॰] समस्त सृष्टिको कर्ता, भर्ता र हर्ताका रूपमा एउटै ईश्वरको अस्तित्व मान्ने सिद्धान्त । > एकेश्वरवादी— वि॰ एकेश्वरवादमा विश्वास गर्ने; एकेश्वरवादको अनुयायी वा समर्थक ।
एकैनास— वि॰ आकार–प्रकार वा गुण आदिका दृष्टिले एउटै किसिमको; उस्तै देखिने ।
एको— ना॰ [एक+ओ] डन्डीबियो खेल्दा डन्डीले जमिन नाप्ने सिलसिलामा एकलाई जनाउने शब्द ।
एकोटा— वि॰ [एक+ओटो एक–एकवटा; एकेउटा; एकौटा ।
एकोतार— क्रि॰ वि॰ [एक+ताल] कुनै एउटै कामकुरालाई दोहोथ्याईतेहथ्याई; तारन्तार; बारम्बार; फेरिफेरि; लगातार । >
एकोतारै— क्रि॰ वि॰ एकोतार ।
एकोद्दिष्ट— ना॰ [सं॰] एउटा मात्र पितृका उद्देश्यले गरिने श्राद्ध; आमाबाबु वा पति आदिका तिथिमा गरिने श्राद्ध ।
एकोहरि–नु— अ॰ क्रि॰ [एकोहोरो+इ+नु] हे॰ एकोहोरिनु ।
एकोहरो— वि॰ [एकोहोरो] हे॰ एकोहोरो ।
एकोहथ्याइँ— ना॰ [रू एकोहरो+याइँ] हे॰ एकोहोथ्याइँ । >
एकोहथ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ एकोहोथ्याउनु । एकोहथ्याहट— ना॰ हे॰ एकोहोथ्याई ।
एकोहोरि–नु— अ॰ क्रि॰ [एकोहोरो+इ+नु] १. कुनै कामकुरामा एकोहोरो भएर लागिपर्नु; एकसुरले काम गर्नु; एक चित्त भएर काम गर्नु । २. राम्रो सोचबिचार नगरी एउटा पक्षको समर्थन गर्नु; एकतर्फी बन्नु । ३. कुनै काम वा कुरा एकातिर लाग्नु; एउटै विषय वा प्रसङ्गमा मात्र केन्द्रित हुनु । ४. अरूका कुरा नसुनी आ६नै कुरामा मात्र हठ गरिरहनु ।
एकोहोरो— वि॰ [एक+सरो] १. एउटै सोचबिचारमा मात्र लाग्ने; आ६नै सुरले मात्र चल्ने; एकसुरे । २. दुई तह नभएको; एकसरो । ३. क्रि॰ वि॰ एकचित्त भएर । ४. एकै बाजि; एकै खेप । >
एकोहोथ्याइँ— ना॰ एकोहोरिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।
एकोहोथ्याइनु— क॰ क्रि॰ एकोहोथ्याइने काम गरिनु ।
एकोहोथ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ एकोहोरो पार्नु; एकोहोरिन लाउनु ।
एकोहोथ्याहट— ना॰ एकोहोरिएर काम गर्ने भाव, अवस्था क्रिया वा प्रक्रिया; एकोहोथ्याइँ ।
एकौटा— वि॰ [एक+औटो एकएकवटा; एकेउटा; एकोटा ।
एकौटी— वि॰ [एक+औटी] १. एकएकवटी; हरेककी; प्रत्येककी (स्त्री) । २. आ६नै मात्र हकको; एकलौटी ।
एक्का— ना॰ [प्रा॰ एक्के १. एक फुट्टी मात्र भएको तासको चक्की । २. एकएक घोडा मात्र नारिएको बग्गी; एकघोडे बग्गी । वि॰ ३. समूहदेखि भिन्न; फुट्टा; ठिङ्गो; एकलो । ४. सबभन्दा बढी मन परेको । ५. अरूभन्दा श्रेष्ठ; प्रधान; मुख्य ।
एक्काइस— ना॰ [सं॰ एकविंशति > प्रा॰ एक्कवीसे १. बीस र एकको योगबाट बनेको सङ्ख्या; २१–को अङ्क । वि॰ २. बीस र एकको योगले बनेको; बीस र एकका योगको । > एक्काइसौँ— वि॰ गन्दै लैजाँदा एक्काइसमा परेको; बीस र एकको योगको; एक्काइस सङ्ख्याको ।
एक्कावान— ना॰ [एक्का+वान] एकघोडे बग्गी हाँक्ने व्यक्ति; एक्का चलाउने मानिस ।
एक्कासि— क्रि॰ वि॰ १. अकस्मात्; सहसा; एकदम; एकाएक । २. विनासोचविचार; विनाकारण ।
एक्ले— वि॰ [रू एकले] एकले; एक्लो ।
एक्लो— वि॰ [रू एकलो] कोही नभएको; एकलो ।
एक्सप्रेस— वि॰ [अङ्॰] मुख्यमुख्य स्टेसनमा मात्र केही छिनका लागि अडिई अरूभन्दा छिटो गन्तव्य स्थानमा पुग्ने (गाडी, रेल, मोटर इ॰) ।
एक्स–रे— ना॰ [अङ्॰] शरीरभित्रका अवयवको आकृति दृष्टिगोचर गराउने एक किसिमको अदृश्य विद्युत्–किरण; क्ष–किरण ।
एघार— ना॰ [सं॰ एकादश > प्रा॰ एगारसे १. दस र एकको योगबाट बन्ने सङ्ख्या; ११–को अङ्क । वि॰ २. दस र एकका योगले बनेको; दस र एकका योगको । ~ दुई— ना॰ त्रिपासाका खेलमा पन्जा, छक्का र दुवा मिलेर बन्ने एक दाउ । > एघारौँ— ना॰ १. कुनै व्यक्ति मरेको एघारौँ दिन । २. मृतकका उद्देश्यले एघारौँ दिनमा गरिने काजक्रिया । वि॰ ३. गन्तीको क्रममा दस र एकको योगसङ्ख्यामा पर्ने; एघार सङ्ख्याको ।
एजेन्ट— ना॰ [अङ्॰] १. कुनै कल–कारखाना, व्यापारिक संस्था आदिको प्रतिनिधिका रूपमा काम गर्ने व्यक्ति; गुमस्ता । २. अरूको प्रतिनिधिका रूपमा काम गर्ने व्यक्ति; वारिस ।
एजेन्डा— ना॰ [अङ्॰] कुनै सभा, बैठक आदिमा विचार वा छलफलका निम्ति तयार पारिएको कामको सूची; कार्यसूची ।
एजेन्सी— ना॰ [अङ्॰] एजेन्टको काम हुने वा एजेन्ट बस्ने स्थान वा स्थिति; एजेन्टको पद, भाव वा क्रिया; गुमस्त्याइँ ।
एटर्नी— ना॰ [अङ्॰] १. अधिवक्ता; वकिल । २. नियमानुसार काम गर्न अधिकार प्राप्त कुनै प्रतिनिधि ।
एड्स— ना॰ [अङ्॰] एच्॰ आई॰ भी॰ जीवाणुबाट उत्पन्न हुने एक भयानक रोग । २. रोगको प्राकृतिक प्रतिरोधक क्षमता नष्ट गर्ने खतरनाक रोग ।
एतदर्थ— अव्य॰ [सं॰] १. यस कारण; यस निमित्त; यस उद्देश्यले । २. तदर्थ ।
एत्तेरी— वि॰ बो॰ [ए+तेरो+ई] उदेक, आश्चर्य आदि प्रकट गर्दा बोलिने अव्ययशब्द (उदा॰— एत्तेरी, तैँले पनि फुर्ती पो गरिस् ;) ।
एत्रुको— वि॰ [यत्रो+को<] सानोसानो किसिमको; ससानो ।
एभरेस्ट— ना॰ [अङ्॰] हे॰ सगरमाथा ।
एम्बुलेन्स— ना॰ [अङ्॰] आकस्मिक दुर्घटनामा परेको रोगीलाई स्वास्थ्यशिविर वा हस्पिटलमा पुथ्याउने सवारी साधन; बिरामीलाई ओसारपसार गर्ने मोटर ।
एयर— ना॰ [अङ्॰] हावा; वायु । ~ कन्डिसन— ना॰ हे॰ वातानुकूलन । ~ डकुमेन्ट— ना॰ हवाईजहाजबारा ल्याउनेलैजाने व्यवस्था गरिने चिठीपत्र वा अन्य सामग्री ।
एरण्ड— ना॰ [सं॰] अँडिर ।
एरात्तै— वि॰ बो॰ आश्चर्य, विस्मय, जोस आदि प्रकट गर्दा भनिने शब्द; एत्तेरी (उदा॰— एरात्तै, त्यो फुच्चो पनि पल्टनमा जागिरे भयो रे ।) ।
एलपोँधिमे— ना॰ [नेवा॰] धिमेभन्दा केही सानो तर उस्तै प्रकारको एक बाजा ।
एलोरा— ना॰ प्राचीन भित्तेचित्र भएको पश्चिम भारतस्थित एक प्रसिद्ध गुफा ।
एवं/एवम्— अव्य॰ [सं॰] १. यस्तै किसिमले; यसै प्रकार; यस्तै । संयो॰ २. दुई समान रूपका वाक्य वा पदहरूलाई जोड्ने शब्द; र; अनि; तथा । > एवमस्तु— अव्य॰ कसैले कुनै वर वा आशीर्वाद माग्दा मागेको कुरा पूरा होस् भनी बोलिने शब्द; चाहेजस्तै होस्; यस्तै होस्; तथास्तु ।
एषणा— ना॰ [सं॰] १. अन्वेषण; खोज । २. कामना; इच्छा अभिलाषा ।
एसिया— ना॰ [अङ्॰] पृथ्वीका छ महाबीपहरूमध्ये एक महाबीप; पूर्वी गोलार्द्धमा रहेको महाबीप । > एसियाली— वि॰ एसियामा जन्मेको वा भएको; एसियाको; एसियासम्बन्धी ।
एहे— वि॰ बो॰ [सं॰ अहो] हर्ष, शोक, आश्चर्य, जोस आदिको भाव व्यक्त गर्दा बोलिने शब्द (उदा॰— एहे, त्यस्तो पो रहेछ ; एहे, बिचरा साइकलबाट लड्यो ;) ।
एहोइ— ना॰ [ए+है] १. वनजङ्गलमा बस्तुभाउ चराउँदा गोठालाहरूले हिंस्रक जनावरहरूलाई धपाउनका लागि आफू– आफूमा कराउने शब्द; हौट । २. मिल्दा साथीभाइहरूमा वा आफूभन्दा मनिका व्यक्तिलाई गरिने सम्बोधन । (उदा॰— एहोइ कान्छा ; तँ कता जान लागिस् हँ <॰ ।
ऐ१— देवनागरी वर्णमालाको खास चलनचल्तीका स्वरवर्णमध्ये नवौँ स्वरवर्ण; परम्परागत रूपमा कण्ठ तालुस्थानबाट उच्चारण हुने, दीर्घ स्वरवर्ण मानिएको र भाषाविज्ञानअनुसार केन्द्रीय, आधा बन्द स्थितिदेखि अग्र बन्द बिन्दुमा पुगी टुङ्गिने बिस्वर; लेख्य रूपमा सो स्वरवर्णको प्रतिनिधित्व गर्ने लिपिचिह्न ।
ऐ२— वि॰ बो॰ [सं॰] १. कसैलाई डाक्दा वा हकार्दा भनिने अव्यय शब्द; ए (उदा॰— ऐ श्याम ; तँ कता जान लागेको < ऐ, किन चल्छस् हँ <॰ । ना॰ २. शिव ।
ऐ”कटी— ना॰ [नेवा॰] परम्परागत प्रविधिमा तनाइएको काम गर्ने अङ्कुसेदार लट्ठी ।
ऐ”च— ना॰ [सं॰ अञ्चे १. कुनै व्यक्तिलाई कतैबाट र कसै गरी पनि उम्कन नदिई अधीनमा ल्याउने काम; वशमा राख्ने काम; काबू; दबाउ । २. परस्पर तानातानी गर्ने काम; तनाइ; तन्काइ ।
ऐ”च–नु— स॰ क्रि॰ [ऐंँचँ +नु ] १. कसैलाई कसै गरी पनि उम्कन–भाग्न नदिई अधीनमा ल्याउनु; ऐँचमा पार्नु; काबूमा राख्नु; वशमा राख्नु; । २. कुनै व्यक्ति वा वस्तुलाई अँठ्याउनु; बेसरी थिच्नु; दबाउनु । ३. कुनै स्थान आदिमा कब्जा गर्नु; दखल गर्नु । ४. परस्पर तानातानी गर्नु; तान्नु । > ऐ”चाइ— ना॰ ऐँचने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । ऐ”चाइनु— क॰ क्रि॰ ऐँचन लाइनु; वश वा अधीनमा पार्न लाइनु । ऐँचाउनु— प्रे॰ क्रि॰ ऐँचन लाउनु; वश वा अधीनमा राख्न लगाउनु । ऐ”चातानी— ना॰ खिचातानी; तानातानी । ऐ”चिनु— क॰ क्रि॰ ऐँचने काम गरिनु; तानिनु । ऐ”ची— वि॰ ऐँचने स्वभावको; खिचुवा ।
ऐ”चो— ना॰ [ऐँच+ओ] १. परवशता; खटन । २. पैँचोको अग्रक । — पैँचो— ना॰ १. खाँचो भएको अन्नपात वा अन्य वस्तु पैँचो दिने र पैँचो लिने काम । २. रुपियाँ–पैसा आदि सापट दिने र लिने काम; सरसापटी । ३. दोहोरो व्यवहार वा लेनदेन ।
ऐ”जेरु— ना॰ हे॰ ऐजेरु ।
ऐ”ठ–नु— स॰ क्रि॰ [ऐँठन+नु] १. कसैलाई भाग्न–उम्कन नसक्ने गरी च्याप्नु; अँठ्याउनु । २. दबाउनु; थिच्नु; अँचेट्नु । ३. बटारेर निचोर्नु; निमोठ्नु ।
ऐ”ठन— ना॰ [सं॰ अधिवेष्टने १. निद्रित अवस्था वा सपनामा रक्तसञ्चार वा श्वासको गतिमा कुनै कारणवश व्यवधान भएमा हुने कष्ट र छटपटी; त्यसरी हुने अरथ्याइ वा उमर्को । २. दबाउ; थिचाइ । — बाज— वि॰ शरीरलाई कथ्याककुरुक पारी ऐँठन गर्न जान्ने (व्यक्ति॰ ।
ऐ”ठाइ— ना॰ [रू ऐँठ (+आइ॰] ऐँठने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] ऐ”ठाउनु— प्रे॰ क्रि ऐँठन लाउनु ।
ऐ”ठिनु— क॰ क्रि॰ ऐँठने काम गरिनु; अँठ्याइनु ।
ऐ”ठे— ना॰ [ऐँठ+ए] गहुँका पीठाको बाक्लो लेदोलाई बाङ्गोटिङ्गो वा घुमर्किएका आकारको बनाई घिउमा पकाएर पाकमा डुबाएको एक प्रकारको हलुवाई रोटी ।
ऐ”ठ्याइ— ना॰ [रू ऐ”ठि -+याइ॰] ऐँठने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] ऐ”ठ्याइनु— क॰ क्रि॰ ऐँठिन लाइनु; निमोठ्याइनु । ऐ”ठ्याउनु— स॰ क्रि॰ १. ऐँठिन लाउनु; ऐँठिने पार्नु । २. निमोठ्न लाउनु; बटार्न लाउनु ।
ऐ”सेलु— ना॰ पातला काँडा र बाक्लो झुस हुने, पोथ्रामा फल्ने, काफलका जत्रा दाना हुने र चैत–वैशाखतिर पहेँलो भएर पाक्ने, गुलियो स्वादको नरम फल ।
ऐकमत्य— ना॰ [सं॰] एक मत हुनाको भाव वा अवस्था; मतैक्य ।
ऐकान्तिक— वि॰ [सं॰] १. एकान्तमा हुने वा सम्बन्ध राख्ने । २. विशेष रूपले कुनै एक विषय, व्यक्ति आदिसित सम्बन्धित । ३. सम्पूर्ण; पूरा । ४. निश्चित; विश्वस्त । ~ समाचार— ना॰ १. कुनै संवाददाताले कतैबाट खोजमेल गरी वा निकाली अन्यत्र प्रकाशित हुनुभन्दा पहिले आ६नो पत्रलाई दिएको समाचार; कुनै स्रोतबाट आफैं प्राप्त गरेको मौलिक समाचार । २. विशेष महत्त्वको समाचार । — ता— ना॰ एकान्त हुनाको भाव वा अवस्था ।
ऐकार— ना॰ [सं॰] १. 'ऐ' अक्षर । २. व्यञ्जनवर्णमाथि लाग्ने 'ऐ' को चिह्न; दोलख ( ै॰ ।
ऐक्य— ना॰ [सं॰] एकता; एकत्व; मेल; ।
ऐक्षव— ना॰ [सं॰] १. उखुबाट बन्ने वा बनेको पदार्थ (सखर, चिनी आदि) । २. एक प्रकारको रक्सी ।
ऐच्छिक— वि॰ [सं॰] १. इच्छानुसारको; चिताएजस्तो; इच्छामुताबिक । २. दुइटामध्ये इच्छानुसार कुनै रोज्न सकिने; इच्छाधीन; वैकल्पिक । ~ विषय— ना॰ अभिरुचि, झुकाव तथा क्षमतानुसार शिक्षार्थीले कुनै एक वा दुई विषय आ६नो स्वेच्छाले छान्ने व्यवस्था भएको विषय वा पाठ्इवस्तु ।
ऐजन— अव्य॰ [अ॰] माथि लेखिएअनुसार; माथि लेखिएबमोजिम; उक्त; सो; निज ।
ऐजेरु/ऐझेरु— ना॰ [सं॰ अङ्गबजारे १. अर्कै रूखको कापमा उम्रने, लाम्चा पात हुने, रातो फूल फुल्ने, गुलिया ससाना फल फल्ने बुटी; बन्दाक । २. शरीरमा फुकुन्डा उठ्ने रोगविशेष ।
ऐटन— ना॰ [अङ्॰ एड्जुटेन्टे सैनिक सेवामा लप्टनभन्दा मुनिको अधिकृत; लप्टनको सहायक पल्टनियाँ अफिसर ।
ऐतिहासिक— वि॰ [सं॰] १. इतिहासमा उल्लेख भएको; इतिहासमा वर्णन गरिएको । २. इतिहाससम्बन्धी; इतिहासको । ३. इतिहास जान्ने; इतिहासको ज्ञाता; इतिहासविद् । — ता— ना॰ १. ऐतिहासिक हुनाको भाव वा अवस्था । २. इतिहासका दृष्टिले प्रसिद्ध हुनाको भाव वा अवस्था । ~ भौतिकवाद— ना॰ वाद र विवादको अन्तर्बन्बबारा दुवैको अस्तित्व समाप्त भई संवादको प्रादुर्भाव हुन्छ भन्ने हेगेलको बन्दात्मक दर्शन र लुडविग फेरवाकको भौतिकवादी दर्शनको सम्मिश्रण गरी मार्क्सले प्रतिपादन गरेको बन्बात्मक भौतिकवादलाई ऐतिहासिक कसीमा लागू गरी निर्माण गरिएको तथा त्यसै आधारमा समाजलाई हेरिने दर्शन ।
ऐन१— वि॰ [अ॰] ठीक; उपयुक्त (उदा॰— ऊ ऐन मौकामा हामीकहाँ आयो॰ ।
ऐन२— ना॰ [अ॰ आईने कुनै विषयलाई व्यवस्थित रूपमा गर्नगराउन बनेको सरकारी नियम; कानुन; विधान । ~ कानुन— ना॰ सरकारका तर्फबाट बनेको नियम, कानुन वा विधि– विधान । — को उल्लेख— ना॰ १. अड्डा वा अदालतबाट कुनै कामकुराका सम्बन्धमा लेखापढी वा निर्णय गर्दा प्रमाणका निम्ति दिइने कानुनी महल, दफा, उपदफा आदिको हुलिया । २. फलाना ऐनको फलानो नम्बर (दफा, उपदफा॰–ले यस्तो भएको र यस्तो हुनुपर्छ भनी देखाइएको ऐनको नजिर; नजिरको उल्लेख । — को म्याद— ना॰ कुनै विषयमा कानुनी कामकारबाही कहिले सुरु गर्ने वा समाप्त गर्ने भनी ऐनमा तोकिएको समय । — खाना— ना॰ कानुनविभाग । ~ बर्खिलाप— वि॰ १. ऐनकानुनविरुद्ध । २. कानुनका दृष्टिले आपत्तिजनक । ~ सवाल— ना॰ १. ऐनकानुन र त्यसअन्तर्गत बनेका नियम, उपनियम आदि । २. अड्डाअदालतलाई जारी गरिएको सवाल र ऐन ।
ऐना— ना॰ [फा॰ आइनो पृष्ठ भागमा पारो लगाएर अनुहार आदि हेर्नको लागि अपारदर्शी बनाइएको सिसा; दर्पण । ~ घर— ना॰ दियो छोप्ने लम्फाका आकारको ऐनाको घर ।
ऐन्द्र— वि॰ [सं॰] १. इन्द्रसम्बन्धी; इन्द्रको । ना॰ २. पाणिनिपूर्वका संस्कृत व्याकरणको परिपाटीमध्ये एक । — कूट— वि॰ इन्द्रकूट पर्वतसम्बन्धी । — जाल— ना॰ चटकीको विद्या; इन्द्रजालीको विद्या; जादु; टुनामुना । — जालिक— वि॰ इन्द्रजाल विद्या जान्ने; जादु विद्या जान्ने; चटक गर्ने; चटकी ।
ऐपन— ना॰ [सं॰ आलिम्पने १. प्रायः कूर्माञ्चलका बासिन्दाहरूले विवाह–व्रतबन्ध आदि र अन्य धार्मिक कृत्य गर्दा चामलका पीठाको लेदो बनाई हालिने विभिन्न बुट्टाका आकारका रेखी । २. जिउँती ।
ऐब— ना॰ [अ॰] दोष; खोट; अयब । > ऐबी— वि॰ खोट लागेको; दोषयुक्त ।
ऐभाँत— ना॰ [सं॰ आविभयभई] १. स्त्रीको पति भएको अवस्था; सधवापन । २. स्त्रीको सौभाग्य । > ऐभाँतिनी— वि॰ १. ऐभाँती । ना॰ २. ऐभाँती नारी । ऐभाँती— वि॰ पति भएकी; सधवा; सौभाग्यवती ।
ऐभारा— ना॰ [सं॰ अभिभारो अभिभारा; दायित्व; उत्तरदायित्व; सिरोभरो ।
ऐया— वि॰ बो॰ चोटपटक लाग्दा, शरीर दुख्दा वा थाक्दा मुखबाट निस्कने शब्द (उदा॰— ऐया, धेरै हाँसियो बा, आज त) । ~
आमा— वि॰ बो॰ हे॰ ऐया । ~ बाबा— वि॰ बो॰ हे॰ ऐया ।
ऐयार— ना॰ [अ॰] १. गोप्य कार्यका लागि तैनाथ गरिएको विशेष व्यक्ति; जासुस; गुप्तचर । वि॰ २. बाठो; चलाख; चङ्ख । >
ऐयारी— ना॰ १. चलाखी । २. धूर्तता । ३. ऐयारले गर्ने काम ।
ऐयास— वि॰ [अ॰] खूब ऐसआराम गर्ने; विषयसुखको खूब आनन्द लिने; भोग–विलासमा खूब रम्ने; ऐयासी गर्ने । > ऐयासी— ना॰ १. भोगविलास; मोज; मोजमज्जा । वि॰ २. ऐयास ।
ऐराकी— वि॰ [सं॰ अभिरागी] नाच्नगाउनमा निकै सिपालु; नाचगानमा दक्ष ।
ऐरावत— ना॰ [सं॰] १. इन्द्रले चढ्ने हात्ती; चार दिग्गजमध्ये पूर्व दिशाको दिग्गज । २. इन्द्रधनु; इन्द्रेणी । ३. बिजुली चम्केको कालो बादल ।
ऐरी— ना॰ [सं॰ आभीरी ] १. एक प्रकारको भूतप्रेत । २. सिकारी । ३. क्षेत्री वा पावई जातिको एक थर ।
ऐरेगैरे— वि॰ [(बि॰) गैरे] १. कुनै सम्बन्ध नभएको; नातागोता केही नपर्ने । २. चानचुने; भारेभुरे; विनामहत्त्वको ।
ऐरेलु— ना॰ [सं॰ उर्वारु] जङ्गलमा पाइने एक प्रकारको तीतो काँक्रो ।
ऐरेलो— ना॰ [ओइरो+लो] कुनै वस्तु वा मालसामान आदिको थुप्रो; अव्यवस्थित रूपमा रहेको डङ्गुर; ओइरो ।
ऐरो— ना॰ [रू अहिरो] १. प्रायः जङ्लबाट मारेर ल्याइएको सिकार । २. सिकारीले जङ्गलमा भेटेको सिकारलायक जन्तु । ३. ओइरो । — खेदो— ना॰ खुरन्धार; लट्टो लिने काम । — पैरो— ना॰ अप्ठेरो काम; पार लगाउन मुस्किल पर्ने काम । २. गाह्रो–साङ्ग्रो । ऐल– ना॰ [सं॰] १. इलाको छोरो; पुराणप्रसिद्ध सोमवंशी राजा पुरुरवा । २. मङ्गल ।
ऐलानी— ना॰ [फा॰ ] १. सरकारी रूपमा कसैको नाममा दर्ता नभएको खेतीयोग्य पर्ती जग्गा । २. आबादी गर्नाका निमित्त फुकाइएको पर्ती जग्गा । वि॰ ३. सरकारी रूपमा कसैको नाममा दर्ता नभएको ।
ऐले— क्रि॰ वि॰ [रू अहिले] हे॰ अहिले; यस बेला ।
ऐश्वर्य— ना॰ [सं॰] १. श्रीसम्पत्ति; धनसम्पत्ति; विपुल धनराशि । २. प्रभुत्व; आधिपत्य; प्रभुता । ३. अष्टसिद्धिमध्ये एक । ४. ईश्वरीय पद वा गुण; शक्ति । — मत्त— वि॰ धनसम्पत्तिको आधिक्यले गर्दा मात्तिएको; धनले मदमत्त । — वान्— वि॰ ऐश्वर्यले युक्त भएको; धनवान्; सम्पन्न; सम्पत्तिशाली । — शाली— वि॰ प्रशस्त सम्पत्ति भएको; सम्पत्तिशाली; धनवान् ।
ऐस— ना॰ [अ॰ ऐशे १. जीवनको भौतिक सुखसुविधा; सोखसयल; आराम; चैन । २. जीवनमा प्राप्त गर्ने विषयवासनाको सुख; भोगविलास; अयस । ~ आराम— ना॰ जीवनमा भोगिने सुखसुविधा; आरामचैन; भोगविलास; मोजमज्जा । > ऐसी— वि॰ हे ऐयासी ।
ऐहलौकिक— वि॰ [सं॰] यसै लोकमा भएको; यसै लोकसँग सम्बद्ध; यसै लोकको; सांसारिक; ऐहिक; इहलोकको ।
ऐहिक— वि॰ [सं॰] हे॰ ऐहलौकिक । — ता— ना॰ यस लोकमा हुनाको भाव; इहलौकिकता; सांसारिकता । अ॰ क्रि॰ २. ओइलनु । ओइलिनु— अ॰ क्रि॰ सागपात आदिको ताजापन निख्रनु; ओइलनु । ओइल्याइ— ना॰ ओइलाइ ।
ओइल्याइनु— क॰ क्रि॰ ओइलिने पार्न लाइनु । ओइल्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ ओइलिने पार्न लगाउनु; ओइलिने पार्नु; दरसुको पार्नु; केही–केही सुकाउनु ।
ओकट्–नु— स॰ क्रि॰ हे॰ ओगट्नु । > ओकटिनु— क॰ क्रि॰ ओगटिनु ।
ओकल्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ उद्गीरण+नु ] खाएको वस्तु पेटमा नपुथ्याई मुखैबाट बाहिर निकाल्नु; उकेल्नु ।
ओकलदोकल— ना॰ [एकल+दोकले] केटाकेटीले खेल्ने एक खेल र त्यस खेलमा गाइने गीत ।
ओकलाइ— ना॰ [रू ओकल् (+आइ॰] ओकल्ने किसिम, क्रिया वा भाव । [ > ] ओकलाउनु— प्रे॰ क्रि॰ ओकल्न लाउनु; ओकल्ने बनाउनु । ओकलिनु— क॰ क्रि॰ ओकलाइमा पर्नु ।
ओकार— ना॰ [सं॰] १. 'ओ' स्वरवर्णलाई बुझाउने शब्द; 'ओ' अक्षर । २. देवनागरी वर्णमालाको व्यञ्जनवर्णमाथि लाग्ने 'ओ'को चिह्न; लखकानो ( ो ॰ ।
ओक्रापा— ना॰ बढीमा दुई फिटजति लम्बाइको, भुवादार जीउ, रातो ढाड, कालो पेट भएको र पुच्छर खण्ड–खण्ड परेजस्तो हुने मांसाहारी समूहमा पर्ने (दाँत र नङ्ग्रा दह्रा भएको॰ तर शाकाहारी एक जन्तु ।
ओखती— ना॰ [सं॰ औषधी] १. रोग निको पार्नलाई प्रयोग गरिने वस्तु वा सामान; औषधी । २. उपचार; उपाय । ~ मूलो— ना॰ १. औषधीमा वा औषधीका रूपमा प्रयोग हुने जडीबुटी । २. विभिन्न प्रकारका औषधी; औषधीहरूको समुदाय । ३. उपचार ।
ओखर— ना॰ [सं॰ अक्षोटे लाम्चा पात हुने, आरूजस्तो फल फल्ने र जमानेमान्द्राका जस्ता लामालामा मञ्जरी लाग्ने, हाडे दानाभित्र गुलियो खाद्य पदार्थ हुने ठूलो जातको रूख; हाडे र दाँते गरी दुई प्रकारको हुने त्यसैको फल । ~ पाङ्ग्रे— ना॰ १. गुरुब जातिमा बिहे हुँदा कन्याका तर्फबाट वरलाई दिइने ओखर तथा पाबग्रो । २. आपसमा नमिल्ने व्यक्ति वा वस्तु । ३. मिलापको निम्ति प्रतिकूल स्थिति । वि॰ ४. असजिलो । ५. बेमेलको । ~ पाङ्ग्रो फिर्ता— ना॰ गुरुबजातिको पारपाचुके ।
ओखल— ना॰ [प्रा॰ ओक्खल < सं॰ उलूखले चिउरा, धान आदि कुट्न खोपिल्टो पारी बनाइएको काठ वा ढुङ्गाको साधन; उर्गल । — ढु·ा— ना॰ १. पूर्वी नेपालको सगरमाथा अञ्चलमा पर्ने एक जिल्ला । २. त्यस जिल्लाको सदर मुकाम ।
ओखली— ना॰ [ओखल+इ] सानो ओखल । ~ मुसली— ना॰ १. कुट्नका लागि धान आदि हालिने ओखल र कुट्ने मुसल; ओखल र मुस्ली । २. कुट्ने धन्दा; ढिकीजाँतो ।
ओ१— देवनागरी वर्णमालाको खास चलनचल्तीका स्वरवर्णमध्ये दसौँ स्वरवर्ण; परम्परागत रूपमा कण्ठ–ओष्ठस्थानबाट उच्चारण हुने स्वरवर्ण मानिएको, भाषाविज्ञानअनुसार पश्च र आधाबन्द, गोलित स्वरवर्ण; लेख्य रूपमा सो स्वरवर्णको प्रतिनिधित्व गर्ने लिपिचिह्न ।
ओ२— वि॰ बो॰ [सं॰ अहो] १. सम्झना, विस्मय आदिमा बोलिने शब्द । (उदा॰— ओ बल्ल पो मैले बुझेँ) । २. आफूभन्दा मनिकालाई बोलाउँदा प्रयोग गरिने शब्द; ए (उदा॰— ओ श्याम ; यता आऊ॰ ।
ओं— ना॰ [सं॰] १. क्रमशः विष्णु, शिव र ब्रह्मालाई बुझाउने अ, उ, म मिलेर बनेको शब्द । २. वेदपाठ गर्दा मन्त्रका रूपमा ऋचाका आगाडि–पछाडि उच्चारण गरिने पवित्र ध्वनि (ॐ॰; प्रणव । — कार— ना॰ १. ओं अक्षर; प्रणव । २. धार्मिक विश्वास– अनुसार ब्रह्मा (अ॰, विष्णु (उ॰ र महेश्वर (म॰ को संयुक्त रूप । ~ रामपट्ट— ना॰ राजपरिवारका सदस्य तथा हिन्दू धर्मको विशिष्ट व्यक्तिलाई प्रदान गर्ने उद्देश्यले २०)३ सालमा स्थापित एक पदक ।
ओइ— वि॰ बो॰ [सं॰ अहो+इ] हे॰ ओ ।
ओइर–नु— स॰ क्रि॰ [ओइरो+नु] १. चुलो, अगेनु आदिमा बसालिएको भाँडामा पकाउनाका निम्ति दाल, चामल, तरकारी आदि हाल्नु; ओइरिनु । २. कल, कोल आदिमा धान–मकै कुट्नपिँध्नका लागि हाल्नु । ३. रिसले कुनै वस्तु कसैलाई धेरै दिनु । अ॰ क्रि॰ ४. तरल, धूलो वा दानादार वस्तु ठूलो परिमाणमा पोखिनु वा चुहिनु । ५. लस्कर लाग्नु । ६. जाइलाग्नु । श्र ओइराइ— ना॰ ओइरिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । ओइराउनु— प्रे॰ क्रि॰ ओइरिन लाउनु ।
ओइरान— ना॰ [ओइरो+आन] १. सतहसम्म नभई भिरालो परेको पाखो जग्गा, पहिरो । २. बेलाबेलामा भत्किरहने फस्को पाखो ।
ओइरालो— वि॰ [ओइरो+आलो] छेलोखेलो; आफलताफल; पउल ।
ओइरिनु— स॰क्रि॰हे॰ ओइरनु ।
ओइरो— ना॰ [सं॰ अवरोहणे १. नरोकिईकन निरन्तर खसिरहने पानी, अन्न आदिको ठूलो धारो । २. लगातार आइरहेका धेरै मानिसको ताँती । ३. अन्न आदिको थुप्रो । ४. गाँस । — पहिरो— वि॰ छेलोखेलो; आफलताफल ।
ओइल–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ अवलीने फूल, पत्र, सागपात आदिको ताजापन नष्ट हुनु । > ओइलाइ— ना॰ ओइलाउने क्रिया वा भाव । ओइलाइनु— अ॰ क्रि॰ ओइलाउने काम होइनु । ओइलाउनु— स॰ क्रि॰ /प्रे॰ क्रि॰ १. फूल, पत्र, सागपात आदिलाई घाममा राखेर अलिअलि सुकाउनु; दरसुको पार्नु; ओइलिएको पार्नु ।
ओगट्–नु— स॰ क्रि॰ [अग्रवर्तने १. कुनै ठाउँलाई अरू कोही आउनुभन्दा पहिले नै छेकथुन गरिराख्नु; अरू कसैलाई नदिईकन कुनै वस्तुलाई कब्जामा लिइराख्नु; रोक्नु; छेक्नु; ओकट्नु । २. कुनै व्यक्ति वा प्राणीविशेषलाई अलमल्याएर अन्त जान वा अरूको हुन नदिनु । ३. कुनै वस्तु वा व्यक्तिले आफूभरिको ठाउँ लिनु । > ओगटाइ— ना॰ ओगट्ने किसिम, क्रिया वा भाव । ओगटाउनु— प्रे॰ क्रि॰ ओगट्न लाउनु । ओगटिनु— क॰ क्रि॰ ओगटाइमा पर्नु ।
ओछाइ— ना॰ [रू ओछाउ (+आइ॰] ओछाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] ओछाइनु— अ॰ क्रि॰ ओछाउने काम होइनु ।
ओछाउनु— अ॰ क्रि॰ कुनै कामकुरा गर्न अल्छी मान्नु; गरूँ कि नगरूँ भनेझैँ गरी दोमन हुनु; कामकुरा गर्न जाँगर मरेर आउनु; हतोत्साह हुनु; अल्छी बन्नु ।
ओछि–नु— अ॰ क्रि॰ [ओछ्याउ+इ+नु] १. ज्यादै सानो वा तुच्छजस्तो बनेर गोडामन्तिर पर्नु; पाउ पर्नु; शरण पर्नु । २. व्यक्ति वा वस्तुका मुनितिर पर्नु । ३. ओछ्यान बन्नु; बिछिनु; फिँजिनु; पसारिनु; । ४.फैलिएर छरिनु । ५. युद्ध आदिमा मारिनु; सोत्रिनु ।
ओछो— वि॰ [प्रा॰ उच्छे कुनै महत्त्व नभएको; सानो विचारको; नगण्य किसिमको; तुच्छ ।
ओछ्याइ— ना॰ [रू ओछ्याउ (+आइ॰] ओछ्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] ओछ्याइनु— क॰ क्रि॰ ओछ्याउने काम गरिनु ।
ओछ्याउ–नु— स॰ क्रि॰ [ओछि+याउ+नु] १. सुकुल, गुन्द्री वा अन्य ओछ्याउने जमिन, खाट आदिमा बिछ्याउनु; ओछ्यान फिँजाउनु; पसार्नु । २. युद्ध आदिमा धेरै मानिसलाई धमाधम मारेर सोतर पार्नु ।
ओछ्याउने— ना॰ [रू ना॰ ओछ्याने १. सुबिस्तासाथ बस्न वा सुत्नका निम्ति बनाइएको वस्तु (सुकुल, गुन्द्री, डसना इ॰); ओछ्यान; बिछ्यौना । वि॰ २. बिछ्याउने; ओछ्याइने ।
ओछ्यान— ना॰ [सं॰ अवछन्नके १. खाट, भुइँ आदिमा बस्न वा सुत्नको लागि फैलाइने वस्तु (गुन्द्री, दरी, डसना, गलैँचा इ॰) । २. उक्त वस्तुहरूमध्ये खास गरी डसना; बिछौना ।
ओज— ना॰ [सं॰ ओजसे १. व्यक्तिको व्यक्तित्व बढाउने शक्ति; बल; प्रताप; तेज; स्फूर्ति । २. प्रकाश । ३. प्राणीलाई स्वस्थ राख्ने शारीरिक गुण । ४. काव्यको एक गुण ।
ओजन— ना॰ [अ॰ वजने हे॰ वजन ।
ओजस्विता— ना॰ [सं॰] १. ओजस्वीपन; तेजस्विता; । २. तेज; स्फूर्ति ।
ओजस्वी— वि॰ [सं॰] शरीरमा शक्ति वा स्फूर्ति भएको; ओज भएको; प्रतापी; प्रभावशाली । — राजन्य— ना॰ राजा–रानी, राजपरिवारका सदस्य वा राष्ट्राध्यक्ष र उनकी पत्नीलाई प्रदान गर्ने उद्देश्यले १९(१ सालमा स्थापित एक तक्मा ।
ओझा— ना॰ [सं॰ उपाध्याये १. ब्राह्मण आदि जातिको एक थर । २. झाँक्री; धामी ।
ओझाइ— ना॰ [रू ओझाउ +आइ॰] ओझाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । ओझाइनु— क॰ क्रि॰ ओझाउने काम गरिनु ।
ओझाउ–नु— स॰ क्रि॰ [ओझि+आउ+नु] १. आगाको चर्को रापलाई घटाएर केही मलिन बनाउनु; आगाको आँच कम गर्नु । अ॰ क्रि॰ २. आगाको राप घटेर केही मलिनु हुनु; आगाको आँच कम हुनु; ओझिनु ।
ओझि–नु— अ॰ क्रि॰ आगाको राप घटेर केही मलिन हुनु; आगाको आँच कम हुनु ।
ओझिनी— ना॰ [ओझा+इनी] १. ओझा थरकी ब्राह्मणी; ओझाकी पत्नी । २. आइमाई धामी; धमिनी ।
ओझेल— ना॰ [सं॰ अवजाले १. केही वस्तुले प्रकाश छेक्नाले बनेको छाया; घाम छेकिएको ठाउँ; सियाँल । २. छहारी । श्र ओझेली— ना॰ गीत आदिमा प्रयोग हुने ओझेलको रूप ।
ओट्–नु— स॰ क्रि॰ कपास आदिबाट बियाँ झिक्नु; उइँटनु । श्र ओटाइ— ना॰ ओट्ने क्रिया वा प्रक्रिया । ओटाइनु— क॰ क्रि॰ ओट्ने काम गरिनु । ओटाउनु— प्रे॰ क्रि॰ ओट्न लगाउनु ।
ओट— ना॰ [ओते कसैको पक्ष लिने काम; तरफदारी; पक्षग्रहण; धुरा ।
ओटा— प्रत्यय [गोटो सङ्ख्यावाची शब्दका पछिल्तिर लागेर थान बुझाउने एउटा प्रत्यय (चारोटा, पँाचोटा इ॰) ।
ओटालो— ना॰ [ओट+आलो] घरअगाडिको सफा, सम्म ठाउँ; घरको आँगन ।
ओटिलो— ना॰ [ओट+इलो] ओट्ने काम भएको ।
ओठ— ना॰ [सं॰ ओष्ठे मुख ढाक्ने अवयव । ~ काट्यो— ना॰ 'ट' वर्णका लागि प्रारम्भिक कक्षाका विद्यार्थीको निम्ति प्रयोग गरिने शब्द; टकार । ~ मिलायो— ना॰ 'ठ' वर्णको लागि प्रारम्भिक तहका विद्यार्थीको निम्ति प्रयोग गरिने शब्द; ठकार; कण्ठ– मिलायो ।
ओठे— वि॰ [ओठ+ए] १. नसुहाँउदो किसिमले मोटो वा भद्दा ओठ भएको वा हुने । २. धेरै ओठ चलाउने; धेरै मुख चलाउने; मुखाले, बझुवा; भगडालु । ~ जबाफ— ना॰ १. सोचविचार नगरीकन तत्काल दिइने जवाफ, ठाडाठाडै दिइने जवाफ । २. अशिष्ट किसिमको रूखो वा ठाडो जवाफ ।
ओड— ना॰ [ओटे हे॰ ओट ।
ओडव— ना॰ [सं॰] सात स्वरमध्ये पाँच स्वर मात्र प्रयोग हुने सङ्गीतको राग ।
ओडा— ना॰ [अङ्॰ वार्डे १. स्थानीय क्षेत्रको निर्वाचनमा एकजना जनप्रतिनिधि छानिन तोकिएको क्षेत्र । २. कसैका अधिकारभित्रको इलाका वा क्षेत्र । ~ अध्यक्ष— ना॰ गाउँ वा नगरका ओडाको अध्यक्ष । ~ समिति— ना॰ सम्बन्धित ओडाका नगर–सभासद् वा गाउँ–सभासद्को समिति ।
ओडार— ना॰ [उदारे १. पहाडको पाखा–भित्तामा मानिस वा अन्य जीवजन्तु बस्न हुने किसिमले बनेको खोपाको आकारको खाली ठाउँ; गुफा । २. पहाड–पर्वतमा बनेको ठूलो प्वाल; भ्वाब; भड्खारो; कन्दरा ।
ओडाल्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ अवदलने ढिडो वा अन्य लेदो पदार्थ पकाउँदा पन्यूँ, दाबिलो आदि साधनले राम्ररी मिल्ने गरी बेसरी चलाउनु; मस्काउनु; हुँडल्नु । > ओडालाइ— ना॰ ओडाल्ने वा ओडालिने किसिम, क्रिया वा भाव । ओडालिनु— क॰ क्रि॰ १. ओडाल्ने काम गरिनु; हुँडलिनु । अ॰ क्रि॰ २. मनमा धेरै कुरा खेल्नु; धेरै पीर पर्नु ।
ओडो— क्रि॰ वि॰ ओटनजिक; ओर; वरतिर ।
ओढ्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ उपवेष्टने १. जाडो आदिबाट बच्नाका निम्ति न्यानो कुनै लुगाले जम्मै जीउ वा कुनै अङ्ग मात्र छोप्नु; ओढ्नेले जीउ ढाक्नु । २. घामपानीबाट बच्न छाता, घुम, छत्री आदि साधनले शरीर ढाक्नु ।
ओढनी— ना॰ [था॰] गजाले रेटेर बजाइने तीनतारे बाजा ।
ओढाइ— ना॰ [रू ओढ् (+आइ॰] ओढ्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । श्र ओढाइनु— क॰ क्रि॰ १. ओढ्न लाइनु । २. ओढ्नेले ढाकिनु ।
ओढाउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. कसैलाई ओढ्ने वस्तुले ढाकिदिनु; ओढ्ने वस्तुले छोप्नु । २. लुगा वा छाता आदि ओढ्न लाउनु; ओढ्ने वा छाता आदिले ढाक्न लाउनु । ओढिनु— क॰ क्रि॰ ओढ्ने काम गरिनु; ओढ्नेले ढाकिनु ।
ओढो— ना॰ [ओढो+ओ ] १. घाम, पानीबाट बच्नका निम्ति शिरमाथि ओढ्ने साधन -छाता, घुम इ॰) ।
ओढ्ने— ना॰ [ओढो+ने] १. जाडो आदिबाट बच्न जम्मै जीउ वा कुनै अङ्ग ढाक्ने वस्त्र (सिरक, दोलाइँ, पछ्यौरा, बर्को इ॰) । वि॰ २. ओढ्न मिल्ने; ओढ्न हुने । ३. ओढ्ने काम गर्ने ।
ओत१— ना॰ [सं॰ उद ] पानीभित्र निकैबेर डुबुल्की मार्न सक्ने एक मत्स्यभक्षी, स्तनपायी, उभयचर प्राणी ।
ओत२— ना॰ १. [सं॰ अवित ] १. चर्को घाम, वर्षा आदिबाट जोगिन शरण लिइने ठाउँ; घामपानी आदिले नभेट्ने सुरक्षित ठाउँ; ओट; आड । २. आपद्विपद् परेका बेलामा शरण लिइने व्यक्ति, वस्तु वा ठाउँ; आडभरोसा; सहारा; आश्रय ।
ओतप्रोत— वि॰ [सं॰] १. अर्को वस्तु वा कुरासँग छुट्ट्याउन नसकिने गरी मुछिएको; एकअर्कासँग राम्रोसित मिसिएको । २. यन्त्र वा हातबारा बुनिएको; एकअर्कासँग गाँसिएको । ३. सबैतिर फिँजिएको; चारैतिर व्याप्त भएको ; विस्तृत । ४. भित्र फिँजिएको; अन्तर्व्याप्त ।
ओताइ— ना॰ [रू ओत् (+आइ॰ ] ओत्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] ओताइनु— क॰ क्रि॰ ओत्न लाउनु । ओताउनु— अ॰ क्रि १. ओतिनु । प्रे॰ क्रि २. ओत्न लाउनु । ओतिनु— अ॰ क्रि॰ चर्को घाम, वर्षा आदिबाट जोगिन सुरक्षित ठाउँमा जानु; ओत लाग्नु ।
ओथरा— ना॰ हे॰ ओथारो ।
ओथाइ— ना॰ [रू ओथाउ (+आइ॰] ओथाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] ओथाइनु— क॰ क्रि॰ ओथाउने काम गरिनु । —
पथाइ— ना॰ पाकेको भात आदि ओथाउने र पस्कने क्रिया वा किसिम ।
ओथाउ–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ अव+स्थ ] पाकिसकेपछि भातआदिलाई चुलाबाट झिकेर केही बेर रहन दिनु; थरक मार्नु; सेलाउनु ।
ओथारो— ना॰ [सं॰ अवस्तर ] १. अण्डज जातिका कुखुरा आदि पक्षीले आ६ना र अरूका पनि फूलबाट चल्ला काढ्नका निम्ति वा चल्ला काढिसकेपछि तिनलाई आ६ना प्वाँखका भुवाले छोप्ने काम । २. चराचुरुङ्गी बस्ने गुँड; ओथरा; ओथ्रा ।
ओथि–नु— अ॰ क्रि॰ [ओथि+नु ] पाकेर चुलाबाट झिकिसकेको भात आदि केही चिसो हुनु; केही सेलाउनु ।
ओथ्र–नु— स॰ क्रि॰ [ओथ्रो+नु ] कुखुरा आदि पक्षीले आ६ना र साथै राखिएका अरूका समेत फुललाई कोरल्नुभन्दा पहिले छोपेर बस्नु; ओथारो बस्नु; ओथ्रा बस्नु; ओथ्राउनु ।
ओथ्रा— ना॰ [ओथारो ] हे॰ ओथारो । > ओथ्राइ— ना॰ ओथ्रने किसिम, क्रिया वा भाव । ओथ्राउनु— स॰ क्रि॰ १. ओथ्रनु । प्रे॰ क्रि॰ २. ओथ्रा बस्न लाउनु । ओथ्रिनु— क॰ क्रि॰ ओथ्रा बसिनु ।
ओथ्रो— ना॰ [रू ओथारो] ओथारो; गुँड ।
ओद— ना॰ [सं॰ उद्रे जलमा बस्ने विशेष किसिमको बिरालो; पानी–बिरालो; ओत ।
ओदान— ना॰हे॰ ओधान । ओदार्–नु– स॰ क्रि॰ [सं॰ अवदारणे १. औजारबारा जमिनको माटो खुकुलो पार्नु; खन्नु; खोस्रनु । २. निर्मित घर आदिलाई भत्काउनु; भताभुङ्ग पार्नु । > ओदाराइ— ना॰ ओदार्ने किसिम, क्रिया वा भाव । ओदारिनु— क॰ क्रि॰ ओदार्ने काम गरिनु ।
ओदाथ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ ओदार्न लाउनु ।
ओदाल— ना॰ [सं॰ उद्दारे पाट बनाउने काममा र गाईभैँसी आदिको घाँसका रूपमा प्रयोग गरिने ठूला पात हुने एक जातको रूख ।
ओद्रा— ना॰ [सं॰ उद्दारे जुइनाको रूपमा प्रयोग गरिने पाट आदिको बोक्रो ।
ओद्रो— ना॰ [ओथ्रो] घरको मालसामान राख्ने कोठा ।
ओधान/ओधानी— ना॰ [सं॰ अवधाने भाँडा बसाल्नको लागि बलेको अगेनामाथि राखिने तीन खुट्टा भएको फलामे साधन; ओदान । > ओधाने— वि॰ ओधानजस्तो आकारको ।
ओपी— ना॰ [सं॰ वापी] सानो जलाशय; कुवा; वापी ।
ओबट्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ उद्वर्तन+नु] शरीरलाई सफा, सुन्दर बनाउनका निमित्त बुकुवा आदि घस्नु । > ओबटाइ— ना॰ ओबट्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । ओबटाउनु— प्रे॰ क्रि॰ ओबट्ने काम गराउनु । ओबटिनु— क॰ क्रि॰ ओबट्ने काम गरिनु ।
ओबाइ— ना॰ [रू ओबाउ (+आइ॰] ओबाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] ओबाइनु— क॰ क्रि॰ १. ओबानो पारिनु; सुकाइनु । अ॰ क्रि॰ २. ओबानो होइनु ।
ओबाउनु— स॰ क्रि॰ [ओबानो+आउ+नु] १. ओबानो पार्नु । अ॰ क्रि॰ २. ओबानो हुनु ।
ओबानु/ओबानो— वि॰ १. पानी वा चिसोपन नभएको; पानी सुकेको; सुखो; सुक्खा; ओभानु; ओभानो । २. सिँदुर नभएको (सिउँदो॰ ।
ओभर— वि॰ बो॰ [अङ्॰] १. आकाशवाणीमा कसैसँग कुराकानी गर्दा समाप्त भएको जनाउने शब्द । वि॰ २. सकिएको, समाप्त । ~ कोट— ना॰ घाँटीदेखि पिँडुलासम्म आउने एक किसिमको लामो कोट; ह्वार्लाङ्गे कोट । ~ टाइम— ना॰ कुनै कामकुरा गर्दा निर्धारित समयभन्दा बढी समय; अतिरिक्त समय । ~ टाइम
भत्ता— ना॰ ओभरटाइममा काम गरेबापत पाउने अतिरिक्त पारिश्रमिक । ~ लोड— ना॰ बोक्न सक्ने वा अटाउन सक्नेभन्दा बढी भारी; थाम्न सक्नेभन्दा बढी बोझ । — सियर— ना॰ घर, पुल, बाटो आदि बनाउने कामको निरीक्षक; इन्जिनियरभन्दा तल्लो दर्जाको विशेषज्ञ । — हल— ना॰ साइकल, मोटर आदि यान्त्रिक सरसामानको पूरै मरम्मत, सरसफाइ आदि ।
ओभाइ— ना॰ [रू ओभाउ (+आइ॰] हे॰ ओबाइ । ओभाइनु— क॰ क्रि॰ ओबाइनु । ओभाउनु— स॰ क्रि॰ ओबाउनु ।
ओभानु/ओभानो— वि॰हे॰ ओबानू ।
ओमराह— ना॰ [अ॰ उमरो प्राचीनकालमा उपत्यकाबाहिर सैनिक तैनाथ गर्न खडा गरिएको पद; उमराव ।
ओर— क्रि॰ वि॰ [ओटे १. नजिक; वर; वरतिर । ना॰ यो॰ २. नजिक (उदा॰— म ओर आऊँ कि < ) । — पश्चिमा— ना॰ १. अछाम, बाजुरा र बझाबमा बोलिने नेपाली भाषाको कुनै एक भाषिका । वि॰ २. निकटपच्छिमी ।
ओर्ल्ह–नु— अ॰क्रि॰हे॰ ओर्लनु ।
ओरा— वि॰ [ओर+ओ थोरै; 'अत्यन्त धेरै' भन्ने अर्थ जनाउन प्रश्नवाचक र निषेधवाचक वाक्यमा प्रयोग गरिने शब्द । (उदा॰— ओरा आनन्द लुटियो र < ओरा आनन्द लुटिएन॰ ।
ओराङ्गुटन— ना॰ [अङ्॰ ओराङ्ओटाबे बोर्नियो र सुमात्राका टापुका जङ्गलमा पाइने वनमान्छे ।
ओराल्–नु— स॰ क्रि॰ [ओरालो+नु] कुनै व्यक्ति वा वस्तुलाई माथिबाट तलतिर झार्नु; तलतिर ल्याउनु; ओह्राल्नु । > ओरालिनु— क॰ क्रि॰ ओराल्ने काम गरिनु; ओह्रालिनु ।
ओराली— ना॰ [ओरालो+ई] हे॰ ओरालो । ~ उकाली— ना॰ ओरालो र उकालो । २. उत्थान र पतन ।
ओरालो— ना॰ [सं॰ अवतरण ?] १. तलतिर ढाल परेको स्थल; भिरालो ठाउँ; ओह्रालो । वि॰ २. ओर्लनुपर्ने; भिरालो ।
ओरी१— क्रि॰ वि॰ [ओर+ई] आत्मीय; आफन्त; पक्षधर ।
ओरी२— ना॰ [सं॰ उपद्रवे बदमासी; ओथ्याइँ; उपद्र्याइँ ।
ओर्कनुफर्कनु— स॰ क्रि॰ [(बि॰) फर्कनु] १. ओर्कीफर्की गर्नु; बराबर फर्कनु । २. ओल्टनुपल्टनु । ओर्काइफर्काइ— ना॰ ओर्कनेफर्कने क्रिया वा प्रक्रिया; ओल्टाइपल्टाइ । ओर्कीफर्की— ना॰ फेरिफेरि फर्केर आउने, हेर्ने वा केही गर्ने क्रिया । २. कोल्टेफर्काइ ।
ओथ्याइँ— ना॰ [उपद्रो+ याइँ] नचाहिँदो काम; उपद्रव, उपद्र्याइँ; ओह्र्याइँ ।
ओर्ल–नु— अ॰ क्रि॰ [ओरालो+नु] १. माथिबाट तलतिर झर्नु; ओरालो लाग्नु । २. घरगृहस्थी तथा अन्य व्यवहार बिग्रँदै जानु; घरङ्घाट हुनु; अवनति हुनु । > ओर्लाइ— ना॰ ओर्लने किसिम, क्रिया वा भाव । ओर्लिनु— अ॰ क्रि॰ ओर्लेको होइनु; ओर्लनु ।
ओल— ना॰ [सं॰] १. एकै भेट्नामा लामालामा धेरै पात हुने बाँकाको जस्तो नीलो फूल फुल्ने, हरियो घोगामा राता, पहेँला फल फल्ने र ठूलो कन्द हुने सानो एक बोट; एक प्रकारको जङ्गली कन्द; ओलक; सूरण । वि॰ २. भिजेको; चिसो ।
ओलक/ओलख— ना॰ [वलके १. मोही, रैतीहरूले तल्सिबलाई दिन ल्याउने कोसेली; वलक । २. करको एक प्रकार । > ओलके— वि॰ ओलक दिने; ओलकसम्बन्धी; ओलकको; ओल्के ।
ओलन— ना॰ [सं॰ ओलिनके १. गाईभैँसी दुहुँदा दुहुनेले बाछा– पाडाको निम्ति थुनमै अड्कलेर छोडिएको दूध । २. दूध ।
ओला— ना॰ [सं॰ उपले असिना ।
ओलिन्काठ— ना॰ हे॰ उलिन्काठ ।
ओलेँसी— ना॰ भोजन स्वादिलो र रुचिकर बनाउन साथमा खाइने पदार्थ; सितन ।
ओल्कि–नु— स॰ क्रि॰ बिहेमा दमाईँहरूले जन्तीलाई बाजागाजा बजाई साथ लिएर जानु ।
ओल्चि–नु— अ॰ क्रि॰ [रू ओल्सिनु] १. अर्काको मानमर्यादा नराखी वा अदब, डर, धाक आदि नमानी कुरा गर्नु; हेपेर वा होच्याएर कुरा गर्नु । २. कसैलाई अलग गर्नु; छुट्याउनु ।
ओल्छि–नु— अ॰ क्रि॰ [रू ओल्सिनु] सागपात आदि हरियो तरकारी घिउतेलमा वा त्यसै ओइरिएर केही ओल्टाइपल्टाइ पार्दा पाकेजस्तो हुनु । > ओल्छ्याइ— ना॰ ओल्छिने किसिम, क्रिया वा भाव ।
ओल्छ्याउनु— स॰ क्रि॰ सागपात आदि हरिया तरकारी घिउ– तेलमा वा त्यसै ओइरिएर केही बेर ओल्टाइपल्टाई गरी पाकेजस्तो बनाउनु ।
ओल्ट–नु— अ॰ क्रि॰ [उल्टो+नु] एकातिर फर्कनु; उल्टनु । —
पल्टनु— अ॰ क्रि॰ ओर्कनुफर्कनु । > ओल्टाइपल्टाइ— ना॰ धेरै पल्टाइरहने क्रिया वा प्रक्रिया; ओर्काइफर्काइ ।
ओल्टाकोल्टा— ना॰ [(बि॰) कोल्टो १. यताउता फर्कने क्रिया; ओर्कनेफर्कने क्रिया; ओल्टनेपल्टने क्रिया । क्रि॰ वि॰ २. यताउता; अगलबगल; वरपर । ३. कताकति ।
ओल्टी— ना॰ १. ऋण लिएबापत कसैलाई बन्धक राख्ने क्रिया; बाँधा राख्ने क्रिया । २. ऋण लिएबापत बन्धक बसेको मानिस ।
ओल्टो— वि॰ [रू उल्टो] सोझो दृष्टि नपर्ने; आँखासामु नपर्ने (ठाउँ॰ । — कोल्टो— क्रि॰ वि॰ हे॰ ओल्टाकोल्टा ।
ओल्ट्याबपल्ट्याब— ना॰ [(बि॰) पल्ट्याङ्+अ] १. बारबार पल्ट्याब खाने काम; पल्टनबाजी खाने काम; ओल्ड्याब– बल्ड्याब । हे॰ ओल्टाइपल्टाइ ।
ओल्ड्याबबल्ड्याब— ना॰ [(बि॰) बल्ड्याङ्+अ] हे॰ ओल्ट्याब– पल्ट्याब ।
ओल्स–नु/ओल्सि–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ अपश्लथने हे॰ ओल्छिनु । श्र ओल्स्याइ— ना॰ ओल्सने वा ओल्स्याउने क्रिया–प्रक्रिया ।
ओल्स्याइनु— क॰ क्रि॰ ओल्सने पारिनु । ओल्स्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ ओल्सने पार्नु वा पार्न लगाउनु । ओल्स्याहट— ना॰ ओल्सिने क्रिया–प्रक्रिया ।
ओषधि/ओषधी— ना॰ [सं॰ ओषधि] १. औषधीका रूपमा वा औषधीका काममा प्रयोग हुने जडीबुटी; वनस्पति । २. फल पाकेपछि सुक्ने बोटबिरुवा । – नाथ– ना॰ चन्द्रमा ।
ओष्ठ— ना॰ [सं॰] ओठ । — स्थानी— वि॰ ओठबाट वा ओठमा ठक्कर लागेर उच्चरित हुने -वर्ण; ओष्ठस्थानबाट उच्चरित हुने; ओष्ठस्थान भएको; ओष्ठ्य (उ र पवर्गका वर्ण॰ ।
ओष्ठ्य— वि॰ [सं॰] १. ओठसम्बन्धी; ओठको । २. ओष्ठस्थानबाट उच्चारण हुने (वर्ण॰ । ना॰ ३. ओष्ठस्थानीय वर्ण (प,फ,ब,भ,म इ॰) । ~ दन्त्य— वि॰ तल्लो ओठलाई माथिल्लो दाँतले छोएर उच्चारण गरिने (व्यञ्जन॰; दन्तोष्ठ्य ।
ओस— ना॰ [प्रा॰ अस्सावे १. रातीको चिसो हावाबाट पानी बनेर बर्सने जलकण; शीत । २. भुइँको चिसो; चिस्यान । ३. हावामा हुने पानीको अंश । ओस चाटेर तिर्खा मर्दैन (उखान॰
ओसरा— ना॰ [सं॰ अवश्रयणी ] मूलढोकाबाहिरको दलान; सिकुवा ।
ओसराउनु— अ॰ क्रि॰ [ओसरा +आउ+नु] गाईभैँसीले बाली हुन वा साहा खोज्न लाग्नु; खेदिनु; सेपिनु ।
ओसाइ— ना॰ [रू ओसाउ (+आइ॰] ओसाउने किसिम, क्रिया वा भाव । [ > ] ओसाइनु— अ॰ क्रि॰ ओसाएको होइनु ।
ओसाउ–नु— अ॰ क्रि॰ [ओस+आउ+नु] १. ओस वा सर्दी लाग्ने किसिमको हुनु; ओसिलो हुनु; चिसो हुनु; ढाडिनु । २. तातो वस्तु चिसो हुनु; सेलाउनु; ओथाउनु ।
ओसार्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ अपसारणे कुनै वस्तु एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा ल्याउनु वा लैजानु ।
ओसार— ना॰ [सं॰ अपसरणे एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा कुनै वस्तु सार्ने क्रिया वा काम; मालसामानको खेप गर्ने क्रिया वा काम; ओसारो । — पसार— ना॰ मालसामान एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा बराबर ल्याउने लैजानेकाम; परिवहन ।
ओसाराइ— ना॰ [रू ओसार् (+आइ॰] ओसार्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] ओसारिनु— क॰ क्रि॰ ओसार्ने काम गरिनु ।
ओसारो— ना॰ [ओसार+ओ] हे॰ ओसार । — पसारो— ना॰ ओसारपसार ।
ओसि–नु— अ॰ क्रि॰ [ओस+इ+नु ] हे॰ ओसाउनु ।
ओसिलो— वि॰ [ओस+इलो] ओस वा सर्दी लाग्ने किसिमको; ओस भएको; अलिअलि चिसो; चिसमिरो; सेपिलो ।
ओसी— ना॰ धागो वा कपडा नीलो पार्नुपर्दा रञ्जितकारले प्रयोग गर्ने रब; नीलो रब; नीर ।
ओसेरो— ना॰ [ओसरो १. दाउरा राख्न घरनजिक बनेको कटेरो । २. ढिकीकटेरो ।
ओस्याइ— ना॰ [रू ओस्याउ (+आइ॰] ओस्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] ओस्याइनु— क॰ क्रि॰ ओस्याउने पारिनु ।
ओस्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ [ओसि+याउ+नु] ओसाउनु । > ओस्याहट— ना॰ ओस्याउने क्रिया वा प्रक्रिया ।
ओह— वि॰ बो॰ [सं॰ अहो] हर्ष, आश्चर्य, शोक, दुःख आदिका अवस्थामा मुखबाट निस्कने शब्द; अहो ।
ओहदा— ना॰ [अ॰ अहदे १. कुनै सरकारी वा गैरसरकारी कार्यालय, संस्था आदिका कर्मचारी वा पदाधिकारीको दर्जा; पद । २. कसैको आर्थिक स्तर वा योग्यता; हैसियत; औकात; ल्याकत । — दार— वि॰ कुनै दर्जा वा पदमा भएको; ओहदामा भएको ।
ओहाली— ना॰ खेत रोप्दा गाइने तर असारेभन्दा बेग्लै खालको कुनै कथामा आधारित एक किसिमको गीत ।
ओहो— वि॰ बो॰ [सं॰ अहो] हे॰ ओह; अहो ।
ओहोदा— ना॰ [ओहदो हे॰ ओहदा । — वाला— वि॰ ओहदादार ।
ओहोरदोहोर— ना॰ [(बि॰)+दोहोरो] ओहोरोदोहोरो । > ओहोरीदोहोरी— ना॰ ओहोरोदोहोरो । > ओहोरोदोहोरो— ना॰ १. खाँबो समातेर खेलिने केटाकेटीको एक खेल । २. आउने–जाने भाव, क्रम वा प्रक्रिया; आवतजावत; आवागमन । ३. दुई थरीका बीचमा हुने कुनै विषय वा कुराको उत्तरप्रत्युत्तर । ४. आदानप्रदान; लेनदेन ।
ओह्राल्–नु— स॰ क्रि॰ हे॰ ओराल्नु ।
ओह्रालो— ना॰/वि॰ हे॰ ओरालो ।
ओह्र्याइँ— ना॰ हे॰ ओथ्याइँ ।
औ१— संस्कृत वर्णमालाको चौधौँ तथा देवनागरी वर्णमालाको खास चलनचल्तीका स्वरवर्णमध्ये एघारौँ स्वरवर्ण; परम्परागत रूपमा कण्ठ–ओष्ठस्थानबाट उच्चारण हुने दीर्घ स्वरवर्ण मानिएको र भाषाविज्ञानअनुसार केन्द्रीय अर्द्धबन्द बिन्दुबाट थाली पश्चबन्द बिन्दुमा पुगी टुङ्गिने बिस्वर ।
औ२— संयो॰ [सं॰ अपरे दुई वा दुईभन्दा बढी शब्द वा वाक्यलाई जोड्ने संयोजक; र; अरू; अनि; तथा ।
औ”टर्–नु— ना॰ [रू अमलतुनु] सियोले लामा फट्का गरेर वा टाँका मारी सिउनु । > औ”टार्नु— स॰ क्रि॰ औँटर्नु । औ”टाराइ— ना॰ औँटार्ने क्रिया वा प्रक्रिया । औ”टारिनु— क॰ क्रि॰ लामा फड्का गरेर टाका मारी सिइनु ।
औ”ठा— ना॰ [औँठीको ति॰ ।)] हे॰ औँठो । ~ छाप— ना॰ १. कुनै लेनदेन वा कारोबार गर्दा प्रमाणस्वरूप लेखिएको कागतपत्रमा लगाइने हातका बूढी औँलाको ल्याप्चे; सहीछाप । २. सो सहीछाप लगाउन मोसो वा मसी धसी बूढी औँलाले कागतमा थिच्ने कार्य ।
औ”ठी— ना॰ [सं॰ अङ्गुष्ठी] शोभाका लागि औँलामा लगाइने, मुन्द्रीका आकारको सुन वा चाँदीको गहना; अङ्गुलिका; अँगुठी । — छापा— ना॰ १. व्यक्तिको नाम र संवत् खोपिएको, औँठीमा जडिने धातु वा हकिबको सानो छाप ।
औ”ठो— ना॰ [सं॰ अङ्गुष्ठे १. हात वा गोडाको सबभन्दा मोटो औँलो; बूढी औँलो; अँगुठो । २. अँगुठाको छाप; ल्याप्चे; सही ।
औ”रो— ना॰ [सं॰ अङ्कुर ] अम्रो; सालनाल ।
औ”ला/औ”लो— ना॰ [सं॰ अङ्गुली] प्रत्येक हात वा गोडाको अगिल्लो भागमा नब वा नङ्ग्रासहितका पाँच डोला अङ्गमध्ये कुनै एक । > औ”ल्याइ— ना॰ औँल्याउने किसिम, क्रिया वा भाव । —
औ”ल्याइनु— क॰ क्रि॰ औँलाले देखाइनु । औ”ल्याउनु— स॰ क्रि॰ १. कुनै व्यक्ति, वस्तु वा ठाउँ आदिलाई औँलो तेर्स्याएर देखाउनु; औँलाले तोकेर निर्देशन गर्नु; औँलाले देखाउनु; अङ्गुलीनिर्देश गर्नु । २. कुनै व्यक्ति, वस्तु, स्थान आदितर्फ सङ्केत गर्नु; इसारा गर्नु ।
औ”सा— ना॰ धेरै बासी वा सडेगलेका मासु र अरू त्यस्तै पदार्थहरूमा वा जीवजन्तुका घाउमा झिँगाले फुल पारेपछि त्यसैबाट विकसित हुने सानासाना, प्रायः सेता कीराका बीजरूप; कीराहरूको विकासको दोस्रो अवस्थाको जीव ।
औ”सिया— वि॰ [औँसी+इयो औँसीका दिन जन्मेको; औँस्याहा ।
औ”सी— ना॰ [सं॰ अमावस्यो चान्द्रमासअनुसार कृष्णपक्षको अन्तिम तिथि; अमावास्या; अमावस्या; अमा । > औ”स्याहा— वि॰ हे॰ औँसिया । औ”स्याही— वि॰ औँसीका दिन जन्मेकी ।
औकात/औगात— ना॰ [अ॰ औकाते १. कुनै व्यक्तिको सामाजिक, आर्थिक, बौद्धिक स्थिति वा अवस्था । २. कुनै व्यक्तिको आय र त्यसअनुसार उसले गर्न सक्ने खर्चको स्थिति, अवस्था वा स्तर; हैसियत; साबगास; बर्कत; ल्यागत ।
औचित्य— ना॰ [सं॰] उचित हुनाको भाव; उपयुक्तता; उचितपना । ~ प्राधान्यवाद— ना॰ काव्यको रचना गर्दा विषयानुरूप उचित किसिमले सबै कुरा आवश्यकतानुसार ठीकठीक मिलेको हुनुपर्छ भन्ने वा यस्तो हुनुलाई काव्यको आत्मतत्त्व मान्ने संस्कृत आचार्य क्षेमेन्द्रबारा प्रतिपादित एक सिद्धान्त । ~ सम्प्रदाय— ना॰ काव्यका सबै अङ्गप्रत्यङ्गको उचित विकास र सङ्गठन भएपछि मात्र काव्यका सौन्दर्यको सृजना हुन सक्छ भनेर मान्ने आचार्य क्षेमेन्द्रबारा प्रवर्तित साहित्यशास्त्रीय सम्प्रदाय ।
औजस— ना॰ [सं॰ अपयशे अपयश; अपकीर्ति ।
औजार— ना॰ [अ॰] विभिन्न थरीका कालिगडले आ६नो पेसासँग सम्बन्धित कामका निम्ति प्रयोग गर्ने विभिन्न सरसामान; ज्याबल; हातहतियार । औटा– प्रत्य॰ [रू ओटा ] सङ्ख्यावाची शब्दका पछिल्तिर लाग्ने र त्यस्तो शब्दलाई विशेषण बनाउने एक प्रत्यय (उदा॰— चारौटा, पाँचौटा इ॰); ओटा; गोटा ।
औडव— ना॰ [सं॰] सङ्गीतका सात स्वरमध्ये कुनै दुई स्वरलाई वर्जित गरी पाँच स्वर मात्र प्रयोग गरेर गाइने रागको एक प्रकार ।
औडाहा— ना॰ [सं॰ अवदाहे १. कुनै चिन्ता, व्यथा आदिबाट मनमा हुने जलन; मानसिक व्यथा; छटपटी; उकुसमुकुस । २. घाम, गर्मी आदिको आधिक्यले गर्दा हुने खरोपन; अतिशय गर्मीको स्थिति ।
औताइ— ना॰ [रू औताउ (+आइ॰] औताउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया [ > ] औताइनु— अ॰ क्रि॰ औताउने होइनु ।
औताउ–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ आकुल+नु] १. कसैले गर्न लागेको काम वा इच्छामा भएको कुरा के होला, कसो होला भनी चिन्ता लिनु । २. चौचौ लाग्नु; उत्कण्ठित हुनु । ३. आत्तिनु ।
औतार— ना॰ [सं॰ अवतारे १. वैष्णव धारणाअनुसार विष्णु भगवान्ले पृथ्वीमा लिएका विभिन्न जन्म (माछो, कछुवा, वराह, नृसिंह, राम, कृष्ण इ॰) मध्ये कुनै एक; अवतार । २. कुनै देवतासँग तुलना गर्न योग्य मान्छे (उदा॰— तँ त शिवकै औतार रहिछस्) । ३. देवताले ग्रहण गर्ने वा विभिन्न भेषमध्ये कुनै एक ।
औतारी— वि॰ [सं॰] १. बौद्धधर्म वा सिद्धसम्प्रदायअनुसार आफैँ उत्पन्न भएको; जन्मजन्मातरको घटनासित अवगत र आ६नो इच्छाअनुसार प्रकट हुन र लोप हुन सक्ने (व्यक्ति॰; अन्तर्यामी; अवतारी । ~ लामा— ना॰ औतारी गुण भएको लामा । >
औतारे— वि॰ औतारी ।
औताली— ना॰ हे॰ अपुताली ।
औत्कण्ठ्य— ना॰ [सं॰] १. उत्कण्ठित हुने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । २. उत्कण्ठा ।
औत्पत्तिक— वि॰ [सं॰] उत्पत्तिसम्बधी; उत्पत्तिको ।
औत्सुक्य— ना॰ [सं॰] उत्कण्ठा; हे॰ उत्सुकता ।
औदार्य— ना॰ [सं॰] हे॰ उदारता ।
औदास्य— ना॰ [सं॰] उदासीन हुनाको भाव; उदासीनता ।
औदुम्बर— वि॰ [सं॰] १. डुम्रीको; डुम्रीसम्बन्धी । ना॰ २. ब्राह्मण– जातिको एक वर्ग ।
औद्धत्य— ना॰ [सं॰] उद्धत हुनाको भाव; उद्दण्डता; उच्छृङ्खलता ।
औद्भिद— वि॰ [सं॰] १. भुइँ फोरेर निस्कने वा उम्रने; भुइँ फोरेर उमे्रको; भुइँफुट्टा । ना॰ २. छहराको पानी । ३. सिँधे नुन । औद्योगिक– वि॰ [सं॰] १. उद्योगसित सम्बन्धित; उद्योगको । २. उद्यमसँग सम्बन्धित; उद्यमको । ~ क्रान्ति— ना॰ १. युरोपमा सन् १८५१–देखि औपचारिक रूपमा आरम्भ भएर सन् १९५१– मा टुङ्गिएको एक व्यावसायिक आन्दोलन । २. उद्योगका क्षेत्रमा हुने व्यापक परिवर्तन वा विकास । ~ क्षेत्र— ना॰ कल– कारखाना, उद्योगधन्दाका निम्ति प्रशासनबारा निर्धारित गरिएको क्षेत्र । ~ तथ्य— ना॰ उद्योगधन्दासित सम्बन्धित प्रामाणिक कुरा; कलकारखानासम्बन्धी यथार्थ विवरण । ~ नगर— ना॰ कलकारखाना र उद्योगधन्दाका लागि स्थापित औपनिवेशिक शहर । ~ बाली— ना॰ खानेकुराका अतिरिक्त अन्य उपयोगमा आउने बाली; नगदे बाली (क्यास–क्रप) । ~ व्यवसाय— ना॰ कम्पनीकानुनका अनुशासनमा रही लाभ हासिल गर्ने उद्देश्यले लगानी लगाएर गरिने व्यवसाय । ~ शक्ति— ना॰ १. उद्योगका लागि आवश्यक साधन वा श्रम । २. उद्योगका दृष्टिले अग्रणी मानिने देश । ~ सेवा— ना॰ १. उद्योगसम्बन्धी सेवा । २. उद्योगका माध्यमबाट गरिने समाजसेवा । >
औद्योगीकरण— ना॰ १. विभिन्न कलकारखाना तथा उद्योगधन्दाको स्थापना तथा सञ्चालन गरेर देशलाई उद्योगप्रधान बनाउने कार्य । २. उद्योगको आरम्भ, विकास वा उन्नति ।
औधी— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १.धेरै; निकै; अत्यन्तै । ना॰ २. उपद्रो; फट्याइँ; बदमासी ।
औपचारिक— वि॰ [सं॰] १. शिष्टाचारको पालनका निम्ति गरिएको; शिष्टाचारसुहाउँदो । २. नियमानुसार भएको; नियमपूर्वकको; रीतिपूर्वकको; दस्तुरबमोजिमको । ३. रोगनिवारणका निमित्त गरिने उपचारसम्बन्धी । ~ भाषा— ना॰ १. भाषण आदिमा वा कसैसित औपचारिकरूपमा कुराकानी गर्दा बोलिने भाषा । २. कानुनी वा वैधानिक भाषा; नियमसम्बन्धी भाषा । ३. हृदयको भाव लुकाई लोलोपोतो देखाउने उद्देश्यले बोलिने कृत्रिम बोली । ~ शिक्षा— ना॰ शिक्षणसंस्थाबाट रीत पुथ्याएर ग्रहण गरिएको शिक्षा ।
औपदेशिक— वि॰ [सं॰] १. उपदेशसम्बन्धी । २. अर्कालाई उपदेश दिने वा शिक्षा दिने कामबाट जीवनयापन गर्ने (व्यक्ति॰ ।
औपनिवेशिक— वि॰ [सं॰] १. उपनिवेशसम्बन्धी; उपनिवेशमा हुने; उपनिवेशको । २. उपनिवेशमा बस्ने; उपनिवेशनिवासी ।
औपन्यासिक— वि॰ [सं॰] १. उपन्यासमा भएको; उपन्यासमा पाइने; उपन्यासको; उपन्याससम्बन्धी । २. उपन्यासका किसिमको; उपन्यासजस्तो । ३. अनौठो किसिमको; अद्भुत । ~ चरित्र— ना॰ १. उपन्याससुहाउँदो चरित्र । २. अनौठो चरित्र ।
औपपत्तिक— वि॰ [सं॰] १. युक्ति वा उपपत्तिले युक्त भएको; युक्तिसङ्गत; उपपत्तियुक्त । २. तर्कबारा सिद्ध गर्न सकिने वा सिद्ध हुने; प्रमाणबारा पुष्ट गर्न सकिने ।
औपसर्गिक— वि॰ [सं॰] १. उपसर्गबाट बनेको; उपसर्गसम्बन्धी ।
औपस्थिक— वि॰ [सं॰] अनैतिक यौनव्यवहारबाट जीविका चलाउने; व्यभिचारबाट जीविका चलाउने ।
औरस— ना॰ [सं॰] विवाहिता स्त्रीबाट जन्मेको छोरो; वैधानिक पुत्र; ठ्या छोरो ।
और्ध्वदेहिक— वि॰ [सं॰] १.मरेका व्यक्तिका उद्देश्यले दस दिनसम्म गरिने; मृत व्यक्तिसम्बन्धी (काजक्रिया॰ । ना॰ २. प्रेतकर्म ।
औल— ना॰ [सं॰ आकुले १. बेसी वा मधेशको सम्म र गर्मी ठाउँ । २. त्यस्तो ठाउँमा लाम्खुट्टे लाग्ने हुँदा त्यसबाट फैलने कामज्वरो; मलेरिया; औलो ।
औलाद— ना॰ [अ॰] सन्तान ।
औलाधौला— ना॰ [औलत+दौलत] छोराछोरी र प्रशस्त सुख– सम्पत्ति; सन्तति र प्रशस्त सम्पत्ति; पौलो ।
औलिया१— ना॰ [अ॰] इस्लाम धर्म वा मुस्लिम सम्प्रदायको सन्त वा बाबा ।
औलिया२— वि॰ [औलो+इयो औलो लागेको; औलको ज्वरो बराबर आउने; औलले ग्रस्त । ~ बयर— ना॰ औल लाग्ने ठाउँमा लहरामा फल्ने एक प्रकारको फल; कोल ।
औली— ना॰ [था॰] धान काटिसकेपछि थारूहरूबारा मनाइने एक उत्सव ।
औले— वि॰ [औल+ए] औलको; औलसम्बन्धी; औलिया (ज्वरो॰ । ~ जरो— ना॰ औलले गर्दा आउने जरो; कामजरो ।
औलो— ना॰ [औल+ओ] १. हे॰ औल । वि॰ २. औल लाग्ने; औलिया । ~ उन्मूलन— ना॰ औलो ल्याउने लाम्खुट्टेलाई समाप्त गरी औलोको रोगाणुलाई निर्मूल पार्ने क्रिया वा अभियान । > औल्याहा— वि॰ औलोको; औलो लाग्ने; औलिया ।
औवा–ठेउवा— ना॰ [(बि॰) ठेउवो नीलकण्ठ चरो ।
औषध— ना॰ [सं॰] १. औषधीका काममा आउने विभिन्न वनस्पति; जडीबुटी । २. रोग निको पार्नाका निमित्त विभिन्न जडीबुटी मिलाई प्रयोग गरिने औषधी; ओखती । > औषधालय— ना॰ रोगको उपचार गने र् र आवश्यकतानुसार रोगीहरूलाई भर्नासमेत गर्ने घर; अस्पताल । औषधाश्रित— वि॰ १. सधैँ औषधी गरिरहनुपर्ने । २. औषधीका भरमा बाँचेको ।
औषधि/औषधी— ना॰ [सं॰] १. रोग निको पार्ने वा शरीर तन्दुरुस्त पार्ने वस्तु; ओखती । २. उपाय; प्रयत्न । ~ विज्ञान— ना॰ औषधीको निर्माण, प्रयोग, प्रतिक्रिया आदिका सम्बन्धमा विस्तृत चर्चा भएको शास्त्र; औषधीसम्बन्धी विषयको जानकारी गराउने शास्त्र; खाने र लाउने औषधीसँग सम्बन्धित विज्ञान । — वेत्ता— ना॰ औषधीविज्ञानको विशेषज्ञ (फिजिसियन॰ ।
औषधोपचार— ना॰ [सं॰] औषधी सेवन गरिने उपचार । ~ सापटी— ना॰ कुनै संस्था वा कार्यालयले आ६ना कर्मचारीहरूलाई कुनै रोग लागेको उपचार गराउन दिने सहायता वा सापटी ।
औष्म्य— वि॰ [सं॰] १. ग्रीष्म ऋतुसम्बन्धी; गर्मीसम्बन्धी; ऊष्मसम्बन्धी । ना॰ २. उष्णता ।
औसत— ना॰ [अ॰] १. सालाखाला; सरदर । वि॰ २. बीचको; साधारण । ~ तलब— ना॰ कुनै संस्था वा कार्यालयका कर्मचारीहरूले सरदर वा सालाखाला रूपमा पाउने तलब । ~ ताप— ना॰ अधिकतम र न्यूनतम तापको सरदर वा सालाखाला ताप । ~ वर्षा— ना॰ अधिकतम र न्यूनतम वर्षाको सरदर वा सालाखाला वर्षा ।
औसर— ना॰ [सं॰ अवसरे १. अवसर; मौका; याम; ताक । २. अपराध; बिराम; गल्ती; भूल । > औसरवादी— वि॰ अवसरवादी; ताकछोपुवा । > औसरिया— वि॰ १. विद्रोही । २. अवसरवादी ।
औसानी— ना॰ [सं॰ अपोशाने १. वैदिक संस्कृतिअनुसार भोजन गर्नुभन्दा पहिले देवता वा पितृका निम्ति दिइने पाँच चिम्टी अन्न; बलि । २. भात खानुभन्दा पहिले हातमा पानी लिएर आ६नो अगाडिको भोजनको वरिपरि घुमाउने क्रिया; अप्सानी । ३. गर्भवती आइमाईलाई खानेकुरा खाँदा लाग्ने वाकवाकी; गह्नाउने ।
औस्या— वि॰ [औँसी+या ] नमिल्दो स्वभावको; ओखरपाङ्ग्रे ।