नेपाली शब्दसमूह ०२ अध

मुखपृष्ठ

अधः— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. निर्दिष्ट रेखा वा ठाउँदेखि तल; मन्तिर; उँधो; तल । ना॰ २. तल्लो क्षेत्र वा स्थान (पाताल आदि लोक) । — पतन— ना॰ २. निर्धारित स्थानबाट तलतिर खस्ने वा झर्ने काम; गिर्ने काम । २. मान–मर्यादा, नैतिकता आदिबाट हुने पतन; अधोगति; अवनति; गिराइ । ३. दुर्गति ।

अधकट्टी— ना॰ [आधा+कट्टी] चन्दा, टिकट, रसिद आदिमा लेनदेनको उही बेहोरा दोहोरो लेखी च्यातेर एकातिरको बेहोरा एक पक्षले र अर्कोतिरको बेहोरा अर्को पक्षले लिन मिल्ने गरी व्यवस्था मिलाइएका दुई खण्डमध्ये कुनै एक खण्ड ।

अधकपाली— ना॰ [आधा+कपाली] रुघा बिग्रिई वा पिनास पल्टिई आधा कपाल (टाउकाको आधा पाटो॰ दुख्ने रोग; अधा ।

अधकल्चाइ— ना॰ [अधकल्चो+आइ] अधकल्चो हुनाको किसिम, भाव वा स्थिति ।

अधकल्चि–नु— अ॰ क्रि॰ [अधकल्चो+इ+नु] अधकल्चो हुनु; आधा मात्र काम हुनु ।

अधकल्चो— वि॰ [आधा+काँचो = कल्चो] १. आधा पाकेको आधा काँचो; अजकल्चो; अगल्चो । २. अर्धशिक्षित । ३. अधूरो; अपूरो । ४. अधमरो । ५. अपरिपक्व । ६. अधकल्टो; अधपिल्टो ।

अधकल्च्याइ— ना॰ [रू अधकल्चि (+ आइ॰] अधकल्चिने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] अधकल्च्याइनु— क॰ क्रि॰ अधकल्चो पारिनु; अधकल्च्याउन लाइनु । अधकल्च्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ अधकल्चो पार्नु; अधकल्चिन लाउनु; अधकल्चिने पार्नु ।

अधखुला— वि॰ [आधा+खुलो खुला स्वर 'आ' भन्दा माथि र आधा बन्द स्वर 'ए' भन्दा तल जिब्रो रहेर उच्चरित हुने -स्वर) । २. आधा खुला ।

अधन— वि॰ [सं॰] धन नभएको; निर्धनी; गरिब; तन्नमभगत; कङ्गाल; हरिकङ्गाल; हरिटट्टु ।

अधन्नी— ना॰ [आधा+आनी ] आधा आनाको सिक्का; दुईपैसे सिक्का; दुईपैसे ढ्याक ।

अधपक्का/अधपक्को/अधपाको— वि॰ [प्रा॰ अद्धपक्को < सं॰ अर्धपक्व ] १. आधा पाकेको आधा नपाकेको; अर्धपक्व । २. अपरिपक्व ।

अधपिल्टो— वि॰ [प्रा॰ अद्ध+पिलुट्ठ < सं॰ अर्ध+प्लुष्ट] १. आधा काम भएको । २. आधा टुक्रा पारिएको । ना॰ ३. कनिका, चामल, मकै आदि अन्नको आधा फग्ल्याँटो; खँडेउली ।

अधबेसुरो/अधबेस्रो— वि॰ [सं॰अर्द्ध+बेसुरो ] कथ्य॰ अदबेस्रो । १. पूरा होस नभएको; आधा चेत ठेगानामा नभएको । २. गोज्याङ्ग्रो; लठेब्रो । ३. हुस्सू; लन्ठ ।

अधबैँसे— वि॰ [आधा+बैँस] < सं॰ अर्ध+वयस्क] आधा उमेर ढल्केको; बुढौतीतिर जान लागेको; तन्देरी अवस्था बितिसकेको; अर्धवयस्क ।

अधम— वि॰ [सं॰] १. नीच; निकृष्ट । २. खराब; तल्ला तहको । ३. क्षुद्र; दुष्ट । — ता— ना॰ अधमको गुण वा भाव; नीचता ।

अधमरा— ना॰ [प्रा॰ अद्धमारओ ] गाउँ र बेसीका बीचको जमिन वा ठाउँ; आदमारा ।

अधमरो— वि॰ [आधा+मरो < प्रा॰ अद्धमरओ ] मर्नु र बाँच्नुको दोसाँधमा परेको; आधा मरेको; अर्धमृत ।

अधमाङ्गुल— ना॰ [सं॰] छ जौ बराबरको नापो; पौने इन्चको नापो ।

अधर— ना॰ [सं॰] १. तल्लो ओठ; ओठ । वि॰ २. उँधोतिरको; तल्लो । — पान— ना॰ ओठको चुम्बन; ओठमा म्वा्यँ खाने काम । > अधरामृत— ना॰ प्रेमी वा प्रेमिकाको ओठको चुम्बनबाट पैदा हुने मधुर स्वाद । अधरासव— ना॰ प्रेमी वा प्रेमिकाका परस्परको चुम्बनमा प्राप्त हुने ओठको रसरूपी मदिरा; अधरामृत । अधरोष्ठ— ना॰ तल्लो ओठ; अधर ।

अधर्म— ना॰ [सं॰] १. धर्मको विपरीत कार्य; पाप; कुकर्म । २. शास्त्रले निषेध गरेको कर्म । ३. अन्याय; कुकृत्य; दुष्कर्म । >

अधर्मी— वि॰ १. धर्म नभएको; खराब आचार भएको । २. पापी; कुकर्मी । ३. अत्याचारी ।

अधस्थ— वि॰ [सं॰] १. तलतिर रहेको वा राखिएको । २. तल्लो श्रेणी वा दर्जाको; निम्न कोटिको; चुत्थो ।

अधा— वि॰ [प्रा॰ अद्ध ] १.कपालको आधा भाग दुखेको । ना॰ २. अधकपाली रोग ।

अधातु— ना॰ [सं॰] १. धातुबाहेक अरू वस्तु । २. नराम्रो धातु; कुधातु । वि॰ ३. नराम्रो धातुबाट तयार भएको । ना॰ ४. क्रियापदबाहेकका व्याकरणात्मक कोटि ।

अधारी— ना॰ [आधा+आरी ] श्लोकको आधा भाग; आधा श्लोक ।

अधार्मिक— वि॰ [सं॰] धार्मिक नभएको; अधर्मी ।

अधालो— ना॰ [आधा+आलो (प्रा॰ ने॰ आलो = खेते खेतको आधा भाग; आधा खेत ।

अधि— उप॰ [सं॰] उच्च, माथि, ज्यादा, बढी आदि अर्थ दिने गरी मूल शब्दको आरम्भमा जोडिएर नयाँ शब्द निर्माण गर्ने उपसर्ग (अधिपति, अधिकार, अधिमास, अधिग्रहण इ॰) ।

अधिक— वि॰ [सं॰] १. धेरै; ज्यादा; बढ्ता । २. अतिरिक्त; अवशिष्ट; शेष । ना॰ ३. आधारभन्दा आधेयको बढ्ता वर्णन गर्दा हुने एक अर्थालङ्कार । (उदा॰— आकाश पनि नाघेर कीर्ति चौतर्फ बढ्दछ ।) ~ कोण— ना॰ नब्बे डिग्रीभन्दा बढी र एकसय असी डिग्रीभन्दा कमको कोण; समकोणभन्दा ठूलो र बृहत्कोणभन्दा सानो कोण । — तद्रूपक— ना॰ उपमेयको अपेक्षा उपमानको अधिक गुण भएको व्यञ्जित हुने गरी उपमेयमा आरोप गरिँदा हुने एक अर्थालङ्कार । — तम— वि॰ १. कुनै पनि कुरामा सबभन्दा ठूलो; सबभन्दा बढी (सङ्ख्या, परिमाण, नाप, विस्तार आदि ) । २. ठूलो बहुमतमा भएको । ३. सबभन्दा माथिको । क्रि॰ वि॰ ४. ज्यादाभन्दा ज्यादा । — तर— क्रि॰ वि॰ १. ज्यादाजसो; प्रायशः; सामान्यतः । वि॰ २. ज्यादा; बढी; धेर । ~

बीजकीकरण— ना॰ पर्नेभन्दा निकै बढी मोल राखी लेखिएको बीजकका साथ वस्तु निकासी वा पैठारी गर्ने काम (उदा॰— केही व्यापारीहरूले गलैँचा निकासी गर्दा अधिक बीजकीकरण गरी सरकारलाई ठूलो घाटा पारे रू) । ~ भुक्तानी— ना॰ अधिकर्षण । ~ मास— ना॰ हरेक तीन वर्षमा आउने, दुई औँसीका बीचमा सङ्क्रान्ति नपर्ने महिना; एक वर्षमा बाह्र महिनाभन्दा बढी हुने महिना; मलमास; पुरुषोत्तम महिना; अधिमास ।

अधिकर— ना॰ [सं॰] निर्धारित रकमभन्दा बढी थपिएको शुल्क वा तिरो; अतिरिक्त कर ।

अधिकरण— ना॰ [सं॰] १. व्याकरणका अनुसार सप्तमी विभक्ति -मा, माथि इ॰) ले प्रतिनिधित्व गरेको कारक । २. कुनै सिद्धान्तको विवेचना गर्दा अँगालिने विषय, संशय, पूर्वपक्ष, उत्तरपक्ष र निर्णय भएको प्रकरण । ३. प्रकरण वा शीर्षक । ४. न्याय गर्ने संस्था; अदालत; न्यायालय । ५. सरकारले कानुनबमोजिम कसैको सम्पत्तिउपर कायम गर्ने अधिकार । > अधिकरणिक— ना॰ न्यायाधीश ।

अधिकर्ता— वि॰ [सं॰] १. अधिकरण गर्ने; अधिकारमा ल्याउने । ना॰ २. अधिकरणिक ।

अधिकर्म— ना॰ [सं॰] १. कार्यको प्रबन्ध; व्यवस्थिति; बन्दोबस्त । २. कुनै भ्रष्टाचारी, अनैतिक आदि कामको जाँचबुझ; निरीक्षण; जाँच । > अधिकर्मी— ना॰ कुनै कार्यालय, कारखाना आदिका कर्मचारीले गरेका कामको रेखदेख गर्ने व्यक्ति; निरीक्षक; जाँचकी ।

अधिकर्षण— ना॰ [सं॰] ब्याङ्कमा आ६ना नाउँको खातामा भएको भन्दा बढी रकम भुक्तानी लिने काम; अधिक भुक्तानी । अधिक वर्ष— ना॰ [सं॰] हरेक चार–चार वर्षमा आउने ३६६ दिन हुने इस्वी वर्ष । (चारले भाग लाग्ने वर्षको फरबरी महिनामा २९ दिन हुन्छ र ३६५ दिनको वर्ष हुनुपर्नेमा १ दिन बढी हुन आउँछ ।)

अधिकांश— ना॰ [सं॰] १. बढी अंश; धेर अंश । वि॰ २. धेरै; बढी । क्रि॰ वि॰ ३. प्रायः; अधिकतर ।

अधिकार— ना॰ [सं॰] १. कानुनी, परम्परागत वा नैतिक रूपमा प्राप्य न्यायोचित दाबी; स्वत्व; हक; अख्तियार । २. कब्जा । ३. क्षमता वा सामर्थ्य । ४. ज्ञान; ल्याकत । ५. नाट्यशास्त्रमा रूपकको प्रधान फलको स्वामित्व वा त्यसको प्राप्तिको योग्यता । ~ क्षेत्र— ना॰ १. कुनै सरकारी कर्मचारी वा व्यक्तिले आ६नो हक वा अख्तियारको प्रयोग गर्ने क्षेत्र । २. अदालतमा रहने, कानुनी प्रयोग गर्न पाउने अधिकारको हद । ~ त्याग— ना॰ पाएको अधिकारको त्याग; हकछोडाइ; राजीनामा । ~ निषेध— ना॰ पाएको अधिकारलाई विशेष अधिकारबारा नपाइने गराउने वा हटाउने काम; दिइएका अधिकारको हरण वा प्रतिबन्ध । ~ पत्र— ना॰ कुनै काम गर्नका निम्ति पाएको लिखत हकपत्र; अख्तियारनामा । — पृच्छा— ना॰ १. कुनै व्यक्ति वा संस्थासँग कसैको अधिकार, स्वतन्त्रता, पद 'कुन अधिकारअन्तर्गत खोसिएको वा दाबी गरिएको हो<' भनी सोध्न सर्वोच्च आदालतले दिएको लिखित आदेश । २. विभिन्न विषयमा कैफियत तलब गर्नलाई दिइने माथिल्लो तहका अड्डाको लिखित आदेश । —प्रत्यायोजन— ना॰ माथिल्ला तहका कर्मचारीले आफूमा रहेको हक केही समयका निमित्त तल्लो तहका कर्मचारीलाई सुम्पने काम । —वाला— वि॰ अधिकार पाएको वा भएको (व्यक्ति) । ~ हनन— ना॰ संविधान वा नियम–कानुनअन्तर्गत कसैले पाएको वा पाउने हक खोस्ने काम; सो हकमाथि परेको आघात; त्यस्तो हक खोसिनाले त्यसको उपभोग गर्न नपाइएको स्थिति । > अधिकारी— ना॰ १. कुनै अड्डा, सङ्गठित संस्था वा निकायको अधिकार पाएको व्यक्ति; पदाधिकारी; अधिकृत (जस्तो— भूमिसुधार अधिकारी, जिल्ला शिक्षा अधिकारी इ॰); हाकिम; अफिसर । २. स्वामी; मालिक । ३. कुनै कुरामा राम्रो दखल भएको व्यक्ति । (उदा॰— म यस विषयको अधिकारी होइन ।) ४. पूर्वीय प्राचीन परम्पराअनुसार कुनै पनि शास्त्रको थालनीमा सो शास्त्र पढ्न उपयुक्त पात्र ठहथ्याइएको व्यक्ति; शास्त्रका आरम्भमा बताइने अनुबन्ध–चतुष्टय (विषय, सम्बन्ध, अधिकारी र प्रयोजन॰–मध्ये एक । ५. नेपालका थारू, दनुवार, बाहुन, छेत्रीआदिको एक थर ।

अधिकृत— ना॰ [सं॰] १. कुनै अड्डा वा कार्यालय आदिको अधिकारप्राप्त व्यक्ति । २. राजपत्राङ्कित वा सोसरहको कर्मचारी । वि॰ ३. कुनै काम गर्नका निम्ति अधिकार पाएको; तैनाथ गरिएको । ४. कसैका अधिकारमा वा कब्जामा परेको वा पारिएको ।

अधिकोष— ना॰ [सं॰] सर्वसाधारणले नगद जम्मा (निक्षेप॰ गर्ने, निजले मागेमा ब्याजसहित रकम फर्काइदिने र सर्वसाधारणलाई उचित धितो राखी ऋण दिने आदि काम गर्न कानुनी रूपमा अधिकृत संस्था वा ब्याङ्क ।

अधिक्रान्ति— ना॰ [सं॰] शक्ति, अधिकार वा धाकबारा अर्काको अधिकार हनन गर्ने वा अर्कालाई काममा लगाउने काम; जबरजस्ती दमन गरी अधिकार खोस्ने वा यस्तो काम गर्नै पर्छ भनी विवश तुल्याउने काम ।

अधिक्रो— ना॰हे॰ अधिग्रो ।

अधिक्षेत्र— ना॰ [सं॰] कुनै पनि अड्डा–अदालतका अधिकृतलाई आ६नो अधिकार प्रयोग गर्न कानुनले दिएको अधिकारक्षेत्र; अधिकृत क्षेत्र (जुरिस्डिक्सन॰ ।

अधिगम/अधिगमन— ना॰ [सं॰] १. कुनै व्यापार वा कारोबारबाट हुन आउने लाभ; प्राप्ति; आम्दानी । २. चेतना; ज्ञान । ३. अध्ययन गर्ने काम; चिन्तन–मनन गर्ने काम । ४. पुग्ने काम; पहुँच । ५. अदालतमा न्यायाधीशले कुनै मुद्दा–मामिलाको मिसिलबाट निकालेको निचोड; निस्तुक; निष्कर्ष ।

अधिगोष्ठी— ना॰ [सं॰] कुनै प्राज्ञिक वा व्यावहारिक विषयमा सो विषयका ज्ञाताहरू भेला भई व्याख्यान, छलफल आदिका माध्यमबाट निष्कर्ष निकाल्न आयोजित बैठक, सभा वा सम्मेलन; गोष्ठी; सङ्गोष्ठी ।

अधिग्रहण— ना॰ [सं॰] कसैको हकदैयामा रहेको जग्गा–जमिन, घर आदि सम्पत्ति कानुनी तरिकाले तोकिएको क्षतिपूर्ति दिई सार्वजनिक प्रयोजनका निम्ति सरकारबारा कब्जामा लिने काम; अधिकरण । २. हावाले पानीको बाफ लिने क्रिया ।

अधिग्राहक— ना॰ [सं॰] १. वैधानिक तवरबाट कुनै वस्तु पाउने अधिकार भएको व्यक्ति; कुनै वस्तुको प्राप्तिको अधिकारी । २. अधिग्रहण गर्ने अधिकारी । वि॰ ३. अधिग्रहण गर्ने ।

अधिग्रो— ना॰ [आधा+इग्रो ] समय नपुगी केही महिनामा नै तुहेको गर्भ; तुहेत्रो; अधिक्रो ।

अधिति–नु— अ॰ क्रि॰ [अधितो+इ+नु ] १. हलुङ्गो हुनु; भाररहित हुनु । २. बतासिनु । ३. पातलो हुनु; पन्यालिनु ।

अधितो— वि॰ [अ+धीत ] धीत–पत्यार नभएको; भर पर्न नसकिने; लफङ्गो ।

अधित्यका— ना॰ [सं॰] पहाडमाथिको सम्म परेको जमिन । २. लेकको समथर जमिन । ३. लेक ।

अधित्या्यँ— ना॰ [सं॰ अधितो+या्यँ ] अधितो हुने काम; लकपकाउने स्वभाव ।

अधिदेय— ना॰ [सं॰] सरकारी कामले गरिने यात्राको व्यय, घरभाडा आदिका सम्बन्धमा र कुनै अतिरिक्त कामका निम्ति पनि सरकारी कर्मचारीलाई दिइने निश्चित रकम वा भत्ता ।

अधिदेव/अधिदेवता— ना॰ [सं॰] १. देवताहरूमध्ये आफूले सबभन्दा ठूलो वा बढ्ता मानेको देवता; ठूला देवता; देवाधिदेव । २. कुनै स्थान, वस्तु वा कार्यका अधिष्ठाता, स्वामी वा रक्षक मानिएका देवता । ३. इष्टदेव; कुलदेवता ।

अधिनायक— ना॰ [सं॰] १. सबै कुराको अधिकार पाएको व्यक्ति; स्वामी । २. खास गरी सरकारमा निरङ्कुश रूपले अधिकार प्रयोग गर्ने व्यक्ति । ३. दमन र अत्याचारपूर्वक आ६नो सम्पूर्ण अधिकार प्रयोग गर्ने शासक; तानाशाह । ~ तन्त्र— ना॰ कुनै व्यक्ति वा व्यक्तिसमूह अधिनायक बनी सञ्चालन गरेको राज्य– व्यवस्था वा सो व्यवस्थासम्बन्धी सिद्धान्त । —त्व— ना॰ कुनै छेकथुनविना पूर्ण रूपले गरिने अधिकारको प्रयोग; सर्वोच्च नेतृत्व; अधिनायक हुनाका भाव वा गुण । —वाद— ना॰ अधिनायकतन्त्र । —वादी— वि॰ अधिनायकवादको अनुयायी; अधिनायकवादप्रति विश्वस्त । > अधिनायकी— ना॰ अधिनायकको अधिकार ।

अधिनियम— ना॰ [सं॰] मुख्य नियमभित्र खास व्यवस्था वा प्रबन्धका निम्ति बनाइएको विशेष नियम । > अधिनियमन— ना॰ १. अधिनियम बनाउने कार्य । २. संसद्, सङ्घ वा संस्था आदिबारा लागू गरिने विधान ।

अधिनियमित— वि॰ अधिनियमबारा सञ्चालित; अधिनियमसम्मत ।

अधिनिष्कासन— ना॰ [सं॰] नियम–कानुनको आधारमा कसैलाई उसको घर, जग्गा–जमिन आदिबाट निकाल्ने कार्य; बेदखली ।

अधिप— ना॰ [सं॰] १. स्वामी; मालिक । २. राजा । ३. ईश्वर ।

अधिपति— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तु, जमिन, धन आदिको स्वामी वा मालिक । २. राजा । ३. कुनै कार्य, विभाग, विषय आदिको मुख्य अधिकारी ।

अधिपत्र— ना॰ [सं॰] माथिल्ला तहको कार्यालयबारा तल्ला तहका कार्यालयलाई विशेष काम गर्न दिइएको आदेशपत्र; परिपत्र ।

अधिभार— ना॰ [सं॰] १. विशेष परिस्थितिमा वा विशेष कामका निम्ति सामान्य कर वा शुल्कका अतिरिक्त लगाइएको कर; शुल्क आदिको थप भार । २. ज्यादै बढी मात्रामा लादिएको बोझ ।

अधिमास— ना॰ [सं॰] हे॰ अधिक–मास ।

अधिमूल्य— ना॰ [सं॰] १. कुनै मालसामानको विशेष परिस्थितिमा हुने वा लिइने बढी मोल; विशेष मोल । २. बढ्न गएको मोल । श्र अधिमूल्यन— ना॰ १. कुनै वस्तु वा मुद्राको सामान्यभन्दा बढ्न गएको मूल्य; मूल्य वृद्धि गर्ने काम । २. मूल्यको आधारमा गरिने काम । ३. दैनिक उपभोगका वस्तुको बजारभाउमा वृद्धि देखा पर्ने काम; महँगीको वृद्धि ।

अधियथार्थवाद— ना॰ [सं॰] हे॰ अतियथार्थवाद ।

अधियाँ/अधिया— ना॰ [सं॰ अर्धिके जग्गा–जमिनमा हुने उब्जा मोही र तल्सिबमा आधा–आधा गरी बाँड्ने चलन; बटैयादारी; बटैया । —दार— ना॰ अधियाँमा जग्गा कमाउने किसान; बटैयादार; बटैदार । — दारी— ना॰ अधिया–प्रथा । > अधियार— ना॰ अधियाँदार ।

अधियुक्त— वि॰ [सं॰] १. मासिक वेतन वा दैनिक पारिश्रमिक लिएर काम गर्ने; विशेष काम–कुराका निम्ति पारिश्रमिक दिई भर्ना गरिएको । ना॰ २. त्यस्तो व्यक्ति वा कर्मचारी ।

अधियोजक— ना॰ [सं॰] अधियुक्त राख्ने वा भर्ना गर्ने व्यक्ति ।

अधियोजन— ना॰ [सं॰] १. अधियोजकले अधियुक्त भर्ना गर्ने कार्य । २. अधियुक्तको सेवा वा कार्य ।

अधिराज— ना॰ [सं॰] १. अधिराज्यका शीर्षस्थ राजा; सम्राट् । २. कुनै अधिराज्यका राजारजौटाहरूभन्दा माथिका वा सर्वोच्च राजकीय व्यक्तित्व । ३. महाराजभन्दा पनि उच्च राजकीय पदवी; महाराजाधिराज । —कुमार— ना॰ राजतन्त्रकालीन नेपालका राजाका भाइहरू र युवराजबाहेकका अन्य छोराहरूलाई जनाउने शब्द । —कुमारी— ना॰ राजाका छोरी, बुहारी तथा भाइबुहारीहरूलाई जनाउने शब्द ।

अधिराज्य— ना॰ [सं॰] १. राजाबारा शासित सार्वभौमिकतासम्पन्न राज्य; राष्ट्रप्रमुखका रूपमा राजा रहेको देश । २. अनेकौँ उपराज (महाराज॰–उपर एक अधिराज (महाराजाधिराज॰–को प्रभुत्व भएको राज्य । ३. साम्राज्य ।

अधिरोहण— ना॰ [सं॰] १. कुनै अग्लो ठाउँमा चढ्ने काम । २. कुनै वाहनमा सवार हुने काम । ३. सम्मानपूर्ण पदमा आसीन हुने काम; उच्च पदमा बहाली लिने काम ।

अधिरोही— वि॰ [सं॰] जमिनबाट उम्रेर ठाडै बढ्ने खालको; ठाडो बढ्ने किसिमको (बोट–बिरुवा) । ~ वृक्ष— ना॰ वनको क्षेत्रभन्दा माथि उठ्ने गरी हुर्केको वा अग्लिएको रूख; वनको एक सतहमा झ्याम्म परेको भागभन्दा अग्लो भएको रूख ।

अधिलाभ— ना॰ [सं॰] सामान्य प्राप्ति वा वेतनभन्दा बढी दिइने लाभ; विशेष लाभांश । > अधिलाभांश— ना॰ कुनै औद्योगिक वा व्यापारिक संस्थाका अंसियारहरूलाई दिइने वा अंसियारहरूले पाउने अधिलाभको अंश ।

अधिवक्ता— ना॰ [सं॰] न्यायालयमा वादी वा प्रतिवादीका पक्षमा वकालत गर्ने अधिकारप्राप्त व्यक्ति वा कानुन–विशेषज्ञ; अधिकृत तहको कानुन–व्यवसायी (एडभोकेट॰ ।

अधिवचन— ना॰ [सं॰] हे॰ अधिवाचन । > अधिवचनालय— ना॰ कानुनी पेसा अँगालेका वकिलहरूका आ६ना हक, हित र पेसाको उन्नतिका निम्ति गठित संस्था; अधिवाचनालय ।

अधिवर्ष— ना॰ [सं॰] मलमास परेको वर्ष; पुरुषोत्तम मास वा अधिकमास परेको वर्ष ।

अधिवाचन— ना॰ [सं॰] न्यायालयमा आफूले लिएको पक्षको समर्थनमा अधिवक्ताले गर्ने वहस; पैरवी; अधिवचन । >

अधिवाचनालय— ना॰ अधिवचनालय ।

अधिवास— ना॰ [सं॰] १. राम्ररी बस्ने वा रहने ठाउँ । २. नागरिक अधिकारको हनन नहुने गरी एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा बसा्यँ सर्ने काम । ३. बास्ना आउने पदार्थ; अत्तर । > अधिवासी— ना॰ १. कुनै देश वा स्थानको पुर्ख्यौली बासिन्दा । २. एक देशबाट अर्को देशमा बसा्यँ सरेर नागरिक अधिकार लिई बसेको व्यक्ति ।

अधिवेशन— ना॰ [सं॰] १. कुनै सङ्घसंस्था, विधायिका आदिका विभन्न क्षेत्रका प्रतिनिधि सदस्यहरूको ठूलो सम्मेलन, भेला वा जमघट । २. सङ्घसंस्था, विधायिका आदिको कुनै खास अवधिमा हुने एउटै बैठक वा खास अवधिभित्र लगातार हुने विभिन्न बैठक । ~ नियमावली— ना॰ संसद् वा सङ्घसंस्थाले गर्ने समारोह, उत्सव आदि सञ्चालनका निमित्त बनाइएका नियमहरूको समूह ।

अधिशुल्क— ना॰ [सं॰] कुनै वस्तु वा पदार्थमा लागिरहेको नियमित अन्तःशुल्क वा भन्सारशुल्कका अतिरिक्त लगाइने शुल्क; थप शुल्क; अतिरिक्त शुल्क; विशेष शुल्क (सरचार्ज॰ ।

अधिष्ठाता— ना॰ [सं॰] १. कुनै संस्था वा कार्यालयको प्रमुख व्यक्ति; अध्यक्ष । २. स्थापना गर्ने व्यक्ति; संस्थापक । ३. प्रमुख संरक्षक । ४. विश्वब्रह्माण्डका सञ्चालक वा अधिपति; परमात्मा; ईश्वर ।

अधिष्ठात्री— ना॰ [सं॰] १. देवताहरूमध्ये सबैभन्दा बढी मानिएकी देवी । २. कुनै वस्तु, स्थान वा कार्यकी स्वामिनी वा संरक्षिका । ३. इष्टदेवी; कुलदेवी ।

अधिष्ठान— ना॰ [सं॰] १. कुनै स्थानको बसोबास; वासस्थान; डेरा । २. नजिकैको जवाइ वा उभ्याइ । ३. सहर; बस्ती । ४. राजसिंहासन । ५. आधार ।

अधिष्ठित— वि॰ [सं॰] १. माथितिर चढेको; कसैमाथि बसेको । २. ठूलो पदमा रहेको ।

अधिसूचना— ना॰ [सं॰] माथिल्ला तहबाट तल्ला तहलाई दिइने विशेष सूचना ।

अधीक्षक— ना॰ [सं॰] कुनै निश्चित एकाइका कर्मचारीहरूको कार्यसञ्चालनसम्बन्धी गतिविधि निरीक्षण गर्ने अधिकारी; निरीक्षक; सुपरिवेक्षक ।

अधीक्षण— ना॰ [सं॰] अड्डाखानामा कर्मचारीहरूले गरेका कामकारबाईको निरीक्षण ।

अधीन— वि॰ [सं॰] १. वशमा वा मातहतमा परेको । २. आश्रित । ३. विवश; लाचार; परतन्त्र । ~ वाक्य— ना॰ व्याकरणमा मिलित वा मिश्र वाक्यमा मुख्य वाक्यांशको पूरक, कर्म वा क्रियाविशेषण आदि भएर रहेको उपवाक्य; ('तँ राम्ररी पढ् भनी बाबाले मलाई भन्नुभयो' भन्ने मिश्र वाक्यभित्रको 'तँ राम्ररी पढ्' उपवाक्य 'बाबाले मलाई भन्नुभयो' भन्ने प्रधान उपवाक्यको आश्रित भएकाले अधीन उपवाक्य बनेको छ ।) —ता— ना॰ कसैलाई वशमा राख्ने कार्य वा कसैको वशमा पर्ने स्थिति । — स्थ— वि॰ १. अर्काका वशमा परेको वा रहेको; परतन्त्र; कसैको कब्जामा वा नियन्त्रणमा परेको । २. कसैका मातहतमा रहेको; कसैको अधिकारभित्रको । श्र अधीनीकरण— ना॰ आ६नो अधीनमा राख्ने काम ।

अधीर— वि॰ [सं॰] १. धैर्य नभएको; हडबडाएको । २. चञ्चल; अस्थिर । ३. व्याकुल ।

अधीश— ना॰ [सं॰] १. मालिक वा स्वामी । २. अधिपति । ३. कुनै सङ्घसंस्था वा प्रदेशको मुख्य हाकिम । ४. राजा । ५. ईश्वर ।

अधीश्वर— ना॰ [सं॰] १. सर्वोच्च अधिपति । २. राजा । ३. स्वामी; मालिक ।

अधुना— क्रि॰ वि॰ [सं॰] वर्तमानको समयमा; अहिले; यतिखेर । >

अधुनातन— वि॰ वर्तमानकालमा चलेको; अत्याधुनिक; हिजोआज चलेको; आजभोलिको ।

अधुरो/अधूरो— वि॰ कुनै कामकुरो गर्दा आधा मात्र सिद्धिएको; पूरा नभएको; अधकल्चो ।

अधेरी— वि॰ [आधा+एरी ] नसकिएको; अपूरो; आधा मात्र सकिएको; अधूरो ।

अधेली— ना॰ [आधा < सं॰ अर्ध+एली ] पैसाको पनि आधा मूल्य भएको मुद्रा; आधापैसे मुद्रा ।

अधेलो— ना॰ [आधा+एलो < सं॰ अर्द्ध+इल्लक ] आधा पैसा मूल्यको सिक्का; आधापैसे सिक्का; अधेली ।

अधैर्य— वि॰ [सं॰] १. आत्मनियन्त्रण नभएको । २. उत्ताउलो; चञ्चल । ३. हडबडाएको; अधीर । ना॰ ४. धैर्यको अभाव; व्याकुलता; चञ्चलता; घबडाहट ।

अधोगति— ना॰ [सं॰] १. तलतिर झर्ने गति; पतन । २. नराम्रो मार्गमा लाग्ने कार्य; दुष्कर्म । ३. उन्नति नहुने कामको अनुसरण वा त्यस्तो कामबाट भएको अवनति ।

अधोगामी— वि॰ [सं॰] १. पतनको बाटो लागेको; तलतिर गिर्ने खालको । २. नारकीय बाटो लिएको; पापाचारबाट मिल्ने फल कमाउन लागेको । ३. नीच; पतित ।

अधोपतन— ना॰ [सं॰ अधःपतन ] अधःपतन; अवनति ।

अधोबिन्दु— ना॰ [सं॰] १. सबभन्दा तलको बिन्दु । २. भूगोलमा चर्चित अधःस्वस्तिक । ३. ध्वनि वा वर्णचिह्नका मुनि दिइने थोप्लो वा टिकी; तलथोप्ली ।

अधोभूमि— ना॰ [सं॰] १.घरको भुईंतलाभन्दा मुनिको कोठाचोटा; तहखाना । २. होचो जमिन । ३. तलको भुईं ।

अधोमति— ना॰ [सं॰] खस्केको बुद्धि; अधोगतिमा लाग्ने मति; कुमति; दुर्मति ।

अधोमार्ग— ना॰ [सं॰] अधोगतिमा लाग्ने मार्ग; कुमार्ग; कुबाटो; अबाटो ।

अधोमुख— वि॰ [सं॰] १. घोसमुन्टे; निहुरमुन्टे; घोसे; घोप्टे । ना॰ २. झुकेको मुख; निहुरिएको मुख ।

अधोरेखा— ना॰ [सं॰] १. हरफका मुनि दिइने कच वा लाइन । २. त्रिभुजको आधार रेखा । > अधोरेखाङ्कन— ना॰ खास कुरालाई विशेष रूपमा महत्त्व दिन वा सङ्केत गर्न अक्षर, शब्द, वाक्य वा वाक्यसमूहको तलतिर दिइने तेर्सो रेखाचिह्न वा त्यस्तो रेखाचिह्न दिने काम; कच; ढाक; अन्डरलाइन । अधोरेखाङ्कित— वि॰ कच गरिएको; ढाकिएको ।

अधोवस्त्र— ना॰ [सं॰] कमरभन्दा तलतिर लगाउने लुगा (कछाड, लगौँटी, धोती, सुरुवाल इ॰) ।

अधोवायु— ना॰ [सं॰] गुदबारबाट निस्कने दुर्गन्धी वायु; अपानवायु; पाद ।

अधौ— ना॰ [आधा < प्रा अद्ध < सं॰ अर्द्ध+औ ] १. कपडा आदिको थानको आधा भाग; आधा थान । २. जुत्ताको खुराभन्दा अगाडिको तलुवाको पात; जुत्ताका तलुवाको आधा पात ।

अध्यक्ष— ना॰ [सं॰] १. कुनै संस्था, कम्पनी, समिति, सभा, संसद् आदिको प्रमुख । २. कुनै राष्ट्रको प्रमुख; राष्ट्राध्यक्ष । ३. कुनै कार्यालयको प्रमुख; मुख्य हाकिम; सञ्चालक । —ता— ना॰ १. अध्यक्ष हुनाको भाव वा अवस्था; अध्यक्षको आसन वा पद । २. हाकिमी । ३. सभापतित्व ।

अध्ययन— ना॰ [सं॰] १. पढ्ने काम; पठन । २. कुनै विषयको जानकारीका निम्ति सो विषयलाई बुझ्ने, पहिचान्ने, गहिरिएर हेर्ने वा पढ्ने काम । ३. कुनै उद्देश्यप्राप्तिका लागि कुनै विषयका विभिन्न पक्षमा गरिने विचार (उदा॰— नेपालमा शैक्षिक स्थितिको अध्ययन आवश्यक छ रू) । ~ पत्र— ना॰ विद्यार्थीलाई अध्ययन सुगम होस् भन्ने हेतुले विभिन्न पुस्तक–पत्रिकामा भएका बुँदा बटुली शिक्षकले सामान्य पत्रमा लेखेर प्रत्येक विद्यार्थीलाई उपलब्ध गराउने हस्तपत्र । ~ बिदा— ना॰ सरकारी, अर्धसरकारी, गैरसरकारी कर्मचारी वा शिक्षकहरूले कुनै पनि विषयको अध्ययनका निम्ति पाउने वा निजहरूलाई दिइने निर्धारित अवकाश वा छुट्टी । ~ भ्रमण— ना॰ कुनै शैक्षिक संस्थाबाट औपचारिक रूपमा वा व्यक्तिगत तवरबाट अनौपचारिक रूपमा भए पनि ज्ञानआर्जनका निम्ति गरिने भ्रमण; शैक्षिक भ्रमण । —शील— वि॰ १. कुनै पनि विषयको अध्ययनमा चाख लिई लागिरहने । २. ज्ञानप्राप्तिमा डुबेको । ३. प्राज्ञिक विषयमा प्रयत्न गर्ने । ~ संस्थान— ना॰ विश्वविद्यालयअन्तर्गत विद्याको खास क्षेत्र (मानविकी तथा सामाजिक शास्त्र, कानुन, विज्ञान आदि॰–सित सम्बन्धित उच्च शिक्षाको अध्ययनअध्यापन र त्यसको सञ्चालन गर्ने एक निकाय । > अध्ययनीय— वि॰ अध्ययन गर्न योग्य; अध्ययन गर्नुपर्ने ।

अध्यवसान— ना॰ [सं॰] १. उद्योग; व्यवसाय । २. दुई वस्तुको एकरूपताबाट पैदा हुने एक अलङ्कार । ३. कुनै ठूलो कामको समाप्ति ।

अध्यवसाय— ना॰ [सं॰] १. कुनै काममा दृढतापूर्वक गरिने खुरन्धार । २. उत्साह र चाख लिएर कुनै काममा संलग्न भइरहने क्रिया । ३. उद्योग, उद्यम । ४. अठोट; दृढ विचार । > अध्यवसायी— वि॰ अध्यवसायसम्बन्धी; अध्यवसाय भएको वा गर्ने ।

अध्यागमन— ना॰ [सं॰] विदेशी मुलुकको नागरिकलाई देशभित्र निश्चित अवधिभित्र प्रवेश गर्न दिइने कार्य ।

अध्यागमित— वि॰ [सं॰] अध्यागमन अन्तर्गतको; अध्यागमनमा हिँडेको ।

अध्यात्म— ना॰ [सं॰] १. आत्मज्ञान । २. तत्त्वमीमांसा । ३. आत्मा र परमात्माका गुण एवं तिनको पारस्परिक सम्बन्धका विषयमा गरिने चिन्तन, निरूपण वा विवेचना । ४. भित्री ज्ञान; तत्त्वज्ञान । ~ ज्ञान— ना॰ अध्यात्मसम्बन्धी ज्ञान; आत्मा र परमात्मासित सम्बन्ध राख्ने ज्ञान । —वाद— ना॰ आत्मा र परमात्माका गुण, स्वरूप र तिनको पारस्परिक सम्बन्ध आदिको विचार, विवेचन र निरूपण गरिने विद्या; अन्तिम सत्य वा वास्तविकता परमात्मा नै हो र सांसारिक विषयवस्तुचाहिँ झुट्टा र भ्रमपूर्ण हुन् भनी मान्ने मत । —वादी— वि॰ १. अध्यात्मवादसित सम्बन्धित । २. अत्यात्मवादको अनुसरण गर्ने, त्यसलाई मान्ने वा विश्वास गर्ने । ~ विद्या— ना॰ अध्यात्मवाद ।

अध्यादेश— ना॰ [सं॰] विधायिका वा संसद्को अधिवेशन नभएको बेला खास समयका निम्ति आवश्यक परेमा राष्ट्रको सर्वोच्च सत्ताबाट विशेष अधिकारको प्रयोग गरी जारी भएको वा हुने कानुनसरहको मान्यताप्राप्त आदेश (अर्डिनेन्स॰ ।

अध्यापक— ना॰ [सं॰] पढाउने पेसा लिएको व्यक्ति; पढाउने व्यक्ति । > अध्यापकी— ना॰ पढाउने काम; पढाइ; अध्यापन ।

अध्यापन— ना॰ [सं॰] पढाउने काम; शिक्षण । ~ अभ्यास— ना॰ सिकाउने वा पढाउने अभ्यास; अध्यापनको सम्बन्धमा प्रशिक्षण लिइसकेपछि त्यसको अङ्ग वा पूरकका रूपमा सम्बन्धित विषयको कक्षामा गई तोकिएका शिक्षकको सुपरिवेक्षणमा रहेर प्रशिक्षार्थीबारा गरिने शिक्षणको अभ्यास । ~ योजना— ना॰ विद्यार्थीहरूका लागि खास वा विभिन्न विषय सिकाउने पूर्वतयारीका निमित्त शिक्षकबारा गरिने शिक्षणयोजना (उदा॰— कार्ययोजना, एकाइयोजना, पाठयोजना इ॰ ।) ।

अध्यापिका— ना॰ [सं॰] पढाउने स्त्री; पढाउने पेसा लिएकी स्त्री; शिक्षिका ।

अध्याय— ना॰ [सं॰] १. पुस्तक वा ग्रन्थका विभिन्न खण्डमध्ये कुनै एक । २. व्यक्ति वा समाजका इतिहासका प्रमुख चरणमध्ये कुनै एक; परिच्छेद; सर्ग; खण्ड ।

अध्यारोप/अध्यारोपण— ना॰ [सं॰] १. एउटा वस्तुलाई अर्को वस्तु ठान्ने आभास; भ्रमले गर्दा एउटा वस्तुको गुणको अर्को वस्तुमा हुने आरोप (जस्तो — डोरीलाई सर्प भनी ठान्नु इ॰) । २. एउटाको कार्यव्यापारको अर्कामा हुने आरोपण ।

अध्यास— ना॰ [सं॰] १. झूटो ज्ञान; मिथ्या ज्ञान । २. एउटा वस्तुमा अर्को वस्तुको धारणा ।

अध्याहार— ना॰ [सं॰] १. कुनै भनाइलाई पुष्टि गर्नुपर्दा मूल भनाइलाई पुष्टि गर्ने खालका अन्य उक्ति ल्याएर आवश्यक ठाउँमा जोड्ने काम; अस्पष्ट वाक्यलाई अन्यत्रका प्रमाण, उक्तिहरू ल्याएर स्पष्ट पार्ने काम । २. वादविवाद गर्ने काम; तर्क गर्ने काम ।

अध्येता— ना॰ [सं॰] कुनै विषयको ज्ञानार्जनका निम्ति अध्ययन, अनुशीलन, चिन्तनमनन गर्ने व्यक्ति; पढ्ने व्यक्ति; विद्यार्थी; शिक्षार्थी ।

अध्येय— वि॰ [सं॰] अध्ययन गर्न योग्य; पढ्न योग्य ।

अन्— पू॰ स॰ [सं॰] विशेषतः सुरुमा स्वरवर्ण भएमा पद वा आधारपदका अगिल्तिर लागी अभाव, विपरीतता, न्यूनता, निषेध आदि जनाउने पूर्वसर्ग (अन्+आचार = अनाचार, अन्+उत्तरित = अनुत्तरित, अन्+अधिकृत = अनधिकृत इ॰) ।

अन— पू॰ स॰ [सं॰ अन् ] १. नेपाली तद्भव आदि शब्दमा व्यञ्जनवर्णका अगाडि लागेर अभाव, हीनता, अति, विरुद्ध आदि नकारात्मक अर्थ बुझाउने पूर्वसर्ग (अनपढ, अनमोल, अनविश्वास, अनपत्यार, अनजान इ॰) । २. नेपाली तत्सम शब्दमा अच्वर्णको अगाडि लागेर सोही–सोही अर्थ बुझाउने पूर्वसर्गबाहेकको सन्धिगत रूप (अनीश्वर, अनन्त, अनादि इ॰ ।); अन् ।

अनकन— ना॰ [(बि॰) कन् ] काम गर्दा दर्साइने अतत्परता; आनेकाने; दोधार । > अनकनाइ— ना॰ अनकनाउने किसिम, क्रिया वा भाव । अनकनाइनु— अ॰ क्रि॰ अनकन गर्ने होइनु; के भनूँ कसो भनूँ गर्ने होइनु । अनकनाउनु— अ॰ क्रि॰ कुनै कुरा भन्न वा काम गर्न अकमक गर्नु; लकपकाउनु; अकमकाउनु । अनकनाहट— ना॰ अनकनाइ ।

अनकन्टार/अनकन्तार— ना॰ [सं॰ अन्धकान्तार ] १. निर्जन स्थल; एकान्त स्थल । २. मानिस हिँडडुल नगर्ने एकलासे बाटो । ३. वृन्दावन ।

अनक्षर— वि॰ [सं॰] १. लेखपढ गर्न नजान्ने; निरक्षर । २. स्वरवर्णको धर्म नभएको; स्वरवर्णसँग नमिल्दो । ३. अक्षरनिर्माण गर्न नसक्ने । श्र अनक्षरात्मक— वि॰ अनक्षर; अक्षर नभएको ।

अनखट— ना॰ [सं॰ अकट = विकटे १. ठूलो खाँचो; अखट । २. साह्रोगाह्रो । ३. सङ्कट । वि॰ ४. ठूलो खाँचो, सङ्कट आदि पर्ने वा परेको । > अनखट्टा— ना॰/वि॰ २. अनखट ।

अनगन्ती/अनगिन्ती— वि॰ [अन+गन्ती/गिन्ती] गनेर नसकिने; गन्न नभ्याइने; एकदमै धेरै; अत्यधिक; असङ्ख्य; बेगन्ती ।

अनग्र— वि॰ [सं॰] अगाडि नभएको; पछि रहेको; पश्च (जस्तै— अनग्र स्वर उ, ओ इ॰) ।

अनङ्कित— वि॰ [सं॰] १. कुनै खाताबहीमा नचढाइएको । २. कतै अङ्कन वा उल्लेख नगरिएको (उदा॰— नायब सुब्बाहरू राजपत्र अनङ्कित प्रथम श्रेणीका कर्मचारी हुन् ।) ।

अनङ्ग— ना॰ [सं॰] १. कामवासनाका देवता; कामदेव । वि॰ २. अङ्ग नभएको; शरीर नभएको; देहरहित । ~ कीर्तन— ना॰ प्रकृतिमा अङ्ग नहुने विषयको वर्णन गर्दा हुने एक प्रकारको काव्यदोष; एक प्रकारको रसदोष । ~ क्रीडा— ना॰ १. कामक्रीडा; मैथुनक्रीडा । २. छन्दका मुक्तक विषमवृत्तका दुई भेदमध्ये एक । > अनङ्गार— वि॰ हे॰ अनङ्गारिक । अनङ्गारि— ना॰ कामदेवका शत्रु; महादेव ।

अनङ्गारिक— वि॰ [सं॰] १. रसायनशास्त्रका अनुसार जीवाणुविहीन; अजैव । २. निर्जीव वस्तुहरूबाट बनेको; कृत्रिम । ३. हाइड्रोकार्बन नपरेको तर कार्बनका अक्साइड र सल्फाइड परेको यौगिकसित सम्बन्धित; कार्बोनिक; कार्बनयुक्त । ४. आङ्गारिक तत्त्व नपरेको । ~ मल— ना॰ रासायनिक प्रक्रियाबारा तयार गरिएको जीवाणुविहीन कृत्रिम मल; रासायनिक मल ।

अनजान— वि॰ [अन+जान ] १. केही पनि नजान्ने; अज्ञानी; अबोध । २. खास विषयको जानकारी नभएको ३. कसैबारा नचिनिएको ।

अनत— वि॰ [सं॰] १. ननुहेको वा ननिहुरिएको; ठाडो । २. अनम्र ।

अनतिक्रमण— ना॰ [सं॰] १. नघाइ वा उल्लङ्घनको अभाव । २. एक देशले अर्का देशको सीमाको उल्लङ्घन नगर्ने र आन्तरिक मामिलामा हस्तक्षेप नगर्ने भनी स्वीकार गरिएको नीति । श्र

अनतिक्रमणीय— वि॰ अतिक्रमण वा उल्लङ्घन गर्न नहुने वा नसकिने ।

अनदी— ना॰ [< ] १. रातो, ठूलो र लाम्चो दाना हुने, पानी प्रशस्त भएको ठाउँमा लाग्ने, लामो समयमा पाक्ने एक प्रकारको धान । २. त्यस्तो धानको चामल ।

अनद्यतन— वि॰ [सं॰] आजका दिनमा नभएको; आजका दिनसित असम्बद्ध । ~ भविष्य-त्— ना॰ भरे आउने आधा रातपछिको समय बुझाउने काल; भविष्यत्कालको एक भेद । ~ भूत— ना॰ बितेको आधा रातभन्दा पहिलेको समय बुझाउने काल; भूतकालको एक भेद ।

अनधिकार— वि॰ [सं॰] १. अधिकारहीन । २. अधिकारबाहिरको । ना॰ ३. अधिकारको अभाव । ~ उपस्थिति— ना॰ उपस्थित हुने अधिकार नभएका ठाउँको उपस्थिति । ~ चर्चा— ना॰ आफूले थाहा नपाएका वा आ६नो दखल नभएका कुराको चर्चा । ~

चेष्टा— ना॰ १ अधिकारभन्दा बाहिरको काम वा कुरामा दखल दि]ने कोसिस । २. नजाने–नबुझेको कुरामा हात हाल्ने प्रयत्न । ३. अख्तियारको दुरुपयोग गर्ने कोसिस । ~ प्रकाशन— ना॰ १. छापाखाना वा प्रकाशनसम्बन्धी ऐनकानुनअनुसार प्रकाशन गर्न नहुने विषय लेखी गरिएको प्रकाशन । २. नियमपूर्वक दर्ता, रजिस्ट्रेसन आदि नगरी छापिएका पुस्तक, पत्रपत्रिका आदि । ~

प्रवेश— ना॰ पस्न नपाइने ठाउँमा गरिएको प्रवेश । >

अनधिकारिक— वि॰ हक एवं अधिकारले नभेट्ने; कुनै प्रकारको हकदाबी गर्ने अधिकार नभएको; बेहकको । अनधिकारी— ना॰ १. अधिकार प्राप्त नभएको व्यक्ति । २. सम्बन्धित विषयमा राम्रो दखल नभएको व्यक्ति । वि॰ ३. अधिकारविहीन । ४. अनधिकारिक ।

अनधिकृत— वि॰ [सं॰] १. खास कुराका निम्ति अधिकार नदिइएको वा नपाइएको । २. आ६नो अधिकारमा नल्याइएको । ३. अधिकारपूर्वक नगरिएको; आधिकारिक नभएको, अनधिकारिक (पत्र, विज्ञप्ति आदि ।)

अनधीत— वि॰ [सं॰] अध्ययन नगरेको; नपढेको ।

अनध्याय— ना॰ [सं॰] १. शास्त्रका अनुसार पढ्न नहुने दिन । २. पुरानो प्रचलनअनुसार पढाइका दृष्टिले छुट्टीको दिन (अष्टमी, प्रतिपदा, चतुर्दशी, पूर्णिमा, औँसी इ॰) ।

अननुनासिक— वि॰ [सं॰] मुखबाट मात्र सास बाहिर निस्कँदा उच्चरित हुने ध्वनि; मौखिक ध्वनि ।

अननुभूत— वि॰ [सं॰] १. अनुभव नगरिएको वा अनुभवमा नआएको । २. कुनै पनि ज्ञानेन्द्रियबारा ग्रहण नगरिएको; अनुभूतिविहीन ।

अनन्त— वि॰ [सं॰] १. टुङ्गो नभएको; सीमा नभएको; छेउटुप्पो फेला नपर्ने; असीम; हद नभएको । २. गन्न नसकिने; अनगन्ती; धेरै । ३. कहिल्यै नाश नहुने । ४. साह्रै ठूलो । ५. ज्यादै धेरै । ना॰ ६. ईश्वर । ७. अष्ट महानाग (अनन्त, वासुकि, पß, महापß, तक्षक, कुलीर, कर्कट, शङ्ख॰ मध्ये पहिलो नाग । ८. भाद्रशुक्ल चतुर्दशीका दिन अनन्त भगवान्को पूजा गरी प्रसाद रूपमा पाखुरामा धारण गरिने चौध गाँठो पारिएको डोरो । ~ आकाश— ना॰ कहिल्यै नटुङ्गिने आकाश वा त्यसको दूरी । ~ काल— ना॰ अन्त नहुने समय; समयको असीमित स्वरूप । ~ चतुर्दशी— ना॰ भाद्र शुक्ल चतुर्दशी । — ता— ना॰ कुनै पनि वस्तुको अन्त नहुने गुण; शाश्वतता । ~ ब्रह्माण्ड— ना॰ विश्वको विराट् स्वरूप । ~ मूल— ना॰ बाटुलो र तीखो टुप्पो भएको पात हुने, मन्दाग्नि, अरुचि, दम, खोकी र विषको दोष आदिको उपचारका निम्ति प्रयोग गरिने कालो वा सेतो रङ्गको एक थरी पोथ्रो; सहदेवा बुटी ।

अनन्तर— वि॰ [सं॰] १. अन्तर नभएको; सीमा नभएको । २. बीचमा कुनै प्रकारको बाधाव्यवधान नभएको । ३. एकअर्कामा वा परस्परमा कुनै भिन्नता नभएको; समान वा सँगै रहेको । क्रि॰ वि॰ ४. पछि; यसभन्दा पछिल्तिर । ५. छिट्टै; झट्टै ।

अनन्तलिङ्गेश्वर— ना॰ [सं॰] महादेवको एक स्वरूप ।

अनन्तव्रत— ना॰ [सं॰] अनन्त चतुर्दशीमा लिइने व्रत ।

अनन्य— वि॰ [सं॰] पराई नभएको; अभिन्न; आत्मीय; आ६नो; स्वकीय ।

अनन्वय— ना॰ [सं॰] १. अन्वयको अभाव; अर्काको पछि नलाग्ने बानी, कार्य वा नीति । २. उपमेयलाई नै उपमान मान्ने एक अलङ्कार; अतिशयोपमा । (जस्तै — राम र रावणको युद्ध रामरावणको युद्धजस्तै थियो ।)

अनपढ— वि॰ [अन+पढ] १. नपढेको; अपढ । २. अदीक्षित; निरक्षर; अशिक्षित ।

अनपत्यार— ना॰ [अन+पत्यार] विश्वासको अभाव; बेपत्यार; अविश्वास; अपत्यार । > अनपत्यारिलो— वि॰ १. विश्वास गर्न नसकिने वा नहुने; अनविश्वासी; अविश्वसनीय । २. ढाँट; छली; कपटी ।

अनपाम्मे— वि॰ [सं॰ अनुपमेय ] १. उपमा दिनै नसकिने; कतै नभएको । २. आश्चर्यजनक ।

अनपेक्षा— ना॰ [सं॰] १. अपेक्षाको अभाव; उपेक्षा; बेवास्ता । २. मतलबनामेट व्यवहार, नीति वा कार्य । > अनपेक्षित/अनपेक्ष्य— वि॰ १. वास्ता नगरिएको वा नभएको । २. आवश्यकता, चाह वा पर्वाह नभएको ।

अनभिज्ञ— वि॰ [सं॰] १. कुनै खास विषयका बारेमा केही नजान्ने; अनजान । २. मूर्ख । ३. केही थाहा नपाएको । — ता— ना॰ अनभिज्ञ हुनाको भाव वा अवस्था ।

अनभिव्यक्त— वि॰ [सं॰] व्यक्त नभएको; अभिव्यक्ति नपाएको; शब्द, वाक्य वा इसारामार्फत कसैलाई थाहा नदिइएको ।

अनभ्यस्त— वि॰ [सं॰] १. अभ्यास नभएको; अभ्यास नगरिएको । २. अपरिपक्व ।

अनभ्यास— ना॰ [सं॰] १. अभ्यासको अभाव; कुनै कुरामा आदत वा बानीको अनुपस्थिति ।

अनमन— ना॰ [सं॰ अन्यमनस्के १. खटपट; ठाकठुक । २. मनमुटाव; झैझगडा ।

अनमेल— ना॰ [अन+मेले १. मेलमिलापको अभाव; बेमेल; फुट । २. असमानता; जोडाको अभाव । वि॰ ३. मेल नभएको; मिलाप नभएको । ४. जोडा नभएको । ~ विवाह— ना॰ वर र वधूको उमेरमा चाहिँदोभन्दा बढी फरक पारी गरिने वा गरिएको विवाह; उमेरका दृष्टिले गैरकानुनी विवाह; जोडा नमिलाई गरिएको विवाह; अमिल्दो बिहा ।

अनमोल— वि॰ [अन+मोल] १. अत्यन्त धेरै मोल पर्ने; अमूल्य; मोलै नभएको । २. दामी; बहुमूल्य ।

अनम्र— वि॰ [सं॰] १. नझुकेको; ननिहुरेको । २. नम्र नभएको; अविनीत । ३. उद्दण्ड; उद्धत ।

अनरसा— ना॰हे॰ अनर्सा ।

अनरीत— वि॰ [अन+रीत] १. नियम, आचरण वा व्यवहारको विपरीत; रीत नमिल्दो; बेरीतको । ना॰ २. खराब चलन; कुरीति; कुप्रथा । > अनरीति— ना॰ अनरीत; बेरीति ।

अनरेरी— वि॰ [अङ्॰] १. अवैतनिक; बेतलबी । २. सम्मानपूर्ण; यशस्कर । ३. मानार्थ (पद वा उपाधि॰

अनर्गल— वि॰ [सं॰] १. रोकटोक वा बाधाविरोधविनाको; मनमानी, जथाभाबी वा मनपरीका साथ गरिएको (प्रचार, प्रलाप आदि) । २. आग्लोबिनाको ।

अनीर्य— वि॰ [सं॰] अमूल्य; बहुमूल्य ।

अनर्थ— ना॰ [सं॰] १. असामान्य घटना; अनुचित वा अशुभ घटना । २. गडबडी । ३. अत्याचार; अतिचार; अन्याय । वि॰ ४. अनुचित । ५. नचाहिँदो । ६. निरर्थक; अनर्थक; अर्थहीन । —

क— वि॰ १. वाहियात । २. अनुचित । ३. अनर्थ वा खराब काम गर्ने । ४. अर्थरहित; निरर्थक । ५. व्यर्थको; बेकारको । —

कारी— वि॰ १. उल्टो वा विपरीत काम गर्ने । २. अनुचित काम गर्ने; ज्यादै ठूलो हानिनोक्सानी गर्ने । — ता— ना॰ कुनै पदको नयाँ अर्थ भए पनि त्यस पदले प्रसङ्गानुकूल नयाँ अर्थ बुझाउन नसक्ने हुँदा हुने पददोष ।

अनर्सा— ना॰ [रू अनरसो चामलको पीठो, घिउ र चिनी ठिक्क मात्रामा मिलाई मुछेर तिल वा बिरौँका दानामा पथारी घिउमा पकाइएको पुरीजस्तो गोल आकारको नेपाली रोटी; अनरसा; चिनीरोटी ।

अनर्ह— वि॰ [सं॰] १. दण्ड वा पुरस्कारको पात्र नभएको । २. अपात्र; अयोग्य । ३. अपर्याप्त; अनुपयुक्त । — ता— ना॰ कुनै काम, पद, जिम्मेदारी आदिका लागि आवश्यक पर्ने योग्यताको अभाव; अयोग्यता ।

अनल— ना॰ [सं॰] १. आगो । २. जठराग्नि । ३. आठ वसुमध्ये पाँचौँ ।

अनलङ्कृत— वि॰ [सं॰] १. सिँगारपटार वा सजधज नभएको वा नगरिएको । २. गरगहना र अन्य सामग्रीबारा नसिँगारिएको । ३. कुनै शब्दगत वा अर्थसम्बन्धी अलङ्कार नपरेको; सादा; अलङ्कारविहीन ।

अनवकाश— ना॰ [सं॰] १. फुर्सदको अभाव । २. नोकरी वा फन्दाबाट अवकाशको अभाव । वि॰ ३. फुर्सद नभएको । ४. छुट्टी नपाएको ।

अनवच्छिन्न— वि॰ [सं॰] कुनै कुराबाट अलग नभएको वा बीचमा नटुटेको; क्रम नटुटेको; लगातारको ।

अनवरत— वि॰ [सं॰] १. निरन्तरको; लगातारको; बारम्बारको । क्रि॰ वि॰ २. निरन्तर; लगातार; बारम्बार ।

अनवरोध— ना॰ [सं॰] १. अवरोध वा बाधाको अभाव । वि॰ २. नरोकिएको; बाधा नपरेको । क्रि॰ वि॰ ३. नरोकीकनै; अवरोधविना नै ।

अनवसर— ना॰ [सं॰] १. बेमौका; कुयाम; कुअवसर । ~ विच्छेद— ना॰ प्रकृत रसलाई चटक्क छाडिदिँदा हुने काव्यदोष । ~ विस्तार— ना॰ बेमौकामा अनुपयोगी किसिमसँग रसको विस्तार गर्दा हुने एक प्रकारको काव्यदोष ।

अनविश्वास— ना॰ [अन+विश्वास ] विश्वासको अभाव; अपत्यार; अविश्वास । > अनविश्वासी— वि॰ १. विश्वास गर्न नहुने वा विश्वास नभएको; अपत्यारिलो; भर पर्न नसकिने । २. बेइमान ।

अनवीकृत— वि॰ [सं॰] नवीकृत नभएको; नयाँ रूपमा नआएको । —ता— ना॰ बोली नौलो नभई उही हुँदा हुने एक प्रकारको काव्यदोष ।

अनशन— ना॰ [सं॰] १. खान छाड्ने काम; आहारत्याग; उपवास । २. मोक्षप्राप्तिका निम्ति गरिने मर्नुभन्दा केही दिन अगाडिदेखिको आहारत्याग । ३. पीर–मर्का वा अन्याय आदिका विरुद्ध असन्तोष व्यक्त गर्ने उद्देश्यले वा कुनै माग पूरा नहुन्जेल पूर्वसूचनाका साथ गरिने आहारत्याग ।

अनश्वर— वि॰ [सं॰] कहिल्यै नाश नहुने; अविनाशी ।

अनसूया— ना॰ [सं॰] १. अत्रि ऋषिकी पत्नी । २. रिस, बेष वा ईर्ष्याजस्ता कुभाव नभएकी नारी । ३. कालिदासको प्रसिद्ध नाटक 'अभिज्ञान शाकुन्तलम्'–मा शकुन्तलाकी एउटी सँगिनी ।

अनस्तित्व— ना॰ [सं॰] अस्तित्वको अभाव; विद्यमान नहुने खण्ड, स्थिति वा परिस्थिति ।

अनाकर्षण— ना॰ [सं॰] १. आकर्षणको अभाव; कुनै कुरालाई आफूतिर तान्ने शक्ति वा सामर्थ्यको शून्यता वा क्षीणता ।

अनाक्रमण— ना॰ [सं॰] १. हमलाको अभाव । २. हमला नगर्ने नीति वा समझदारी ।

अनागत— वि॰ [सं॰] १. सामुन्ने नआएको; अनुपस्थित; अप्रस्तुत । २. भावी; होनहार । ३. अपरिचित; अज्ञात ।

अनागरिक— ना॰ [सं॰] १. नागरिकता ऐनको परिधिभित्रबाट पाउनुपर्ने नागरिकता प्राप्त गर्न नसकेको व्यक्ति । २. घरबार, बसोबास नभएको व्यक्ति । ३. पाखे वा गाउँले व्यक्ति । —ता— ना॰ नागरिक हकको अभाव ।

अनागारिक— वि॰ [सं॰] घरबार नभएको; घरबारविहीन । ना॰ विहारमा बस्ने बौद्ध भिक्षु । > अनागारिका— ना॰ विहारमा बस्ने बौद्ध भिक्षुणी ।

अनाघात— ना॰ [सं॰] १. सङ्गीतको एक प्रकारको ताल । २. आघातको अभाव ।

अनाचार— ना॰ [सं॰] १. आचारको अभाव; धर्म र नीतिविरुद्ध निन्दनीय आचरण । २. खराब चालचलन । ३. नराम्रो कामको लत । ४. कुरीति; कुचाल । ५. भ्रष्टाचार । > अनाचारिणी— वि॰ अनाचार गर्ने (आइमाई॰ । अनाचारी— वि॰ अनाचार गर्ने; भ्रष्टाचारी; दुराचारी ।

अनाज— ना॰ १. बालीनाली । २. खाद्यान्न; अन्न । — पात— ना॰ सबै किसिमको अन्न; बालीनाली; अन्नपात ।

अनाडी१— वि॰ [प्रा॰ अण्णाणी ] १. सुझबुझ नभएको; अनजान । कुनै सीप नभएको; नजान्ने; मूर्ख ।

अनाडी२— ना॰ [अ+नाडी ] चोटपटक लाग्दा अरू ठाउँभन्दा बढी असर पर्ने ठाउँ; मर्मस्थल; सन्नी; सन्धिस्थल ।

अनात्मवाद— ना॰ [सं॰] १. आत्माको अस्तित्व स्वीकार नगर्ने एक दार्शनिक सिद्धान्त । २. रूप, विज्ञान, वेदना, संज्ञा, संस्कार — यी पञ्चस्कन्धबाहेक आत्मा छैन भन्ने बौद्ध दर्शन ।

अनाथ— वि॰ [सं॰] १. हेरविचार वा पालनपोषण गर्ने कोही नभएको; आडभरोस नभएको; बेसहाय । २. टुहुरो । ३. दीन; दुःखी । ना॰ ४. टुहुरो व्यक्ति । > अनाथालय/अनाथाश्रम— ना॰ आमाबाबु नभएका वा बेवारिस बालबालिकालाई राखी पालनपोषणका साथै शिक्षासमेत दिने ठाउँ ।

अनादर— ना॰ [सं॰] १. आदरको उपेक्षा वा अभाव; निरादर; बेइज्जती । २. तिरस्कार; अपमान; हेला ।

अनादि— वि॰ [सं॰] १. आदि वा सुरु थाहा नभएको वा नहुने । २. परापूर्वकाल वा सदादेखि चलिआएको । ना॰ ३. आदि थाहा नभएको कुरो (आकाश, समय, परमात्मा इ॰) — त्व— ना॰ आदि पत्ता नलाग्ने गुण वा विशेषता ।

अनादिष्ट— वि॰ [सं॰] १. आदेश नदिइएको; आज्ञा नगरिएको; नअह्राइएको । २. निर्देशन नदिइएको; बाटो नदेखाइएको ।

अनादृत— वि॰ [सं॰] आदर नगरिएको; सम्मान नगरिएको; हेला गरिएको ।

अनानास— ना॰ [पोर्त॰ ] १. भुईँकटहर; अनारस । २. भुईँकटहरको पातमा काँडा र फलमा बढी झुस नहुने जाति ।

अनापसनाप— ना॰ [सं॰ आलाप (बि॰) ] बकवास; उटपट्याब; छेउ न टुप्पाको कुरो ।

अनाम— वि॰ [सं॰] १. नाम नभएको; बेनामी । २. नाम नचलेको; अप्रसिद्ध । ३. दुर्नाम; बदनाम । न्ाा॰ ४ कुख्यात नाम; कुनाम ।

अनामिका— ना॰ [सं॰] १. हातको कान्छी औँलो र माझी औँलाका बीचको औँलो; साहिँली औँलो । वि॰ २. नाम नभएकी वा नचलेकी (नारी॰ ।

अनायक— वि॰ [सं॰] १. नाइके वा नेता नभएको; अनाथ । २. नाइके वा नेता नभएर गडबडिएको; अराजक ।

अनायास— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. मिहिनेत नै नगरीकन; विनापरिश्रम; कुनै प्रयत्न वा प्रयास नै नगरीकन; बल वा शक्तिको प्रयोग नै नगरी; बसी–बसी; त्यत्तिकै; आफैँआफ; उसै; स्वतः । २. अकस्मात्; अचानक; एकाएक; सहसा ।

अनार— ना॰ [फा॰] १. बेलजत्रो, डल्लो आकारको, रातो र कडा बोक्रो हुने, भित्रपट्टि हार मिलेर रहेका स्वादिला रसदार धेरै दाना हुने फल । २. शुष्क जलवायुमा हुने त्यस्तो फल फल्ने बोट; दारिम; दाडिम । ~ गोला— ना॰ अनारका दानाजस्ता रङ्गीचङ्गी झिल्का निस्कने आतसबाजी । ~ दाना— ना॰ १. अनार फलभित्रको रसदार स्वादिलो गेडो । वि॰ २. अनारको दानाजस्तो । (उदा॰— अनारदाना दाँतका लहर खोलेर हाँस न ।

'मुनामदन'— लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा ।) ।

अनारम्भ— वि॰ [सं॰] १. आरम्भ वा सुरु नभएको । ना॰ २. आरम्भको अभाव ।

अनारस— ना॰ [पोर्त॰] उष्णकटिबन्ध प्रदेशमा हुने, वरिपरि पातले घेरिएर बीचमा रसदार अमिलो वा गुलियो स्वाद भएको दाना फल्ने बोट; त्यसको फल; अनानास; भुईँकटहर ।

अनार्तव— ना॰ [सं॰] १. आइमाईको रजस्वलाधर्म रोकिने रोग । २. रजस्वलाधर्मको समाप्ति वा अन्त्य ।

अनार्य— वि॰ [सं॰] १. आर्य नभएको । २. अश्रेष्ठ; असभ्य । ना॰ ३. आर्यजातिबाहेकको अन्य जाति । > अनार्यक— वि॰ १. आर्यका भूमिमा नभएको; अनार्यहरूका क्षेत्रमा मात्र हुने । ना॰ २. अगरु ।

अनार्ष— वि॰ [सं॰] १. ऋषिहरूले नगरेको वा नबनाएको । २. ऋषिहरूसँग सम्बन्ध नभएको ।

अनावरण— ना॰ [सं॰] ढाकिरहेको वा छोपिरहेको पर्दा वा अन्य आवरण हट्नेहटाउने क्रिया वा प्रक्रिया । ~ समारोह— ना॰ कुनै सालिक वा मूर्तिको विधिवत् आवरण हटाउने आयोजना ।

अनावरित— वि॰ [सं॰] आवृत नभएको; नढाकिएको ।

अनावर्तक— वि॰ [सं॰] १. बारम्बार नभई एकपल्ट मात्र हुने । २. आवर्तन नहुने ।

अनावर्तन— ना॰ [सं॰] १. आवर्तनको अभाव; आवर्तित नहुने वा नफर्किने क्रियाप्रक्रिया । २. पुनर्जन्मदेखि मुक्ति; मोक्ष ।

अनावश्यक— वि॰ [सं॰] १. नचाहिने; नचाहिएको; आवश्यकता नभएको । २. बेसरोकारको; चासो नभएको । — ता— ना॰ आवश्यकताको अभाव वा अनुपस्थिति; वाइहातेपना; बेवास्तेपन ।

अनावासीय— वि॰ [सं॰] आवास वा घर नरहेको; सो नरहे पनि कुनै न कुनै प्रकारको सम्बन्ध भएको (अनावासीय दौत्य सम्बन्ध॰ ।

अनावृत— वि॰ [सं॰] छोप्ने वा ढाक्ने नगरिएको; पर्दा नलागेको । २. मूर्ति आदिको अनावरणसम्बन्धी समारोह भएको ।

अनावृत्ति— ना॰ [सं॰] आवृत्तिको अभाव; नदोहोरिने भाव, गुण वा क्रियाप्रक्रिया ।

अनावृष्ट— वि॰ [सं॰] वर्षा नभएको; विनावर्षाको । > अनावृष्टि— ना॰ आकाशबाट पर्ने पानी पृथ्वीमा झर्ने काममा अवरोध वा विलम्ब; अनावर्षण ।

अनाश्रय— वि॰ [सं॰] १. आश्रय नभएको; असहाय । ना॰ २. आश्रयको अभाव; आश्रयविहीनता ।

अनाश्रित— वि॰ [सं॰] अनाश्रय; आश्रयविहीन; निराश्रित । ~ वाक्य— ना॰ अर्को वाक्यमा निर्भर नरहेको वाक्य ।

अनासक्त— वि॰ [सं॰] कुनै पनि विषयमा आसक्त नभएको वा लागिनपर्ने; वैरागी । > अनासक्ति— ना॰ १. अनासक्त हुने गुण, क्रिया वा प्रक्रिया; तटस्थता; उदासीनता; वैराग्य । २. योगको एक किसिम ।

अनासीन— वि॰ [सं॰] १. आसन ग्रहण नगरेको; नबसेको । २. पद वा स्थानबाट हटाइएको; अपदस्थ; पदच्युत ।

अनास्था— ना॰ [सं॰] आस्था या श्रद्धाको अभाव; अनादर; अश्रद्धा ।

अनाहक— क्रि॰वि॰ [सं॰] १. विनाकाममा; नाहकमा; बिनसित्ति; बे६वाँकमा; व्यर्थै ।

अनाहत— वि॰ [सं॰] १. नठोकिएको । २. क्षुब्ध नभएको । ३. गुणा नगरिएको; अगुणित । ना॰ ४. दुईवटा बूढी औँलाले दुवै कानका प्वाल थुनी ध्यान गर्दा सुनिने आवाज । ५. शरीरका छ चक्रमध्ये एक; हृदयमा रहेको बाह्रपत्रे कमल । ६. आघातविना नै आउने आवाज । ~ मुद्रा— ना॰ प्राचीन कालमा प्रचलित, छाप नलागेको वा कुनै चिह्न अङ्कित नभएको धातुको सामान्य मुद्रा ।

अनाहपद— ना॰ [सं॰] वास्तु एवं मूर्तिकलाका क्षेत्रमा चौध अमलबराबरको नापोलाई बुझाउने शब्द; चौध इन्चको नापो ।

अनाहार— ना॰ [सं॰] १. भोजनको अभाव वा त्याग । २. उपवास । वि॰ ३. भोको; निराहार ।

अनि— संयो॰ [प्रा॰ अण्ण < सं॰ अन्य ] १. समान स्तरका पद, पदावली, वाक्यांश वा वाक्यहरूलाई समयको पूर्वापर क्रम वा तत्कालता जनाई जोड्ने अव्यय; र; त्यसपछि; फेरि; एकपछि अर्को; तब । (उदा॰— राम अनि श्याम आए; राम आयो अनि श्याम गयो इ॰) । २. त्यसैले; पूर्वोक्त कारणले (उदा॰— अनि त भनेको त्यसो नगर्नू भनेर ; ) । ३. अझ; अझै । (उदा॰— ऊ विबान् छ, गुणी छ अनि धनी पनि छ । ॰

अनिकाल— ना॰ [सं॰] १. अन्नपातको ठूलो अभाव । २. त्यस्तो अभाव भएको समय; अकाल; दुर्भिक्ष । ३. कुनै कुराको ज्यादै अभाव भएको अवस्था । (उदा॰— आजभोलि मकहाँ रुपियाँपैसाको अनिकाल लागेको छ ।) > अनिकाली— वि॰ केही खानै नपाएजस्तो; अनिकाले । अनिकाले— वि॰ १. अनिकाल परेको बेलाको; अनिकालसम्बन्धी । २. पेटभरि खाएर पनि सन्तोष नमान्ने; घिचुवा । ३. असन्तोषी । ना॰ ४. साउनमा फल पाक्ने एक वनस्पति । ५. सलह कीरो; शलभ ।

अनिच्छा— ना॰ [सं॰] इच्छाको अभाव वा कमी; चाहनाको अभाव वा कमी; अरुचि; अमन; वितृष्णा । > अनिच्छित— वि॰ इच्छा नगरिएको; चाहना नगरिएको; रुचि नराखिएको; अवाञ्छित । >

अनिच्छु/अनिच्छुक— वि॰ इच्छा, रुचि वा चाहना नभएको; खायस नराख्ने ।

अनित्य— वि॰ [सं॰] सधैँ नरहिरहने; कुनै न कुनै बखत नाश हुने; स्थायी नरहने; क्षणभङ्गुर; अस्थायी; विनाशी; नाशवान्; नश्वर । — ता— ना॰ अनित्य हुने गुण, भाव वा क्रिया (अनित्य चोला॰ ।

अनिदो— वि॰ [प्रा॰ अणिद्दो < सं॰ अनिद्र ] १. नीद नभएको वा निदाउन नपाएको; ननिदाएको; जाग्राम बसेको; नसुतेको; अनिद्रित । — पन— ना॰ २. अनिदो हुने वा अनिदो भएको स्थिति; अनिद्रा; जाग्राम ।

अनिद्रा— ना॰ [सं॰] हे॰ अनिदो । > अनिद्रित— वि॰ ननिदाएको; जाग्राम बसेको ।

अनिधो— ना॰ [अ+निधो ] १. निधो वा ठेगान नहुनाको भाव वा अवस्था; निधोको अभाव; अनिश्चय; अनिर्णय; अनिश्चितता । वि॰ २. अनिश्चित; अनिर्णित ।

अनिन्दा— ना॰ [सं॰] निन्दाको अभाव; प्रशंसा; स्तुति; गुणगान । >

अनिन्दनीय— वि॰ १. निन्दा गर्न नहुने; निन्दा गर्न अयोग्य । २. निर्दोष; निष्कलङ्क । अनिन्दित— वि॰ बदनाम नभएको; निन्दा नगरिएको; कलङ्क नलागेको; निन्दारहित; निष्कलङ्क । अनिन्द्य— वि॰ १. अनिन्दनीय । २. खुनखोट केही नलागेको वा केही दोष देखाउन नसकिने किसिमको (जस्तो— अनिन्द्य सौन्दर्य ।) ।

अनिपुण— वि॰ [सं॰] सिपालु नभएको; निपुणताको अभाव वा कमी रहेको; अकुशल; अप्रवीण । — ता— ना॰ अनिपुण हुनाको भाव वा अवस्था; निपुणताको कमी वा अभाव; अकुशलता; अप्रवीणता ।

अनिमन्त्रित— वि॰ [सं॰] १. निम्तो नगरिएको; निमन्त्रणा नदिइएको; निम्तो नपाएको; ननिम्त्याइएको । २. नबोलाइएको; डाकबोलाउ नगरिएको । विप॰ निमन्त्रित ।

अनिमिष/अनिमेष— वि॰ [सं॰] १. आँखा झिम्मसम्म पनि नगर्ने; ट्वालट्वालती वा एक टकले हेर्ने; आँखै नझिम्क्याउने वा नचिम्लने । २. आँखा खुला रहेको; जागा । क्रि॰वि॰ ३. आँखै झिम्म नगरी; ट्वालट्वालती; एकटकले ।

अनियत— वि॰ [सं॰] ठाउँ, समय, प्रक्रिया आदि नतोकिएको; कुनै नीति वा नियम नभएको; निर्धारित नभएको वा नगरिएको; नियमित तवरले नहुने; कुनै व्यवस्था नभएको; अनिर्धारित; अनियमित; अनिश्चित; अव्यवस्थित ।

अनियन्त्रण— ना॰ [सं॰] रोकतोक, रेखदेख वा बन्देजको अभाव; नियन्त्रणको अभाव; स्वच्छन्दता; उन्मुक्तता ।

अनियन्त्रित— वि॰ [सं॰] १. कुनै प्रकारको रोकतोक, बन्देज वा प्रतिबन्ध नलागेको; नियमबारा नबाँधिएको । २. स्वच्छन्द; स्वाधीन; उन्मुक्त । विप॰ नियन्त्रित ।

अनियम— ना॰ [सं॰] १. नियमको अभाव; अव्यवस्था; बेथिति । वि॰ २. नियम नमान्ने ।

अनियमित— वि॰ [सं॰] १. नियम नभएको; नियम नअँगालिएको । २. रुलनियमको पालन नगरिएको; रुलनियमविपरीत; रुलनियमले नमिल्ने । ३. व्यवस्था नभएको; अव्यवस्थित । ४. नियमित नभएको । ५. कुनै खास स्थान, समय वा प्रक्रिया आदि निर्धारित नभएको । ~ गिर६तारी— ना॰ १. कानुनको विधि नुपथ्याई कसैलाई पक्राउ गर्ने काम; कुनै अभियुक्त अर्थात् दोषीलाई बिनापुर्जी गरिने गिर६तारी । २. कुनै पनि मान्छेलाई शान्तिसुरक्षाअन्तर्गत गरिने पक्राउ । —ता— ना॰ १. नियमअन्तर्गत नपर्नाको भाव वा अवस्था; नियमितताको अभाव । २. व्यवस्थितताको अभाव; अव्यवस्थितता । ३. कुनै खास तरिका वा प्रक्रिया नतोकिएको स्थिति । ४. ऐनकानुन र रुलनियमको पालना नभएको स्थिति । ५. निर्धारित नियम र प्रक्रिया नपुथ्याई खर्चबर्च आदि गर्दा हुन आउने दोष ।

अनिरुद्ध— वि॰ [सं॰] १. नरोकिएको; रोकतोक नभएको । २. फुक्का; खुला; स्वच्छन्द । न्ाा. ३. कृष्णका नाति; प्रद्युम्नका छोरा र उषाका प्रेमी तथा पति ।

अनिर्णय— ना॰ [सं॰] १. निर्णय नहुनाको भाव, गुण वा अवस्था; निर्णयको अभाव । २. कुनै प्रश्न, समस्या वा कुराको छिनाफाना, निर्क्योल, समाधान आदि नभएको स्थिति । ३. कुनै मुद्दा, झगडा वा विवादको टुङ्गो नलागेको अवस्था । ४. अनिश्चय; बेनिधो ।

अनिर्णीत— वि॰ [सं॰] छिनाफाना नगरिएको; निर्क्योल नगरिएको; टुङ्गो नलगाइएको; निर्णय नभएको ।

अनिर्दिष्ट— वि॰ [सं॰] १. कुनै प्रकारको निर्देशन नभएको; दिशानिर्देश नगरिएको; निर्धारण नगरिएको । २. नबताइएको; नऔँल्याइएको; नअह्राइएको; नतोकिएको । ३. कुनै लक्ष्य वा उद्देश्य नभएको । ४. अनिश्चित; अनिर्धारित; अनिर्देशित ।

अनिर्धारित— वि॰ [सं॰] १. नतोकिएको; निर्धारण नगरिएको । २. निश्चित नगरिएको ।

अनिर्वचनीय— वि॰ [सं॰] १. निर्वचन नगरिएको वा गर्न नसकिने । २. बताउन, परिभाषा दिन, वर्णन गर्न वा उल्लेख गर्न नसकिने; अवर्णनीय; वर्णनातीत ।

अनिर्वाचित— वि॰ [सं॰] १. नचुनिएकोग् निर्वाचनको प्रक्रियाबाट नआएको । २. मनोनयन गरिएको; मनोनीत । ३. निर्वाचन नगराइएको ।

अनिल— ना॰ [सं॰] हावा; बतास; वायु ।

अनिवार्य— वि॰ [सं॰] १. हटाउन, पन्छाउन वा रोक्न नसकिने; निवारण गर्न नसकिने वा नहुने । २.भइछाड्ने; अवश्य हुने; अवश्यम्भावी । ३. बच्न नसकिने; त्याग्न वा छोड्न नसकिने र नहुने । ४. नभई काम नचल्ने; नभई नहुने; अत्यावश्यक; परमावश्यक । ५. विकल्प नभएको । ६. कुनै पाठ्यक्रमअन्तर्गत लिनै पर्ने वा अध्ययन गर्नै पर्ने; इच्छाधीन नभएको । ~ अवकाश— ना॰ कर्मचारीका सेवाको तोकिएको हदम्याद वा उमेर पूरा भएपछि र विशेष परिस्थिति वा कारणले बीचैमा पनि निजको नोकरी वा सेवा समाप्त गरी दिइने अवकाश । ~ बचत— ना॰ १. सेवापछिको अवधिका निम्ति गुजारा गर्न सजिलो होस् भनी कर्मचारीको तलबबाट नियमित रूपमा केही रकम काटी त्यति नै रकम सम्बन्धित कार्यालयबाट थपी चक्रवृद्धि ब्याजका साथ सञ्चित गरिने काम; सञ्चयकोषकट्टी । २. भूमिसुधार कार्यक्रमअन्तर्गत गाउँगाउँमा किसानहरूको आर्थिक उत्पादनबाट नियमानुसार नगदीजिन्सी रकम उठाई त्यसको ब्याजसहित खाता राखी बचत गरिने पद्धति । ~ विषय— ना॰ नेपालको शिक्षापरिपाटीअन्तर्गत विद्यार्थीले पढ्नै पर्ने नेपाली, अङ्ग्रेजीजस्ता विषय । ~ विषय समिति— ना॰ अनिवार्य विषयको पाठ्यक्रम आदिको व्यवस्था गर्ने समिति । ~ शिक्षा— ना॰ विद्यालयको शिक्षा ऐच्छिक कुरा नभएर सबैका लागि अनिवार्य गराउने गरी लागू गरिएको शिक्षाव्यवस्था ।

अनिश्चय— ना॰ [सं॰] १.निधो नभएको स्थिति वा अवस्था; निधो नहुने गुण, क्रिया वा प्रक्रिया । २. निश्चयको अभाव; अनिर्णय; बेनिधो ।

अनिश्चित— वि॰ [सं॰] निश्चय नभएको वा नगरिएको । — ता— ना॰ निश्चित नहुनाको भाव वा अवस्था ।

अनिष्ट— वि॰ [सं॰] १. नचाहेको; नचिताएको; मन नपरेको; अभीष्ट नभएको; इच्छाको प्रतिकूल; इच्छाविरुद्ध; इच्छाको विपरीत; इच्छा गरेभन्दा उल्टो । २. खराब; अहितकर; हानिकारक । ३. अमङ्गलकारी; अशुभ (अनिष्ट ग्रह, अनिष्ट फल इ॰) । ना॰ ४. अमङ्गल; अहित; दुर्भाग्य । ५. खराबी; हानि; अशुभ । — कर— वि॰ १. अनिष्ट गर्ने; कुभलो गर्ने । २. इष्ट वा भलो नगर्ने । — कारी— वि॰ अनिष्टकर ।

अनीति— ना॰ [सं॰] १. नीति नहुनाको भाव वा अवस्था; नीतिको अभाव । २. नीतिको विरोध । ३. नीतिविरुद्ध व्यवहार (अन्याय, अत्याचार, जुलुम, मनोमानी, अन्धेर इ॰) ।

अनीश्वर— वि॰ [सं॰] १. ईश्वरको सत्तारहित । २. ईश्वरीय शक्ति नभएको (व्यक्ति॰ । ३. ईश्वर नमान्ने; ईश्वरको विरोधी । —

वाद— ना॰ १. ईश्वर छैन भन्ने मत; ईश्वरको अस्तित्व वा सत्ताको खण्डन गर्ने वाद वा दर्शन; ईश्वरउपर अविश्वास वा आशङ्का प्रकट गर्ने मत; नास्तिकता; नास्तिकवाद; शून्यवाद; निरीश्वरवाद । — वादी— वि॰ १. ईश्वरलाई नमान्ने; ईश्वरको अस्तित्वमा शङ्का वा अविश्वास गर्ने; ईश्वर छैन भन्ने । २. नास्तिक ।

अनु— उप॰ [सं॰] शब्द वा आधारपदको बायाँ वा अघिल्तिर लागी तत्पश्चात्, साहचर्य, सामीप्य, पुनरावृत्ति, अनुक्रम आदि अर्थ झल्काउने उपसर्ग (अनुकरण, अनुवाद, अनुकूल, अनुकम्पा, अनुशीलन, अनुसार, अनुबन्ध, अनुशासन, अनुरोध इ॰) ।

अनुकम्पा— ना॰ [सं॰] कसैको आपत्ति, दुःख, कष्ट आदि देखी वा अनुभव गरी त्यस्ता व्यक्तिउपर सहानुभूतिपूर्वक गरिने सहयोग, कृपा वा दया; निगाहा; अनुग्रह । > अनुकम्पित— वि॰ अनुकम्पा वा विशेष कृपा गरिएको; अनुगृहीत ।

अनुकरण— ना॰ [सं॰] कुनै वस्तु, विषय, विचार वा कामको अनुसरण; कसैले केही गरेको देखी त्यसैको देखासिकी वा नक्कल गर्ने काम; नक्कलगराइ; समान आचरण; देखासिकी; नक्कल; अनुकृति । २. प्रकृति वा जीवनजगत्को कलात्मक पुनःसृजन । ३. प्राचीन ग्रिसेली विबान् अरस्तुबारा काव्यशास्त्रमा प्रतिपादित सम्पूर्ण कलालाई प्रकृतिको वस्तुगत पुनःसृजन मान्ने साहित्य– सिद्धान्त । ~ पाठ— ना॰ शिक्षक वा अन्य कसैले आदर्श वा नमुनाका रूपमा गरेको सस्वर पठनलाई अनुकरण गरी पढ्ने अभ्यास; सस्वर पठनको एउटा अभ्यासक्रम । ~ मूल— ना॰ अनुकरणात्मक शब्दमा प्रत्ययांश वा बित्व भाग कटाई बाँकी रहने मूल अंश (जस्तै — 'टिनिन्न'–मा 'टिन्', 'सलल्ल्ा'–मा 'सल्' इ॰) । ~ सिकाइ— ना॰ कुनै वस्तु वा तत्सम्बन्धी क्रियाकलापको अनुसरणबारा गरिने सिकाइ ।

अनुकरणात्मक— वि॰ [सं॰] कसैको वा कुनै कुराको अनुकरणमा आधारित; देखासिकी वा नक्कलका आधारमा गरिएको; अनुकरणप्रक्रियामा आधारित । —ता— ना॰ अनुकरणात्मक हुनाको स्वभाव, गुण वा स्थिति । ~ शब्द— ना॰ शब्दनिर्माणप्रक्रियाअन्तर्गत शब्दका वर्गीकरणका क्रममा प्राकृतिक वा अन्य वस्तुका रूप, गति, आवाज र क्रियासम्बन्धी अनुकरणको फलस्वरूप उत्पन्न समध्वन्यात्मक किसिमका मानिएका शब्द (मिरमिर, झलमल्ल, चिटिक्क, भुसुक्क, छर्लङ्ग, ह्वाल्ल इ॰) ।

अनुकरणीय— वि॰ [सं॰] १. अनुकरण गर्न उचित; नक्कल वा देखासिकी गर्न योग्य; सिको गर्न लायक । २. नमुनालायक; आदर्श; उदाहरणस्वरूप । ३. उत्तम; असल ।

अनुकर्ता— वि॰ [सं॰] अनुकरण गर्ने; नक्कल वा देखासिकी गर्ने ।

अनुकलन— ना॰ [सं॰] १. कुनै बेहोराको अभिलेख राख्ने काम । २. कुनै हिसाबकिताबको विवरण राख्ने काम । ३. अरूका कुनै कुरा लिएर त्यसलाई आ६नो अनुकूल बनाई ग्रहण गर्ने काम । ४. सम्भावनामा विचार पुथ्याउँदै भावी कार्यका सम्बन्धमा अनुमान वा कल्पनाको सहायताले कुनै विचार, व्यय आदि निर्धारण गर्ने काम; अन्दाज; आकलन ।

अनुकल्पना— ना॰ [सं॰] १. कुनै अनुसन्धानका प्रारम्भमा त्यस अनुसन्धानको समस्याबारे सम्बन्धित अनुसन्धानकर्ताले स्थापना गरेको र उक्त अनुसन्धानबारा खण्डनमण्डन, संशोधन वा परिष्कार हुन सक्ने किसिमको पूर्वमान्यता; प्राक्कल्पना । २. उपलब्ध तथ्यका आधारमा स्थापित गरिएको र कुनै कुराको विस्तृत अनुसन्धानका निम्ति पूर्वाधारका रूपमा स्विकारिएको मान्यता ।

अनुकारी— वि॰ [सं॰] अनुकरण गर्ने; अनुकर्ता ।

अनुकार्य— वि॰ [सं॰] १. अनुकरण, नक्कल वा देखासिकी गर्न लायक । २. प्रेरणा लिन वा सिको गर्न योग्य; आदर्श; नमुनायोग्य । ना॰ ३. कुनै कृतिमा अनुकरण गरिने प्रकृति वा जीवनजगत् ।

अनुकूल— वि॰ [सं॰] १. आ६नो इच्छा, रुचि, चाहना वा आवश्यकताअनुरूपको; आफूले चिताए वा भनेजस्तो । २. समय तथा वातावरणका दृष्टिले उपयुक्त ३. कुनै उद्देश्य वा प्रयोजनका निम्ति उपयोगी । ४. कुनै परिस्थितिमा जेजस्तो चाहिने हो सोमाफिक सब्ल्याँटो पर्ने । ५. आ६नो हुँदो; आ६नो पक्षको; आफूसँग सहमत; आ६नो विरुद्ध नभएको । ६. फाइदा हुने; हितकारी । ७. सुविधाजनक । ८. मिल्दो; हँुदो; सर्दो । ना॰ (. एउटै मात्र नायिका राख्ने नायक । — ता— ना॰ अनुकूल हुनाको भाव वा स्थिति; सर्दोपना; मिल्दोपन । > अनुकूलन— ना॰ १. कुनै कुरालाई आ६नो अनुकूल तुल्याउने काम वा गुण । २. आफूलाई कुनै परिस्थिति वा कुनै कुराको अनुकूल तुल्याउने काम वा गुण । ३. कुनै वस्तुबाट वा कसैबाट कुनै कुरा लिई त्यसमा काटछाँट र थपघट गरी आ६नो अनुकूल तुल्याउने काम वा गुण । (उदा॰— माध्यमिककालीन नेपाली लेखकहरूले प्राचीन आख्यानहरूको अनुकूलन गरेका छन् रू) । ४. आफूलाई वातावरण वा वायुमण्डलअनुरूप ढाली त्यसैनुकूल जिउने र विकसित हुने जैविक गुण, शक्ति, प्रक्रिया वा कार्य (उदा॰— वनस्पति र जीवजन्तुमा अनुकूलन गर्ने क्षमता अन्तर्निहित रहेको छ ।) ।

अनुकूलित— वि॰ अनुकूलन गरिएको ।

अनुकृत— वि॰ [सं॰] १. कुनै वस्तु, विचार, कार्य आदिको अनुकरण, देखासिकी वा नक्कल गरिएको । २. प्रकृति वा जीवनजगत्को वस्तुगत पुनःसृजन गरिएको । ३. परमतत्त्वको प्रतिच्छायास्वरूप भएको । > अनुकृति— ना॰ १. नक्कल; अनुकरण; देखासिकी । २. प्रकृति वा जीवनजगत्को वस्तुगत पुनःसृजन (माइमेसिस) । ३. परमतत्त्व वा परब्रह्मको प्रतिकृति ।

अनुक्त— वि॰ [सं॰] १. नभनिएको; नबताइएको; नकहिएको; अकथित । २. क्रियाबारा अभिहित वा कथित नभएको (जस्तै — 'रामबारा बाघ मारियो' भन्ने वाक्यमा संस्कृत व्याकरणका दृष्टिले कर्ता राम र कर्म बाघ अनुक्त मानिन्छन् ।) ~ सिद्धि— ना॰ विशेष कुरा बुझाउन तर्कना बढाइने अर्थ भएको एउटा नाट्यलक्षण ।

अनुक्रम— ना॰ [सं॰] १. क्रमिक रूपमा एकपछि अर्को हुने वा आउने क्रिया वा भाव । २. विषयवस्तु तथा पाठ्यवस्तुका सङ्गठनमा शृङ्खलाबद्धता वा क्रमबद्धतागत विशेषता । ३. नियमित रूपले चल्ने क्रम वा सिलसिला । ४. क्रमबद्ध रूपले अगाडि बढ्ने काम । ५. कुनै क्रमको अनुसरण गर्ने काम; क्रम; सिलसिला; शृङ्खला; पूर्वापरक्रम ।

अनुक्रमण— ना॰ [सं॰] क्रमलाई व्यवस्थित ढङ्गले मिलाउने काम; सिलसिला मिलाउने काम । > अनुक्रमणिका— ना॰ १. वर्ण र मात्राको क्रमअनुसार तयार गरिएको ग्रन्थ वा कृति आदिको सूची । २. प्रायः ग्रन्थका अन्तमा दिइने कुनै ग्रन्थमा परेका विषय, प्रसङ्ग, मुख्य शब्द आदिको वर्णानुक्रमिक सूची । ३. ग्रन्थका प्रारम्भमा दिइने प्रमुख विषय वा शीर्षक–उपशीर्षकको अनुक्रम वा सिलसिला जनाउने सूची ।

अनुक्रमिक— वि॰ [सं॰] क्रमानुसारको; क्रमबद्ध; सिलसिलेवार; सिलसिलाबद्ध ।

अनुक्रिया— ना॰ [सं॰] १. कुनै कार्य वा क्रियापछि तथा त्यस क्रियाको फलस्वरूप हुने क्रियाप्रतिक्रिया । २. कुनै उद्दीपनको फलस्वरूप मनमा वा स्नायुतन्त्रमा घटित हुने प्रतिक्रिया; अनुभूति; आवेग; भावना ।

अनुगत— वि॰ [सं॰] १. अनुगमन गर्ने; पछिल्तिर लागेर जाने । २. पछिल्तिर लागेको; पछ्याएको ।

अनुगम— ना॰ [सं॰] १. कुनै कुरा वा वस्तुतथ्यको अनुसरण । २. तर्कशास्त्रअनुसार वस्तुतथ्यको पर्यवेक्षणबाट निकालिएको कुनै निष्कर्ष वा मान्यता; यसरी निष्कर्ष निकाल्ने वा मान्यताको स्थापना गर्ने तार्किक प्रक्रियाको परिणाम; आगमन; अनुगमन ।

अनुगमन— ना॰ [सं॰] १. कसैका पछिपछि लाग्ने, कुनै मतका मार्गमा हिँड्ने, कुनै पद्धतिको अनुसरण गर्ने, कसैका नजिकमा जाने वा कसैको सहयोगी हुने काम; अनुगम । > अनुगमनात्मक— वि॰ अनुगमनमा आधारित; अनुगमनबाट प्राप्त; अनुगमनवाला ।

अनुगामी— वि॰ [सं॰] १. कसैका पछि लाग्ने; अरूका पछि लागेको; पुछ्रे; अनुचर; अनुयायी ।

अनुगुण— वि॰ [सं॰] १. समान गुण भएको; मिल्ने गुण भएको; त्यस्तै खालको लक्षण भएको । ना॰ २. राम्रो गुण भएका वस्तुको संसर्गले अरू वस्तुको उत्कर्ष पनि त्यत्तिकै रूपमा वर्णित हुने एक काव्यालङ्कार ।

अनुगृहीत— वि॰ [सं॰] १. ठूलाबडाहरूको कृपा, दया, अनुकम्पा वा निगाह प्राप्त गरेको । २. कसैको अनुग्रह पाएको; उपकार गरिएको; उपकृत; अनुकम्पित ।

अनुग्रह— ना॰ [सं॰] ठूलाबडाले साना व्यक्तिउपर प्रसन्न भई देखाउने दया, कृपा वा निगाह । २. ठूलाबडाले निगाह वा कृपा राखी साना व्यक्तिहरूलाई गर्ने उपकार वा भलाइ । > अनुग्रहाङ्क— ना॰ परीक्षार्थीले प्राप्त गरेका अङ्कमा थोरै मात्र थपिदिँदा उत्तीर्ण हुने भए परीक्षकले थपिदिने अङ्क; कृपाङ्क (ग्रेसमार्क॰ ।

अनुचर— ना॰ [सं॰] १. नोकरचाकर । वि॰ २.पछि लाग्ने; पिछलग्गू ।

अनुचित— वि॰ [सं॰] उचित नभएको; उपयुक्त नभएको; मनासिब नभएको; औचित्यको सीमाभन्दा परको । २. खराब; बेठीक । ३. न्यायसङ्गत नभएको; नसुहाउने; अनुपयुक्त; बेमनासिब । —ता— ना॰ उचित, उपयुक्त वा मनासिब नहुनाको भाव; औचित्यको अभाव; अनौचित्य । ~ लाभ— ना॰ १. कसैको अज्ञान, असमर्थता वा विवशतामा उठाइने फाइदा । २. बेरीतबाट प्राप्त गरिएको आम्दानी ।

अनुच्च— वि॰ [सं॰] १. उच्च वा अग्लो नभएको; होचो; नीचो । २. तल्लो तहको; निम्न स्तरको । ३. पुड्को ।

अनुच्चरित— वि॰ [सं॰] उच्चारण नभएको ।

अनुच्चारण— ना॰ [सं॰] उच्चारणको अभाव वा अनुपस्थिति । >

अनुच्चारणीय— वि॰ उच्चारणसम्म पनि गर्न नहुने । २. नामै लिन नहुने; मुखले भन्न नहुने । ३. तान्त्रिक अनुशासनअनुसार मनमनै सोचिने; मनमनै जपिने ।

अनुच्चारित— वि॰ [सं॰] १. उच्चारण नगरिएको । २. बताउनसम्म पनि नबताइएको; मुखले नभनिएको । ३. तन्त्रमन्त्रको अनुशासनअनुसार मनमनै सोचिएको; जपिएको ।

अनुच्चार्य— ना॰ [सं॰] उच्चारण नहुने वा हुन नसक्ने ।

अनुच्छेद— ना॰ [सं॰] १. कमभन्दा कम वाक्यहरूको समूहबाट केही कुरो व्यक्त गरिएको आलेख । २. आलेखको सबैभन्दा तल्लो कोटि; कण्डिका; अभिव्यक्तिखण्ड; प्याराग्राफ । ३. कानुनको दफा । ४. लेख वा प्रबन्धका बुँदाहरूमध्ये कुनै एक ।

अनुज— वि॰ [सं॰] १. आफूभन्दा पछि जन्मेको । ना॰ २. भाइ ।

अनुजीवी— वि॰ [सं॰] १. कसैका आश्रयमा रही जीविका चलाउने; आ६नो स्वतन्त्र कमाइधमाइ नभएको; आश्रित; पराश्रित; परावलम्बी; परजीवी । ना॰ २. सेवक; नोकर; चाकर ।

अनुज्ञप्ति— ना॰ [सं॰] १. शुल्क तिरी सरकारी तबरबाट अनुमति लिएर मात्र वस्तुको उत्पादन, वितरण, उपभोग आदि गर्न पाइने अनुमतिपत्र; इजाजतपत्र; लाइसेन्स ।

अनुज्ञा— ना॰ [सं॰] १. मुख्य आदेश वा विधानलाई व्याख्या गरिने उपआदेश; अनुमति; इजाजत । २. मुख्य हाकिमले आ६ना मातहतका अधिकारीहरूलाई दिने आज्ञा । — पत्र— ना॰ इजाजतपत्र ।

अनुतप्त— वि॰ [सं॰] १. मानसिक ताप वा सन्ताप परेको । २. कुनै पूर्वप्रसङ्गबारे पश्चात्ताप, क्लेश वा आत्मग्लानि अनुभव गर्ने; सन्तप्त ।

अनुताप— ना॰ [सं॰] १. मानसिक ताप; सन्ताप; जलन; औडाहा । २. पश्चात्ताप; थकथकी; पछुतो । ३. आत्मग्लानि; मानसिक क्लेश; अपसोच ।

अनुत्तम— वि॰ [सं॰] १. उत्तम नभएको; उम्दा नठहरिने । २. सामान्य खालको; औसत खाले; निम्नस्तरको; तल्लो खाले; घटिया; निकृष्ट; निम्न ।

अनुत्तर— वि॰ [सं॰] १. उत्तर नभएको । २. प्रश्नको उत्तर दिन असमर्थ; कुनै गल्ती वा अपराधबारे सोधपुछ गर्दा जवाफ दिन नसक्ने; नाजवाफ । ३. मौन । — दायित्व— ना॰ १. उत्तरदायित्वको अभाव; उत्तरदायी नहुनाको भाव । २. कर्तव्य र दायित्वको उपेक्षा । — दायी— वि॰ १. उत्तरदायी नभएको वा नरहेको; आ६नो ओहदा वा जिम्माका कामकुरामा दायित्व वा उत्तरदायित्वको बोध नगर्ने । २. कुनै कामकुरा बिग्रेकोमा वा त्रुटिगल्ती भएकोमा कुनै पनि प्रकारले उत्तरदायी ठान्न वा ठहथ्याउन नसकिने । ३. कुनै कामकुरा बिग्रनामा जिम्मेवारी नभएको; गैरजिम्मेदार; गैरजिम्मेवार ।

अनुत्तरित— वि॰ [सं॰] १. जवाफ वा उत्तर नदिइएको । २. पहेलीका रूपमा रहेको रहस्यात्मक; रहस्योद्घाटन हुन नसकेको । ३. अहिलेसम्म कुनै उत्तर वा समाधान प्राप्त नभएको; कुनै टुङ्गो लाग्न नसकेको; तात्त्विक (ज्ञानविज्ञानका विभिन्न क्षेत्रमा जति प्रश्न उठेका छन् तीमध्ये निकै प्रश्न अझै अनुत्तरित रूपमा छन् रू) । ~ प्रश्न— ना॰ १. उत्तर वा समाधान प्राप्त हुन नसकेको प्रश्न; समाधान हुन नसकेको समस्या । २. रहस्यमय अवस्थामा नै गुज्रिरहेको विषय ।

अनुत्तीर्ण— वि॰ [सं॰] १. पार नभएको; नदी आदि तरेर पारि नपुगेको । २. परीक्षा आदिमा असफल । — ता— ना॰ पार नहुनाको वा पारि नपुग्नाको भाव, स्थिति वा गुण; असफलता; विफलता ।

अनुत्पत्ति— ना॰ [सं॰] १. उत्पत्ति वा उद्भवको अभाव । २. प्रकट नहुनाको भाव वा स्थिति; अस्तित्वमा नआएको व्यवस्था । ३. विचार वा सिद्धान्तका स्फुरणको अभाव; नयाँ विचार वा सिद्धान्त आदिको उद्भव नभएको स्थिति ।

अनुत्पन्न— वि॰ [सं॰] नजन्मेको; उत्पन्न नभएको । विप॰ उत्पन्न रू

अनुत्पादक— वि॰ [सं॰] उत्पादन नगर्ने; उत्पादन गर्ने शक्ति, क्षमता वा सामर्थ्य नभएको । — ता/त्व— ना॰ अनुत्पादक हुनाको भाव, गुण वा स्थिति ।

अनुत्पादन— ना॰ [सं॰] उत्पादनको अभाव; कुनै जग्गाजमिनमा उब्जा नभएको स्थिति; बालीनाली वा पैदावार प्राप्त नहुनाको भाव वा अवस्था ।

अनुत्पादित— वि॰ [सं॰] उत्पादन नभएको वा नगरिएको ।

अनुत्साह— ना॰ [सं॰] १. उत्साहको अभाव वा अनुपस्थिति । २. जाँगर र तत्परताको अभाव । ३. अरुचि; उदासीनता; नैराश्य । श्र अनुत्साहित— वि॰ उत्साह नभएको; उत्साह हराएको । अनुत्साही— वि॰ उत्साह नराख्ने; उत्साहित नहुने; उदासीन; उत्साहनामेट ।

अनुदात्त— वि॰ [सं॰] १. उदात्त नभएको; अनुदार । २. क्षुद्र; तुच्छ; निकृष्ट; नीच; तल्लोखाले । ना॰ ३. स्वरवर्णको उच्चारण गर्दा स्वराघातमा विशेष जोड नपर्ने, स्वरका उदात्त, अनुदात्त र स्वरित तीन भेदमध्ये एक; स्ाारस्वरसहित वैदिक मन्त्रको पाठ गर्दा हात तल झड्कारी अभिव्यक्त गरिने प्रक्रिया ।

अनुदान— ना॰ [सं॰] १. कुनै राज्य, प्रशासनका तर्फबाट अथवा कुनै राष्ट्रियअन्तर्राष्ट्रिय आधिकारिक संस्थाका तर्फबाट विशेष कामका निम्ति संस्था वा उत्तरदायी व्यक्तिलाई प्रदान गरिएको वार्षिक वा पटके आर्थिक सहयोग । २. सो सहयोगस्वरूप दिइने रकम । ३. चन्दा; शुल्क ।

अनुदार— वि॰ [सं॰] १. उदार नभएको; अरूका उपर दयाको भावना नराख्ने र अरूको भलो होस् भन्ने नचिताउने । २. कडा वा सङ्कुचित हृदय भएको । ३. पारिवारिक सुखसुविधा र सामाजिक हितका अत्यावश्यक कार्यमा मन फुकाएर खर्चबर्च नगर्ने; कृपण; कन्जुस । ४. प्रचलित सामाजिक मान्यतामा सुधार वा परिवर्तन नचाहने र त्यस्तो परिवर्तन वा सुधारको प्रतिरोधसमेत गर्ने; सङ्कीर्ण विचारधारा भएको; पुरातनपन्थी; रूढिवादी । —

ता— ना॰ सङ्कुचितता; सङ्कीर्णता; रूढिवादिता; प्रतिक्रियावादी वा दक्षिपन्थी दृष्टि । — वाद— ना॰ प्रचलित सामाजिक मान्यतामा सुधार वा परिवर्तन नचाहने; त्यस्तो परिवर्तन वा सुधारको प्रतिरोध गर्ने विचारधारा वा दृष्टिकोण; रूढिवाद; प्रतिक्रियावाद; यथास्थितिवाद । — वादी— वि॰ अनुदारवादमा विश्वास राख्ने; उदारवादको विरोधी ।

अनुद्यम— ना॰ [सं॰] १. उद्यम वा उद्योगको अभाव; अनुद्योग । वि॰ २. उद्यम नगर्ने; उद्यममा नलागेको । > अनुद्यमी— वि॰ अनुद्योगी ।

अनुद्योग— ना॰ [सं॰] १. उद्योगको अभाव; कुनै लक्ष्य हासिल गर्न आवश्यक उद्योग वा प्रयासको अभाव । २. आलस्य; अल्छ्या्यँ; अकर्मण्यता; निष्क्रियता; उदासीनता । > अनुद्योगी— वि॰ १. उद्योग, मिहेनत वा प्रयास नगर्ने । २. जाँगर नभएको; अल्छी; अकर्मण्य; निष्क्रिय ।

अनुबिग्न— वि॰ [सं॰] १. मनमा कुनै पनि चिन्ता, क्लेश वा आतङ्क अनुभव नगर्ने; उबिग्न नभएको । २. नहडबडाउने; नआत्तिने । — ता— ना॰ निश्चिन्तता, स्थिरता; क्लेशविहीनता ।

अनुबेग— ना॰ [सं॰] चिन्ता, क्लेश वा आतङ्कको अनुभव नभएको शान्त र स्थिर मनस्थिति; उबेगको अभाव ।

अनुधारणा— ना॰ [सं॰] कुनै विषय वा समस्याका बारेमा चिन्तनमनन वा अनुसन्धानका क्रममा अँगालिएको पूर्वधारणा; त्यस्तो चिन्तनमनन वा अनुसन्धानका प्रारम्भमा अनुसरण गरिएको तर प्राप्त हुन आउने तथ्यहरूबाट खण्डनमण्डन दुवै हुन सक्ने किसिमको पूर्वमान्यता; अनुकल्पना; प्राक्कल्पना; शोधसामग्रीको प्रतिपाद्य वस्तु ।

अनुनय— ना॰ [सं॰] १. शक्तिशाली वा प्रभावशाली व्यक्तिका सामु आ६ना र अरू कसैका उद्धार तथा हितका निम्ति विनयपूर्वक गरिने प्रार्थना वा अनुरोध । २. आफूसित रिसाएको वा उदासीन रहेको कुनै व्यक्तिलाई बारम्बार फकाईफुल्याई वा रिझाई आ६नो अनुकूल तुल्याउन गरिने प्रयास; विनय; बिन्ती; बिन्तीभाउ; प्रार्थना । ~ विनय— ना॰ बिन्तीभाउ; अनुनय ।

अनुनाद— ना॰ [सं॰] १. कुनै ध्वनि वा आवाज आएपछि त्यसबाट उत्पन्न कम्पनको फलस्वरूप प्रकट हुने दोस्रो ध्वनि वा ध्वनितरङ्ग; प्रतिध्वनि; रन्को । २. नादविज्ञानअन्तर्गत एकै प्रकारका दुई सूक्ष्मनादका योगबाट उत्पन्न हुने गम्भीर तथा स्थूल नाद । ३. सङ्गीतमा वाद्यवादन गर्दा हुने कम्पनबाट प्राप्त भएको गमक । > अनुनादक — वि॰ प्रतिध्वनि पैदा गर्ने; गुञ्जन गर्ने; नाद पैदा गर्ने (उदा॰— जलतरङ्ग अनुनादक बाजा हो ।) । अनुनादित — वि॰ प्रतिध्वनित भएको; गुँजेको ।

अनुनासिक— वि॰ [सं॰] १. नाके स्वरले उच्चारण गरिने; मुख र नासिकाका योगबाट उच्चरित; नासिक्य । न्ाा॰ २. नाके स्वरले बोलिने ध्वनि (ब, `, ण, न, म इ॰) । ३. अक्षरका शिरमा लागी नासिकीकरणलाई जनाउने चिह्न; चन्द्रविन्दु; जूनटिकी (जस्तै— डाँक, आँसु, हाँसो, बनाउँछु इ॰) ।

अनुन्नत— वि॰ [सं॰] १. उन्नति वा विकास नभएको; नउठेको; उन्नति वा उच्चतामा नपुगेको; उन्नतिरहित; उन्नतिहीन । २. होचो; पुड्को; अविकसित ।

अनुन्मुक्त— ना॰ [सं॰] १. कुनै बाधाबन्देजबाट स्वतन्त्र हुन नपाएको; बन्धनमा परेको; नछोडिएको । २. परिशोधन नगरीकन राखिएको (ऋणपत्र) । ३. कारागारमा रहेको; कैदमुक्त नभएको (कैदी॰ ।

अनुपकार— ना॰ [सं॰] उपकारको अभाव; कसैको भलाइ वा कल्याण गर्ने प्रवृत्तिको अभाव; अरूलाई सहयोग गर्ने वा मद्दत दिने गुणको अभाव; अपकार; कुभलो; अहित; हानि; अकल्याण । श्र अनुपकारी — वि॰ १. अनुपकार गर्ने । ना॰ २. अनुपकार गर्ने व्यक्ति ।

अनुपपत्ति— ना॰ [सं॰] १. उपपत्ति, प्रमाण वा प्रामाणिक प्रतिपादनको अभाव । २. ठोस प्रमाणबारा युक्तिपूर्वक कुनै कुरा सिद्ध गर्न नसकिएको वा साबित नभएको अवस्था; असिद्धि; अप्रतिपत्ति ।

अनुपम— वि॰ [सं॰] १. उपमा नभएको; उपमा दिन नसकिने; अतुलनीय; बेजोड । २. उत्तम; श्रेष्ठ; उम्दा; निरुपम । — ता— ना॰ अनुपम अवस्था वा गुण; अतुलनीयता; निरुपमता । > अनुपमेय — वि॰ अनुपम ।

अनुपयुक्त— वि॰ [सं॰] १. चाहिँदो काममा नआउने; नचाहिँदो; उपयुक्त नभएको । २. कामको लायक नभएको; काम नदिने । ३. अयोग्य । ४. नसुहाउँदो । ५. अपात्र । ६. अनुचित । — ता— ना॰ कुनै कामकुरा, विषय वा प्रसङ्गका निम्ति जेजस्तो हुनुपर्ने हो ठीक त्यस्तो नहुनाको भाव, गुण वा अवस्था; अयोग्यता; अपात्रता; अनुचितता; नसुहाउँदोपन; अमिल्दोपन ।

अनुपयोग— ना॰ [सं॰] १. उपयोगको अभाव । २. उपयोग, व्यवहार, काम वा चलनचल्तीमा नआएको स्थिति । ३. जुन किसिमले प्रयोग गर्नुपर्ने हो त्यसको अभाव । ४. अनुचित तवरले गरिएको प्रयोग वा उपयोग; दुरुपयोग । > अनुपयोगिता — ना॰ १. उपयोग वा उपयोगिताको अभाव; उपयोगी नहुनाको वा अनुपयोगी हुनाको भाव; कुनै लाभ वा फाइदा नदिने वा नहुने स्थिति; बेकम्मापन; व्यर्थता; निरर्थकता । २. शास्त्रीय वा सैद्धान्तिक उपयोगिता भए पनि प्रयोग, व्यवहार वा चलनचल्तीका दृष्टिले कुनै पनि उपयोगिता नभएको स्थिति । अनुपयोगी— वि॰ १. उपयोगिताविहीन; उपयोगिता नभएको । ना॰ २. उपयोगिताविहीन व्यक्ति ।

अनुपलब्ध— वि॰ [सं॰] १. नपाइएको; उपलब्ध नभएको; प्राप्त नभएको; नभेटिएको; मिल्न वा पाइन नसकेको । २. भेउ नपाइएको; पत्तो नलगाइएको; अज्ञात; अप्राप्त । — ता— ना॰ उपलब्धताको अभाव; अनुपलब्ध हुनाको वा उपलब्ध नहुनाको भाव वा स्थिति; अप्राप्यता । > अनुपलब्धि — ना॰ १. उपलब्धि वा प्राप्तिको अभाव; कुनै कुरा उपलब्ध नहुनाको भाव वा स्थिति; कुनै कुरा भेट्न, पाउन, मिल्न वा पत्ता लगाउन नसक्नाको भाव वा स्थिति; अप्राप्ति । २. कामकुरा गर्दा लक्ष्य हासिल हुन नसकेको अवस्था; असफलता; विफलता ।

अनुपस्थित— वि॰ [सं॰] १. आ६ना सामुन्ने नभएको वा नरहेको; उपस्थित नभएको । २. कुनै खास ठाउँ वा अवसरमा मौजुद नरहेको । ३. उपस्थित रहन भनी आधिकारिक रूपमा तोकिएको ठाउँ वा समयमा सामेल हुन नआएको । ४. काम गर्नुपर्ने अड्डा वा संस्थामा हाजिर हुन नआएको वा हाजिर नरहेको । ५. निर्धारित कक्षामा पढ्न नआई शिक्षकले हाजिर लिँदा नआएको भनी जनाइएको । > अनुपस्थिति — ना॰ १. उपस्थितिको अभाव; अनुपस्थित हुनाको भाव वा स्थिति । २. कुनै ठाउँ, समय वा अवसरमा उपस्थित नरहनाको भाव वा स्थिति । ३. बोलाइएको वा निम्त्याइएको ठाउँमा सम्मिलित हुन नआएको स्थिति । ४. अड्डा वा संस्थामा कुनै दिन वा केही समय गैरहाजिर रहेको अवस्था । ५. सामेलीका निम्ति आधिकारिक रूपमा तोकिएका समय र ठाउँमा सामेल नभएको स्थिति । ६. निर्धारित कक्षामा पढ्न नआई शिक्षकले हाजिर लिँदा नआएको भनी जनाइएको स्थिति; गैरहाजिरी; गयल; अविद्यमानता ।

अनुपात— ना॰ [सं॰] १. सापेक्षता; दँजाइ वा दाँजो; तुलनात्मकता

(उदा॰— पढाइको अनुपातमा लेखाइमा बढी प्रतिभा चाहिन्छ रू) । २. कुनै खास तुलनात्मक वा सापेक्ष मापन, मानाङ्कन र मूल्याङ्कनका क्रममा हुन आउने मात्रा, भाग वा अंश (उदा॰— यस व्यवसायमा रामले रु २५,०)॰ र श्यामले २०,०)॰ लगानी गरेकाले सोही अनुपातमा यसको नाफानोक्सान पनि तिनीहरूले बेहोर्ने भएका छन् रू) । ३. समान आयाम भएका कुनै दुई मान, मूल्य वा सङ्ख्याको मान, मूल्य वा सङ्ख्या एकअर्कासँग कति पटक गुणा वा भाग जान सक्छन् भन्ने हिसाबले निर्धारित हुने र सिङ्गो सङ्ख्या वा भिन्नका रूपमा पनि प्रकट हुन सक्ने परस्परसापेक्ष मात्रात्मक सम्बन्ध । (जस्तो — ३ र ४ मा त्यही अनुपात छ, जुन १२ र १६ वा २४ वा ३२ मा छ; ३ र ४ को अनुपातलाई गणितात्मक भाषामा ३ः४ वा ३/४ भनी लेख्न सकिन्छ रू) । ४. प्रमाण र इच्छाका सापेक्ष मात्रागत सम्बन्धअनुरूप प्रमाणफल र इच्छाफलको सम्बन्धमा निर्धारित हुने त्रैराशिक वा पञ्चराशिक क्रिया । ५. कुनै काष्ठादि वा रसादि औषधी तयार गर्दा प्रयोग गरिने विभिन्न वस्तुको परस्परसापेक्ष मात्रा; अंश; भाग; भागबाँडो । > अनुपाती— वि॰ अनुपातको; अनुपातसम्बन्धी; आनुपातिक ।

अनुपादेय— वि॰ [सं॰] १. उपादेयता वा उपयोगिता नभएको; अनुपयोगी । २. स्वीकार गर्न लायक नभएको; ग्राह्य नभएको; अग्राह्य । ३. कुनै प्रकारको पनि महत्त्व, मूल्य वा आवश्यकता नभएको; उपादेयतारहित; उपादेयताविहीन; अनावश्यक । — ता— ना॰ १. उपादेयता वा उपयोगिताको अभाव; अनुपादेय हुनाको भाव । २. ग्रहण गर्न वा स्वीकार गर्न लायक कुनै पनि गुणको अभाव; कुनै पनि प्रकारको महत्त्व, मूल्य, उपयोगिता वा प्रयोजनको अभाव ।

अनुपान/अनुपाम— ना॰ [सं॰ अनुपाने १. आयुर्वेदिक औषधीमा एक औषधीका साथसाथै मिसाइएको कुनै अर्को औषधी । २. औषधी खाएपछि वा साथसाथै खाइने अर्को औषधी वा खाद्य वस्तु । ३. औषधीको ठिक्क अड्कलिएको मात्रा ।

अनुपूरक— वि॰ [सं॰] १. पहिले भएको कामको वा पहिलेका वस्तुको अपुगमा थपिने; नपुग भएमा थप गरिने; सम्पूरक । ना॰ २. त्यसरी थपिने वस्तु ।

अनुपूरित— वि॰ [सं॰] भइसकेको काम, भएको वस्तु आदिमा कमी वा अपूर्ण भई पछिबाट पूर्ति गरिएको; पछिबाट थपिएको; पूरा गरिएको; सम्पूरित ।

अनुप्रस्थ— ना॰ [सं॰] १. सितार, गितारजस्ता तारवाद्यमा औँलाले तारलाई रगड्दा पहिलोपल्ट निस्कने कम्पन; तार आदिबाट पहिलोपल्ट आउने स्वर । वि॰ २. क्षितिजसँग सम्बन्ध रहेको; आकाशसँग सम्बन्धित; क्षैतिज ।

अनुप्राणित— वि॰ [सं॰] १. प्राण हालिएको; सजीव तुल्याइएको । २. प्रेरणा प्रदान गरिएको; प्रेरित गरिएको । ३. निकै मात्रामा प्रभावित; प्राणवान्; सजीव; उत्प्रेरित; प्रेरित ।

अनुप्रास— ना॰ [सं॰] साहित्यसिद्धान्तअनुसार पद वा पदावलीअन्तर्गत समान ध्वनि भएका एक वा अनेक व्यञ्जनवर्णको बारम्बार आवृत्ति हुँदा हुन जाने शब्दालङ्कार (छेकानुप्रास, वृत्त्यनुप्रास, श्रुत्यनुप्रास, लाटानुप्रास, अन्त्यानुप्रास इ॰ ।) ।

अनुबद्ध— वि॰ [सं॰] कुनै मुख्य विषयवस्तुसँग सम्बद्ध; कसैका प्रति बफादारीपूर्वक संलग्न भएको ।

अनुबन्ध— ना॰ [सं॰] १. दुई वा धेरै व्यक्ति, संस्था, पक्ष आदिका बीचको सम्झौता । २. त्यस्तो सम्झौताको लिखत । ३. ग्रन्थसँग सम्बन्धित विषय, प्रयोजन र विषयी — यी तीनैको सम्बन्धमध्ये कुनै एक । > अनुबन्धन — ना॰ अनुबन्ध; करार; सम्झौता । —

अधिकृत— ना॰ कार्यालय आदिमा अनुबन्ध गर्ने अधिकारी । > अनुबन्धित — वि॰ अनुबन्ध गरिएको ।

अनुभरण— ना॰ [सं॰] कुनै सेवामा जीवन बिताउने मान्छेका मृत्युपछि उनीहरूका स्वास्नी, छोराछोरीले जीवननिर्वाहका निमित्त पाउने जीवनवृत्ति; अनुवृत्ति ।

अनुभव— ना॰ [सं॰] १. इन्द्रिय वा स्नायुहरूका माध्यमबाट उत्पन्न उद्दीपनको फलस्वरूप प्रकट हुने मानसिक अनुक्रिया; अनुभूति; संवेदन । २. पाँचै इन्द्रियले भोगी केही कुरो चाल पाउने क्रिया वा त्यसरी चाल पाएको ज्ञान । ३. भोगाइ, चेताइ, बेहोराइ आदिको क्रिया वा प्रक्रिया । ४. उक्त क्रियाप्रक्रियाबाट प्राप्त मानसिक बोध । ५. स्वाद, गुण, विशेषता आदिको उपभोग तथा त्यस्तो उपभोगबाट प्राप्त बौद्धिक लाभ । ६. उमेर, व्यस्तता, सहभागिता आदिले गर्दा विचार र शिल्पमा आउने परिपक्वता; दक्षता; चातुर्य । — वाद— ना॰ अनुभवलाई नै प्रधानता दिने एक दर्शन । — वादी— वि॰ अनुभववादसम्बन्धी; अनुभववादको अनुयायी । — हीन— वि॰ अनुभव नभएको । — हीनता— ना॰ अनुभवहीन चाल वा अवस्था । > अनुभवात्मक — वि॰ अनुभवसँग सम्बन्धित । अनुभवाश्रित — वि॰ अनुभवको भर परेको; अनुभवमा अडेको -ज्ञान, विचार इ॰) । अनुभवी— वि॰ अनुभव भएको वा पाएको ।

अनुभाव— ना॰ [सं॰] साहित्यशास्त्रअनुसार, मनमा कुनै भाव उब्जँदा र विशेषतः कुनै रसको अनुभूति हुँदा प्रकट हुने मानसिक र शारीरिक व्यापार; भावलाई उपयुक्त लक्षणबारा प्रकाशित गर्ने मानसिक र शारीरिक व्यापार । २. भरतको रसनिष्पत्तिसम्बन्धी सूत्रअनुसार विभाव र व्यभिचारी भावका साथ रसनिष्पत्तिमा भूमिका खेल्ने तत्त्व; स्थायी भाव उद्दीप्त भएपछि त्यसका आश्रयमा प्रकट भएर स्थायी भावलाई बाहिर प्रकाश गर्ने कार्यश्रेणीको व्यापार । ३. मर्यादा; चमक; शक्ति । ४. वैभव; प्रभाव । ५. सङ्कल्प; विश्वास । > अनुभावन — ना॰ १. शरीरका चेष्टा, मुद्रा वा भङ्गिमाबारा मनका भावको प्रकाशन । २. अनुभावव्यापार । अनुभाव्य— वि॰ १. अनुभव नगरी नहुने; अनुभव गर्नुपर्ने । २. अनुभव गर्न सकिने ।

अनुभूत— वि॰ [सं॰] १. अनुभव गरिएको; अनुभूतिका रूपमा ग्रहण गरिएको । २. भोगिएको; बेहोरिएको । ३. अनुभवसिद्ध ।

अनुभूति— ना॰ [सं॰] १. इन्द्रियहरू वा स्नायुहरूका माध्यमबाट प्राप्त उद्दीपनका फलस्वरूप प्रकट हुने मानसिक क्रिया, प्रतिक्रिया, अनुक्रिया, घटना वा व्यापार; मानसिक अनुभव; मनले अनुभव गर्ने व्यापार वा क्रिया; अनुभूत गर्ने व्यापार वा कार्य । २. अंशतः मानसिक तथा शारीरिक तर पूर्णतः इन्द्रियगतचाहिँ नभएको आनन्द, पीडा आदि अनुभूत हुने अनुक्रिया वा संवेदना; मनोदशा; मनस्थिति; मनोभाव वा मनोराग । ३. आन्तरिक प्रत्यक्षण, स्मृति या कल्पनाशक्तिबारा प्राप्त भएको मानसिक अनुभव; सो अनुभव गर्ने काम वा अनुभव भएको स्थिति । —

गत— वि॰ अनुभूतिसम्बन्धी । — जन्य— वि॰ अनुभूतिबाट प्राप्त भएको । — मूलक— वि॰ अनुभूति मूल भई त्यसबाट उत्पन्न । —

शून्य— वि॰ अनुभूति नभएको; अनुभूतिविहीन; अनुभूतिनामेट ।

अनुमत— वि॰ [सं॰] स्वीकृतिप्राप्त; अनुमतिप्राप्त ।

अनुमति— ना॰ [सं॰] १. कुनै कामकारवाई आदिका लागि पाइने वा दिइने स्वीकृति; आदेश; आज्ञा; हुकुम । २. मन्जुरी; स्वीकृति । ~ पत्र— ना॰ केही गर्न वा कतै जान दिइएको अनुमतिको प्रमाणपत्र । — प्राप्त — वि॰ अनुमति पाएको; स्वीकृति पाएको (काम, पाउने व्यक्ति इ॰) ।

अनुमान— ना॰ [सं॰] १. यस्तो होला वा हुन्छ भनी आ६ना मनले अट्कल्ने वा अन्दाज लगाउने काम; लख; पूर्व–अनुभव र आ६ना समझका आधारमा कुनै कामकुरा, वस्तु, व्यक्ति, विषय आदिबारे गरिने अन्दाज; भावी कामकुरा आदिबारे गरिएको अडकल । २. कुनै वस्तु वा व्यक्ति आदिको परिमाण वा इयत्ताबारे मोटामोटी हिसाब लगाई गरिने अन्दाज । (उदा॰— त्यो खसी यति धार्नीको होला भन्ने अनुमान गरिएको छ रू) । ३. पूर्वीय न्यायशास्त्रले स्वीकारेका प्रत्यक्ष, अनुमान, उपमान र शब्द चार प्रमाणमध्ये प्रत्यक्ष साधनबारा अप्रत्यक्ष साध्यलाई प्रमाणित गरिने दोस्रो प्रमाण । ४. कुनै खास अवधिअन्तर्गत विभिन्न शीर्षकमा हुने आम्दानी–खर्चको अन्दाज गर्ने काम । — तः— क्रि॰वि॰ अनुमानपूर्वक; अनुमानबारा । > अनुमानित— वि॰ अनुमान गरिएको; अनुमित ।

अनुमित— वि॰ [सं॰] अनुमानबारा निर्णय गरिएको; अनुमान गरी टुङ्गो लगाइएको ।

अनुमिति— ना॰ [सं॰] १. अनुमान; अन्दाज; अडकल । २. अनुमान गरिनाको वा अनुमानित हुनाको भाव वा अवस्था । ३. प्राचीन न्यायअनुसार तर्कप्रक्रियाबारा प्राप्त कुराका आधारमा निकालिएको, अनुभूतिका चार भेदमध्ये एक मानिने निष्कर्ष । — वाद— ना॰ रस अनुमानगम्य छ भन्ने साहित्यशास्त्रीय सिद्धान्त ।

अनुमेय— वि॰ [सं॰] अनुमान गर्न लायक वा योग्य । २. अनुमानबारा जान्न सकिने ।

अनुमोदक— वि॰ [सं॰] १. अनुमोदन गर्ने; समर्थन गर्ने । ना॰ २. कुनै सभा वा बैठकमा प्रस्तुत भएको प्रस्ताव वा विचारको समर्थन गर्ने व्यक्ति; समर्थक ।

अनुमोदन— ना॰ [सं॰] १. कसैले उठाएको, सुझाएको वा प्रस्ताव गरेको कुरालाई समर्थन गर्ने काम । २. आधिकारिक रूपमा प्रस्तुत प्रस्तावलाई स्विकार्ने कार्य । ३. भइसकेको कुनै कामकुरालाई पछिबाट समर्थन गर्ने काम । ४. कसैले कुनै कामकुरा गर्न पाऊँ भनी निवेदन गर्दा निजलाई सो कामकुरा गर्न प्रदान गरिएको सहमति वा पूर्वस्वीकृति; समर्थन; स्वीकार; सहमति ।

अनुमोदित— वि॰ [सं॰] अनुमोदन गरिएको; समर्थन प्राप्त भएको; समर्थित ।

अनुयायी— वि॰ [सं॰] १. कसैको पछिपछि लाग्ने वा अनुसरण गर्ने । ना॰ २. कुनै आदर्श, सिद्धान्त वा वादको अनुसरण या अनुकरण गर्ने व्यक्ति । ३. कसैको उपदेश वा सिद्धान्त मानी त्यसैअनुसार आचरण गर्ने व्यक्ति; कुनै धर्म वा सम्प्रदाय मान्ने व्यक्ति; अनुगामी; समर्थक ।

अनुयोग— ना॰ [सं॰] वाद्यवादनका विभिन्न स्वरलहरीबाट आवृत्ति भएका तानको एकरूपता; स्वरबाट आएको अनुतानको समानता ।

अनुरक्त— वि॰ [सं॰] १. मनमा कसैप्रति वा कुनै कुराप्रति आकर्षण, अनुराग वा आसक्ति अनुभव गर्ने; लहसिएको; आसक्त; अनुरागी । २. स्नेही; प्रेमी । — ता— ना॰ अनुरक्त हुनाको भाव वा स्थिति; अनुराग । > अनुरक्ति— ना॰ कुनै विषयप्रतिको अत्यन्त लगाउ; अनुराग; प्रेम ।

अनुरञ्जन— ना॰ [सं॰] मन बहलाउने कार्य; मनोविनोद ।

अनुरणन— ना॰ [सं॰] १. घण्टा आदि कुनै वस्तुबाट निस्किएको ध्वनि वा आवाजको रन्को; सो ध्वनि वा आवाजको तरङ्ग । २. आघात वा घर्षणको फलस्वरूप कुनै वस्तुबाट ट्याबट्याब आदि खिरिलो ध्वनि वा रणन पैदा हुँदा लहरस्वरूप प्रकट हुने थ्याबरिब आदि प्रतिध्वनि; रन्को । ३. नाद या शब्दको लहरका क्रमबाट प्रकट भई केही समयपछि विलीन हुने वा बिलाई समाप्त हुने स्वरको मुख्य रूप > अनुरणनात्मक— वि॰ अनुरणन भएको ।

अनुरणित— वि॰ [सं॰] १. अनुरणन गरिएको वा भएको । अनुरत — वि॰ [सं॰] अत्यन्त लागिपरेको; अनुरक्त; लट्टू; लग्गू ।

अनुराग— ना॰ [सं॰] १. कसैप्रति वा कुनै कुराप्रति मनमा अनुभव हुने आकर्षण, संलग्नता तथा आसक्तिको भाव । २. कुनै वस्तु वा व्यक्तितर्फ मन प्रवृत्त हुने व्यापार वा अवस्था । ३. कुनै व्यक्ति वा कुराप्रति मनको झुकाउ; त्यसरी मन तानिएको वा संलग्न रहेको स्थिति । ४. शृङ्गारका सन्दर्भमा मिलन वा शारीरिक सम्पर्क हुनुभन्दा अगि नारी र पुरुषका बीच मानसिक स्तरमा अनुभव हुने प्रीतिको प्रारम्भिक भाव; आसक्ति; अनुरक्ति; स्नेह; प्यार; प्रीति; प्रेम; माया; प्रणय; मायापिर्ती । > अनुरागी — वि॰ १. कुनै विषयप्रति अनुराग भएको; अनुरक्त; झुकाउ भएको । ना॰ २. प्रेमी ।

अनुराधा— ना॰ [सं॰] सत्ताइस नक्षत्रमध्ये सात ताराहरूका मिलनले गर्दा सर्पका आकारको देखिने र फलित ज्योतिषका दृष्टिले ज्यादै शुभ र मङ्गलकारी पनि मानिने सत्रौँ नक्षत्र ।

अनुरूप— वि॰ [सं॰] १. उस्तै रूप भएको; काटीकुटी मिल्दो; दुरुस्तै उस्तो; समान रूपको; जस्ताको तस्तो । २. जेजस्तो चाहिएको हो ठीक त्यस्तो । ३. जेजस्तो गरिएको हो त्यसमाफिकको; उस्तै; सदृश; प्रतिरूप; उपयुक्त; योग्य; अनुकूल । — ता— ना॰ अनुरूप हुनाको भाव वा स्थिति; समानता; सादृश्य ।

अनुरोध— ना॰ [सं॰] कसै समक्ष कुनै कामकुरा सम्पन्न गराउन वा केही कुरा प्राप्त गर्नाका निम्ति नम्रतापूर्वक प्रार्थना गर्ने काम; साग्रह निवेदन; विनय; बिन्तीभाउ । > अनुरोधक — वि॰ १. अनुरोध गर्ने । ना॰ २.अनुरोध गर्ने व्यक्ति । ~ पत्र— ना॰ दर्खास्त; निवेदनपत्र । अनुरोधी— वि॰ अनुरोधक ।

अनुर्वर— वि॰ [सं॰] १. उर्वर वा उब्जाउ नभएको; बाँझो; रूखो । २. उत्पादन गर्न वा जन्म दिन नसक्ने; जन्माउन नसक्ने । ३. कम उब्जाउ वा कम उर्वर । — ता— ना॰ अनुर्वर हुनाको गुण, स्वभाव वा स्थिति ।

अनुलाभ— ना॰ [सं॰] कुनै वस्तु वा कुराको प्राप्ति; परिलाभ; उपलब्धि; लाभ ।

अनुलिपि— ना॰ [सं॰] १. एक लिपिबाट अर्का लिपिमा गरिएको उतार; एकखाले हस्ताक्षरबाट अर्कोखाले हस्ताक्षरमा उतार गर्ने काम (ट्रान्सलिटरेसन) । २. त्यसरी उतार गरिएको लिखत वा छापा ।

अनुलेख— ना॰ [सं॰] लेखिएको कुरा सार्ने काम वा कार्यकलाप; प्रतिलिपि । > अनुलेखन — ना॰ १. पहिले लेखिएका उल्लेखनीय घटना आदिको विवरणको फेरि अर्को प्रति सार्ने काम; नक्कल सार्ने काम । २. प्रतिलिपिको उतार ।

अनुलेप— ना॰ [सं॰] १. शरीरमा घसिने वा दलिने चन्दन, क्रिम आदि सुगन्धी वस्तु । २. सुन, चाँदी आदिमा जलप लगाउने काम; कुनै धातुमा सुन आदिको मुलम्मा लगाउने काम । श्र अनुलेपन — ना॰ १. एकचोटि लेपन गरिसकिएका कुनै वस्तुमाथि पुनः अर्कोचोटि लेपन गर्ने काम । २. शरीरमा सुगन्धित वस्तु घस्ने काम; अनुलेप ।

अनुलोम— ना॰ [सं॰] १. माथिदेखि तलसम्म झर्ने, खस्ने वा आउने क्रम । २. ठूलादेखि सानातर्फ झर्ने वा आउने सिलसिला । ३. सुल्टो क्रम । ४. उच्च स्वरदेखि तल्ला स्वरहरूतर्फ ओर्लने अवरोहको क्रम । ५. परम्पराअनुसार उच्च वर्ण वा जातका पुरुषले आ६नोभन्दा तल्लो वर्ण वा जातका आइमाईसँग विवाह गर्ने सुल्टो क्रम ।

अनुल्लङ्घन— ना॰ [सं॰] उल्लङ्घन नगर्ने काम । > अनुल्लङ्घनीय — वि॰ १. उल्लङ्घन गर्न नहुने, नसकिने वा उचित नहुने । २. तोड्न वा मिच्न नहुने । ३. अकाट्य; अनुल्लङ्घ्य; अलङ्घ्य । ~ अनुल्लङ्घ्य — वि॰ १. नाघ्न नहुने वा नसकिने । २. अकाट्य । ३. अनुल्लङ्घनीय ।

अनुवंश— ना॰ [सं॰] १. कुनै एक साझा मूल पुर्खादेखि हाँगाबिँगा हाल्दै आएको एउटै कुल वा बिन्द्रालोका विभिन्न पुस्ता र सन्तान–दरसन्तानको क्रम । २. पुर्ख्यौली; वंशावली; वंशपरम्परा । ३. वंशानुक्रम; वंशक्रम; वंशवृक्ष । ४. वंशको नालीबेली; वंशवृत्त; वंशको इतिहास । > अनुवंश्य— वि॰ १. वंशक्रम वा वंशावलीसँग सम्बन्धित । २. कुनै वंशमा जन्मेको । ३. वंशवंश हुँदै आएको; वंशक्रममा सर्दै आएको; आनुवंशिक ।

अनुवक्ता— ना॰ [सं॰] १. एक जनाले एक भाषामा बोलेको कुरा अर्को भाषामा दोहथ्याउने व्यक्ति; दोभासे । २. अर्काले बोलेको कुरा जस्ताको तस्तै दोहोथ्याउने व्यक्ति ।

अनुवचन— ना॰ [सं॰] १. कुनै शब्द वा वाक्यको दुरुस्त अनुकरण गरी गरिने उच्चारण । २. भाषाशास्त्रअनुसार उही अर्थ भएको शब्दसँग बन्बसमासका रूपमा टाँसिन आउने कुनै शब्द (जस्तै— धनसम्पत्ति, दुःखदर्द, सागसब्जी इ॰ । ) । ३. त्यसरी टाँसिने क्रियाप्रक्रिया ।

अनुवर्तन— ना॰ [सं॰] १. नक्कल गर्ने काम; अनुसरण; अनुकरण । २. समान आचरण; मिल्दोजुल्दो व्यवहार । ३. पछि लाग्ने वा पछ्याउने काम ।

अनुवर्ती— वि॰ [सं॰] १. कुनै खास स्थान वा समयभन्दा पछिल्तिर रहने या रहेको; पश्चवर्ती । २. कुनै व्यक्तिको पछिपछि लाग्ने; कसैका अधीनमा वा मुठीमा रहेको; पछुवा; अनुयायी; अनुगामी । ~ कार्यक्रम— ना॰ अनुवर्ती वा अनुगमनात्मक अध्ययनका लागि तयार गरिएको योजनाबद्ध कार्यक्रम ।

अनुवाक— ना॰ [सं॰] शास्त्रीय ग्रन्थको कुनै खास भाग, खण्ड वा अंश । २. कुनै एक विषयको प्रतिपादन गर्ने वैदिक ऋचा, कण्डिका वा मन्त्रहरूको समूह; वेदका अध्याय वा प्रकरणको खास अंश वा एक पाठ ।

अनुवाद— ना॰ [सं॰] एक भाषाको विषयवस्तुलाई अर्कोमा रूपान्तरित गर्ने काम; उल्था; भाषान्तर; भाषिक रूपान्तर । — क/कर्ता— वि॰ १. उल्था गर्ने । न्ाा॰ २. उल्थ्याउने मान्छे । श्र अनुवादन— ना॰ अनुवाद । अनुवादित— वि॰ अनुवाद गरिएको; अनूदित । अनुवादी— ना॰ कुनै रागको वादी स्वरको अनुरूप र सहकारी भई त्यस रागको सौन्दर्य बढाउनामा सहयोगी र संवादी स्वरभन्दा गौण स्वर । अनुवाद्य— वि॰ अनुवाद गर्न योग्य; उल्था गर्न लायक ।

अनुविभाग— ना॰ [सं॰] १. कुनै पुस्तक वा ग्रन्थमा रहेका मूल खण्डदेखि अतिरिक्त रहेको सानो खण्ड वा विभाग । २. आ६नै किसिमका चालचलन एवं व्यवहार भएको कुनै समाज वा सम्प्रदायको खण्ड वा उपभेद । ३. कुनै कक्षामा रहेका समूहको विषय फरक हुने कारणले गर्दा छुट्टिएको सानो उपसमूह । ४. कुनै कार्यालयका विभिन्न विभागमध्ये एक; फाँट । > अनुविभागीय — वि॰ १. अनुविभागको; अनुविभागसम्बन्धी । २. सरकारी वा गैरसरकारी विभागहरूमध्ये कुनै एक विभागको (अधिकारी, अधिकृत इ॰) ।

अनुवृत्त— वि॰ [सं॰] १. कुनै सरकारी वा गैरसरकारी संस्थामा निर्धारित समय वा उमेरसम्म काम गरिसकेपछि सेवामुक्त भएको । २. व्याकरणअनुसार पहिलो सूत्रमा रहेको अर्थ पछिल्ला सूत्रमा पनि सम्बन्धित रहेको । ३. पछि आउने विषयसँग सम्बन्धित रहेको (दृष्टि वा विचार॰ । > अनुवृत्ति— ना॰ १. कुनै सरकारी वा गैरसरकारी संस्थामा निर्धारित समय वा उमेरसम्म काम गरी सेवाबाट मुक्त भइसकेपछि पनि निजलाई उक्त संस्थाबाट नियमित समयमा दिइने निश्चित रकम; निवृत्तिभरण । २. व्याकरणअनुसार अगिल्ला सूत्र वा नियमको अर्थ पछिल्ला सूत्र वा नियमसँग पनि सम्बन्धित रहने क्रिया ।

अनुशयाना— ना॰ [सं॰] साहित्यशास्त्रअनुसार प्रेमीसँग भेट्ने स्थान नष्ट हुनाले दुःखी भएकी परकीया नायिका ।

अनुशासक— ना॰ [सं॰] अनुशासनमा राख्ने व्यक्ति; आ६ना अधीनस्थ वा आश्रित रहेका व्यक्तिहरूलाई शिष्टाचारमा राख्ने व्यक्ति ।

अनुशासन— ना॰ [सं॰] १. सामाजिक, नैतिक, धार्मिक, राजनीतिक आदि नियमनियमावलीको मर्यादा वा सो मर्यादाभित्र रहने कार्य । २. आदर्श आचरण र त्यसको पालना । ३. मान्य वस्तु र मान्य जनप्रतिको आस्था । ४. शिक्षा; तालिम; शिक्षण । ५. शिक्षणक्रियाको एक पद्धति । ६. आफूमन्तिरकालाई काबूमा राख्ने कार्य; अदप । ७. नियमितता; सुव्यवस्था; शान्तिसुरक्षा । ८. संयम; आत्मसंयम । ~ पर्व— ना॰ १. खण्डित अनुशासनलाई सुधार्ने प्रयास वा त्यो प्रयास भएको काल । २. महाभारतका अठार पर्वमध्येको एक पर्व । ~ प्रिय/प्रेमी— वि॰ १. अनुशासन मन पराउने । ना॰ २. अनुशासन मन पराउने व्यक्ति । — हीन— वि॰ अनुशासन नभएको; अनुशासन नमान्ने; अनुशासनरहित ।

अनुशासित— वि॰ [सं॰] १. अनुशासनमा रहेको; अनुशासन मान्ने । २. अनुशासनमा ल्याइएको वा राखिएको । — ता— ना॰ अनुशासित हुने तथा रहने कार्य वा गुण ।

अनुशीलन— ना॰ [सं॰] १. कुनै कुरा वा विषयको खोजीनिती, छानबिन वा चिन्तनमनन गर्ने काम । २. कुनै ग्रन्थ, विषय, तथ्य वा समस्याका सबै अङ्गउपाङ्ग केलाई ज्यादै सूक्ष्म दृष्टिले विश्लेषणविवेचन गर्ने काम; त्यस्तो सूक्ष्म किसिमले गरिएको विश्लेषण र विवेचना । ३. कुनै ग्रन्थ वा विषयको बारम्बार अध्ययन तथा अभ्यास गरी सूक्ष्मातिसूक्ष्म जानकारी प्राप्त गर्ने काम; चिन्तन; मनन; निरूपण; अध्ययन; आलोचना । — कर्ता/कारी— वि॰ अनुशीलन गर्ने ।

अनुश्रुत— वि॰ [सं॰] १.कहिल्यै नसुनिएको । २. सोच्तै नसोचिएको; कल्पनासम्म पनि नगरिएको । ३. के कारणले वा कुन प्रयोजनका लागि भन्नेबारे केही पनि जानकारी नभएको । > अनुश्रुति— ना॰ मौखिक परम्पराबारा पुस्तौँपुस्ता सुनिँदै आएको कुरा; कथ्य– श्रव्यरूपमा चलिआएको तर कुनै निश्चित स्रोत वा प्रमाण नभेटिने कुरा; जनश्रुति; किंवदन्ती ।

अनुष्टुप्— ना॰ [सं॰] आठआठ अक्षरका चार पाउबाट बन्ने, वैदिक कालदेखि आधुनिक भारतीय आर्यभाषाकालसम्म चल्दै आएको, प्रत्येक पाउको पाँचौँ अक्षर लघु तथा छैटौँ अक्षर गुरु र दोस्रो– चौथो पाउको सातौँ अक्षर लघु, अन्य पाउको सातौँ अक्षर गुरु हुनाका साथै विभिन्न पाउका अन्य अक्षर लघु वा गुरु दुवै भई विभिन्न भेद हुन सक्ने एक छन्द ।

अनुष्ठाता— वि॰ [सं॰] १. अनुष्ठान गर्ने वा गराउने; शास्त्रमा बताइएको विधिमुताबिक नियमपूर्वक यज्ञ आदि वा अन्य धार्मिक कार्य गर्नेगराउने । २. एकाग्र भई कुनै विशेष महत्त्वपूर्ण र कठिन कार्य गर्नेगराउने ।

अनुष्ठान— ना॰ [सं॰] १. शास्त्रले बताएअनुसार यज्ञयागादि धार्मिक कार्य गर्ने काम । २. अभीष्ट फल वा चिताएको कुरा पाउनाका लागि शास्त्रमा बताइएको विधिमुताबिक नियमपूर्वक कुनै देवताको जप, पूजा, पाठ आदि गर्ने काम । ३. त्यस्तो किसिमको आराधना वा उपासना । ४. नियमपूर्वक एकाग्र वा दत्तचित्त भई गरिने कुनै धार्मिक, सामाजिक वा अन्य विशेष महत्त्वपूर्ण र कठिन कार्य । ५. त्यस्ता कार्यको शुभारम्भ गरी सफल पार्ने काम; आराधना; उपासना; पुरश्चरण; व्रत; कार्यारम्भ; विशेष कार्य । > अनुष्ठानिक — वि॰ १. अनुष्ठानसम्बन्धी; अनुष्ठान–बारेको । २. शास्त्रीय विधिपूर्वक वा शास्त्रीय नियमानुसार गरिएको कार्यसँग सम्बन्धित । ३. विशेष महत्त्वपूर्ण र कठिन सेवाकार्यसम्बन्धी ।

अनुष्ठित— वि॰ [सं॰] अनुष्ठान गरिएको; नियमानुसार गरिएको; सम्पादित ।

अनुष्ण— वि॰ [सं॰] १. गरम वा तातो नभएको; नगर्माएको; गर्मी नहुने । २. चिसो; शीतल । — ता— ना॰ शीतलता; चिसोपन ।

अनुसन्धाता— ना॰ [सं॰] अनुसन्धान गर्ने व्यक्ति; शोधकर्ता ।

अनुसन्धान— ना॰ [सं॰] १. कुनै कुरा खोज्ने वा पत्ता लगाउने काम; गवेषणा; अन्वेषण; आविष्कार । २. शोध । ३. नयाँ सत्य वा तथ्यको खोजी । ४. प्रहरी आदिबारा गरिने छानबिन; तलासी । ~ निर्देशक— ना॰ विद्यावारिधि वा त्यसभन्दा तल्लो तहको अनुसन्धानमा शोधकर्तालाई निर्देशन गर्ने विशेषज्ञ; शोधनिर्देशक । ~ निर्देशन— ना॰ शोधनिर्देशकको दायित्व वा कार्य । ~ परियोजना— ना॰ खास मितिमा यति अनुसन्धान गर्ने भनी कुनै संस्थाबारा थालिएको परियोजना । ~ प्रस्ताव— ना॰ शोधार्थीले शोध दर्ता गराउनका लागि शोधको बेहोरा खोलेर प्रस्तुत गरेको लिखित प्रस्ताव; शोधप्रस्ताव । ~ प्रहरी— ना॰ छानबिनका लागि तैनाथ गरिएको प्रहरी वा प्रहरीदल । ~ शाखा— ना॰ विश्वविद्यालय आदिको शोधसम्बन्धी काम गर्ने फाँट । ~ समिति— ना॰ विश्वविद्यालय आदिमा अनुसन्धानका लागि गठित समिति । > अनुसन्धानात्मक — वि॰ अनुसन्धानसम्बन्धी ।

अनुसन्धि— ना॰ [सं॰] कुनै विशेष कार्य सम्पन्न गर्नका निम्ति सम्बन्धित व्यक्तिले मात्र थाहा पाउने तर अरूले थाहा नपाउने गरी गरिएको सल्लाह वा सन्धि; गुप्त–सन्धि ।

अनुसन्धित्सु— ना॰ [सं॰] शोधार्थी ।

अनुसन्धेय— वि॰ [सं॰] अनुसन्धान गर्न उचित; शोध गर्न लायक ।

अनुसमर्थन— ना॰ [सं॰] कुनै विशेष कार्य सम्पन्न गर्न वा सो विषयमा छलफल, विचारविमर्श आदि गर्नका निमित्त भेला भएका प्रतिनिधिहरूबारा गरिएको सम्झौता आदिको समर्थनलाई विधिपूर्वक संविदापत्रमा हस्ताक्षर आदिबारा गरिने स्वीकृति वा अभिपुष्टि । ~ संलेख— ना॰ दुई राष्ट्रले परस्परमा गरेका सन्धिलाई समर्थन गर्ने अधिकारप्राप्त सरकारी प्रमुख प्रतिनिधिले हस्ताक्षर गरेको सन्धिपत्र ।

अनुसरण— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तु, विषय, विचार, कुरा वा व्यक्तिको पछिपछि लाग्ने काम । २. कुनै व्यक्ति जुन दिशातर्फ गएको छ त्यसैतर्फ जाने काम । ३. कसैको आज्ञा वा आदेशको पालन गर्ने र सो आज्ञा–आदेशबमोजिम चल्ने वा आचरण गर्ने काम; ठहर वा निश्चय भएअनुसार गर्ने काम । ४. अनुकरण; नक्कल; देखासिकी ।

अनुसर्ग— ना॰ [सं॰] व्याकरणमा विभक्ति वा अन्य प्रत्ययको काम गर्नका लागि मूल शब्दमा जोडिने रूपसङ्गठनात्मक तत्त्व

(उदा॰— को, का, की, लाई, देखि इ॰) ।

अनुसार— ना॰ [सं॰] १. इसारा; सान; अन्सार । २. लख; अडकल । ना॰ यो॰ ३. मुताबिक; बमोजिम; माफिक । ४. सरह; तुल्य; झैँ; अनुरूप । > अनुसारी— वि॰ १. अनुसरण गर्ने; अनुयायी । ना॰ २. नक्कलबाज ।

अनुसूचक— वि॰ [सं॰] कुनै कुराको सूचना दिने; निर्देशक ।

अनुसूचन— ना॰ [सं॰] विशेष किसिमको सूचना; निर्देश ।

अनुसूचित— वि॰ [सं॰] १. अनुसूची, तालिका वा सारिणीमा सामेल गरिएको । २. कुनै खास प्रयोजनका निम्ति तयार गरिएको विशेष सूचीमा परेको । ३. परिगणित ।

अनुसूची— ना॰ [सं॰] संविधान, ऐन, कानुन, सन्धि, करार आदि महत्त्वपूर्ण दस्तावेज वा कुनै ग्रन्थ, लेख, प्रतिवेदन आदिको मूल पाठलाई छोटोछरितो तथा सुसङ्गठित तुल्याउने अभिप्रायले मूल पाठमा खासखास कुराको मात्र उल्लेख गरी ती कुराको विस्तृत विवरण वा व्याख्याचाहिँ प्रायः वर्गीकृत गरेर परिशिष्ट वा पूरक अंशका रूपमा राख्ने प्रक्रियाअन्तर्गत परिशिष्टमा प्रयोग गरिएको सूची; तालिका; सारिणी ।

अनुस्मरण— ना॰ [सं॰] १. बितेका वा भइसकेका कुरालाई सम्झने काम; पुराना कुराको सम्झना । २. कुनै विषयलाई मनमा धारणा गरिरहने क्रिया वा प्रक्रिया; बिर्सेका कुराको सम्झना; सौँराइ; हेक्का ।

अनुस्मृति— ना॰ [सं॰] स्मरण; सम्झना ।

अनुस्वार— ना॰ [सं॰] नेपाली भाषामा शिरविन्दु ( ं ॰ र चन्द्रविन्दु ( ँ ॰– का सहायताले उच्चरित हुने स्वरवर्णको नाके अवस्था । (काँक्रो, जिउँदो, वंश, हंस इ॰) ।

अनुहार— ना॰ [सं॰] कथ्य॰ अनुवार । १. आकार; आकृति; रूप । २. चेहरा । ३. मुख, मुखाकृति; मुखमण्डल । ४. नक्कल; प्रतिकृति । वि॰ ५. समान; उस्तै; बराबर । अनुहारी — वि॰ [सं॰] अरूको जस्तै अनुहार बनाउने; नक्कल पार्ने; अनुकरण गर्ने ।

अनूढ— वि॰ [सं॰] १. विवाह नभएको; अविवाहित । २. कुमार । श्र अनूढा — वि॰ १. विवाह नभएकी; अविवाहिता । २. कुमारी; कन्या । ना॰ ३. विवाह नभएकी तर कुनै पुरुषसँग प्रेम गर्ने र उससित विवाह गर्न चाहने नायिका (साहित्यमा॰ ।

अनूदित— वि॰ [सं॰] अनुवाद भएको वा गरिएको; उल्था गरिएको; रूपान्तरित; भाषान्तरित ।

अनृण— वि॰ [सं॰] १.ऋण नलागेको; रिन नभएको; रिन नलिएको; कुनै साहू नभएको । २. ऋणबाट मुक्त; तिर्नुपर्ने रिनजति तिरिसकेको । ३. आफूप्रति कुनै गुन लगाउने वा उपकार गर्नेलाई आफूले पनि त्यस्तै गुन लगाई वा प्रत्युपकार गरी ऋणमुक्त भएको । ४. ऋणत्रय वा देवऋण, पितृऋण र ऋषिऋण गरी तीन ऋण क्रमशः यज्ञयागादि, छोरो जन्माउने र कुनै चेलालाई पढाउने काम गरेर तिरी ऋणमुक्त भएको; अऋणी; उऋण; ऋणमुक्त । — ता— ना॰ ऋणको अभाव; ऋणी नहुनाको भाव वा अवस्था; ऋणमुक्तता । > अनृणी— वि॰ अनृण ।

अनृत— वि॰ [सं॰] झूटो; असत्य; मिथ्या । — ता— ना॰ असत्यता; झूट । ~ भाषी— वि॰ झूटो बोल्ने; साँचो नबोल्ने; असत्यवादी; मिथ्याभाषी । — वादी— वि॰ अनृतभाषी ।

अनेक— वि॰ [सं॰] १. दुई वा दुईभन्दा बढी; धेरै; कैयाँैँ । २. असङ्ख्य; अनगन्ती; बेगन्ती । ३. धेरै थरी; विभिन्न; नाना; बहु । — ता— ना॰ १. अनेक हुनाको भाव वा अवस्था । २. कुनै कामकुराका बारेमा एकै राय नभई नाना विचार हुनाको भाव वा अवस्था; पारस्परिक एकता नहुनाको भाव वा अवस्था; मतभेद । श्र अनेकन् — वि॰ १. अनेक; अनेकौँ; नाना । २. धेरै; कैयौँ । ३. असङ्ख्य; बेगन्ती । ~ रूप— ना॰ १.कुनै शब्द वा पदका उच्चारण वा वर्णविन्याससम्बन्धी स्वीकार्य भेदका दृष्टिले हुन आउने एकभन्दा बढी प्रयोग वा रूप; कुनै शब्द वा क्रियाको रूपावलीअन्तर्गत कुनै खास स्थलमा हुने वैकल्पिक रूप । वि॰ २. नित्य वा स्थिर नभएको; परिवर्तनशील । ३. रूप बदल्ने; आकारप्रकार फेर्ने । ४. अनेक वा बहु रूप भएको; कैयौँ रूप लिने; नानाभाँतीको; बहुरूपी; नानारूपी । ~ रूपता— ना॰ अनेक रूप हुनाको भाव, गुण वा अवस्था; अनेकता; विभिन्नता; विषमता । ~ वचन— ना॰ १. कुनै वस्तु, व्यक्ति वा क्रियाको एकत्वभन्दा बढी, बित्व वा बहुत्वको विवक्षा गरिँदा भाषाले लिने अभिलक्षण । २. कुनै शब्द वा क्रियाको रूपावलीअन्तर्गत जनाइने एकभन्दा बढी वचन; बिवचन वा बहुवचन ('हामीहरू जान्छौँ' मा 'हरू' र 'ौँ' ले क्रमशः कर्ता र क्रियाको अनेक वचन जनाएका छन् ।) । ~ वर्ण— वि॰ १. एकभन्दा बढी वा अनेक वर्ण वा रङ्ग भएको । ना॰ २. बीजगणितमा अज्ञात राशिको सङ्केत गर्ने अनेक वर्ण वा अक्षरको योग (क+ख — ग = घ इ॰) । — शः — क्रि॰ वि॰ १. धेरैजसो; कैयन्पल्ट । २. अनेक किसिमले; नाना प्रकारले ।

अनेकाक्षर— ना॰ १. एकभन्दा बढी वा अनेक अक्षर; एकाधिक अक्षरको योग वा त्यस्तो समूह । वि॰ २. एकभन्दा बढी वा अनेक अक्षर भएको । अनेकाक्षरी— वि॰ [सं॰] अनेक अक्षर भएको; अनेकाक्षर । > अनेकाच्— वि॰ एकभन्दा बढी वा अनेक अच् या स्वरवर्ण भएको । विप॰ एकाच् । अनेकानेक— वि॰ १. अनेकभन्दा पनि अनेक; अनेकौँ प्रकारको; नानावलीको; नानाथरी । २. हुँदोनहुँदो; बाह्रसत्ताइस (उदा॰— उसले अनेकानेक कुरा देखाई सम्झाए पनि मेरो चित्त बुझेन ।) ।

अनेकार्थ— ना॰ [सं॰] कुनै शब्द, वाक्य, अभिव्यक्ति वा कुराको एकभन्दा बढी अर्थ; नानार्थ; बहु अर्थ । वि॰ २. एकभन्दा बढी अर्थ वा अभिप्राय भएको; अनेक अर्थमा प्रयोग हुन सक्ने; नानार्थक; नानार्थी; अनेकार्थक; अनेकार्थी । > अनेकार्थक — वि॰ अनेकार्थ । — ता— ना॰ एकभन्दा बढी वा नाना अर्थ हुनाको भाव वा अवस्था; नानार्थता; नानार्थकता । > अनेकार्थी — वि॰ अनेकार्थ ।

(उदा॰— माल नेपाली भाषाको अनेकार्थी शब्द हो ।)

अनेकाश्रय— वि॰ [सं॰] एकभन्दा बढी आश्रय वा आधारस्थान भएको; एकभन्दा बढी कुरासँग सम्बन्ध राख्ने; एकभन्दा बढी प्रसङ्गमा लाग्ने । > अनेकाश्रयी वि॰ अनेकाश्रय । विप॰ एकाश्रयी ।

अनेकाश्रित— — वि॰ [सं॰] एकभन्दा बढी वा अनेक कुरामा आश्रित, आधारित वा निर्भर; अनेकाश्रय । विप॰ एकाश्रित ।

अनेकौँ— वि॰ [अनेक+औँ] एकभन्दा बढी; अनेक; धेरै; कैयन; प्रशस्त; अनेकन् ।

अनैकान्तिक— वि॰ [सं॰] १. एउटै वस्तु वा कुरामा स्थिर नरहने; अपरिहार्य नभएको । २. एकान्तमा बस्न नरुचाउने; एकान्तमा नभएको । न्ाा॰ ३. पाँच प्रकारका हेत्वाभासमध्ये एक मात्र साधनका रूपमा नरहेको चाहिँ हेत्वाभास ।

अनैक्य— ना॰ [सं॰] ऐक्य वा एकताको अभाव; अनेक हुनाको भाव वा अवस्था; एकरूप वा समान नहुनाको भाव वा अवस्था; अनेकता । विप॰ ऐक्य ।

अनैच्छिक— वि॰ [सं॰] इच्छा नभएको; इच्छापूर्वक नगरिएको; अवाञ्छित । विप॰ ऐच्छिक ।

अनैतिक— वि॰ [सं॰] १. कुनै समाजमा स्वीकृत वा प्रचलित भएभन्दा विपरीत आचरण गर्ने; कुनै संस्कृतिअन्तर्गत स्विकारिएका ठीक र बेठीक आचरणसम्बन्धी मर्यादाअनुकूल नचल्ने; यसो गर्नु हुन्छ र यसो गर्नु हुँदैन भन्ने सामाजिक र वैयक्तिक आचरण वा विधिनिषेधको पालना नगर्ने; स्वीकृत नैतिक मूल्यको अनुसरण नगर्ने । २. नीतिअनुकूल नभएको; नीतिविरुद्ध; नीतिसङ्गत नभएको; नैतिकता नभएको । विप॰ नैतिक । — ता— ना॰ नैतिकताको अभाव; अनैतिक हुनाको भाव वा अवस्था ।

अनैसर्गिक— वि॰ [सं॰] १. प्राकृतिक रूपमा जेजस्तो हुनुपर्ने हो त्यस्तो नभएको; प्रकृतिसित नमिल्ने; अप्राकृतिक । २. बनावटी; कृत्रिम; नक्कली । ३. प्रकृति वा स्वभावअनुसार जेजस्तो हुनुपर्ने हो त्यस्तो नभएको; अस्वाभाविक; स्वभावविपरीत । विप॰ नैसर्गिक । — ता— ना॰ नैसर्गिक वा प्राकृतिक नहुनाको भाव, गुण वा अवस्था; अप्राकृतिकता ।

अनौ— ना॰ [सं॰ अन्वके खेतबारी जोत्नाका लागि प्रयोग गरिने, हलीले हातबारा समात्ने र त्यसै आधारमा हलालाई निश्चित दिशामा जोत्ने गरी चलाइने हलाको हातो वा मुठ ।

अनौचित्य— ना॰ [सं॰] १. जेजस्तो हुनुपर्ने हो वा हुनु उचित हो त्यसको अभाव; औचित्य वा उचितताको अभाव । २. अनुचित वा अनुपयुक्त हुनाको भाव वा अवस्था । ३. आचार्य क्षेमेन्द्रबारा प्रस्तुत औचित्यवादअनुसार कुनै कृतिमा साहित्यिक तत्त्व, रस आदिको उचित उपयोग नभएको अवस्था ।

अनौठो— वि॰ [हि॰ अनूठा < प्रा॰ अनुट्ठो ] १. सामान्यतः हुने वा देखिनेभन्दा नौलो; नयाँ किसिमको । २. आ६ना असाधारणता, विशिष्टता वा विलक्षणताले गर्दा चकित–विस्मित वा हक्क न बक्कका साथै प्रसन्न तुल्याउने । ३. यसो हुन्छ होला वा हुन सक्छ भनी लिइएको सामान्य धारणा तथा विश्वासभन्दा बिलकुलै बेग्लै; आश्चर्यलाग्दो; विस्मयकारी; विलक्षण; अचम्मको; अपूर्व; अद्भुत; विचित्र; गजबको; छक्कलाग्दो ।

अनौपचारिक— वि॰ [सं॰] १. औपचारिक नभएको; तोकिएको विधि, रीत वा औपचारिकता नपुथ्याई गरिएको (भ्रमण, पोसाक, शिक्षा इ॰) । २. नियम वा दस्तुरअनुसार नभएको; आफूखुसी (समाचार, चिठीपत्र इ॰) । ३. पूर्वयोजना नमिलाई वा पूर्वनिर्धारणविना आयोजन गरिएको (सभा, सम्मेलन इ॰) । — ता— ना॰ औपचारिकताको अभाव; अनौपचारिक हुनाको भाव, गुण वा अवस्था ।

अन्खासी— वि॰ [अन्+खास+ई ] १. खास आ६नो नभई पराई भएको; बिरानो (उदा॰— दया भै अन्खासी, शठ हठ हट्यो वा लय भयो । — लेखनाथ, तरुण तपसी ।)

अन्जाम— ना॰ [फा॰] १. कुनै कामकुराको परिणाम, फल वा असर । २. सो परिणाम, फल वा असरको पूर्व अनुमान; अन्दाज; अडकल । ३. परिणाम, नतिजा ।

अन्ठाउन्न— ना॰ [प्रा॰ अट्ठवन्नम् < सं॰ अष्टपञ्चाशत् ] १. पचास र आठका योगबाट बन्ने सङ्ख्या; ५८ को अङ्क । वि॰ २. पचास र आठका योगसङ्ख्याको । > अन्ठाउन्नौँ — वि॰ गणनाका क्रममा अन्ठाउन्न सङ्ख्यामा आउने; अन्ठाउन्न सङ्ख्यामा पर्ने ।

अन्ठान्नब्बे— ना॰ [प्रा॰ अट्ठानवे < सं॰ अष्टानवति] १. सन्तान्नब्बेभन्दा एक बढीको सङ्ख्या; (८–अङ्कबारा जनाइने गन्तीको परिमाण । वि॰ २. नब्बे र आठका योगसङ्ख्याको । > अन्ठान्नब्बेऔँ/अन्ठानब्बेयौँ — वि॰ गन्तीका क्रममा अन्ठान्नब्बेचाहिँ सङ्ख्यामा पर्ने; अन्ठान्नब्बे सङ्ख्याको ।

अन्डबन्ड— क्रि॰वि॰ [प्रा॰ अअण्ड–विअण्ड < सं॰ अकाण्डविकाण्ड < ] १. कुनै कामकुरा जेजस्तो हुनुपर्ने हो नभई जथाभाबी वा जथबातथबा भएर; कुनै तौरतरिकाबिना; भद्रगोल वा गोलमाल तवरले; गड्याब–मड्याब । (उदा॰— अन्डबन्ड गरी काम गरियो भने लक्ष्य प्राप्त हुनेछैन ।) ना॰ २. जेजसरी काम हुनपर्ने हो सोअनुसार काम नभएको अवस्था; भद्रगोल; गोलमाल (उदा॰— अन्डबन्ड पर्लाजस्तो लागेकाले मैले त्यो काम नै छाडिदिएँ ।) । वि॰ ३. सिलसिला नमिलेको; असम्बद्ध र प्रलापजस्तो । (उदा॰— आ६ना हितैषीसँग पनि अन्डबन्ड कुरा गर्नु राम्रो होइन । ॰ ।

अन्डर— ना॰ [अङ्॰] १. कसैको मातहत, अधीन, नियन्त्रण वा देखरेख । २. कसैभन्दा तल वा मनि रहेको स्थिति (उदा॰— आ६ना अन्डरमा काम गर्ने कर्मचारी वा जनशक्तिको भावना नबुझ्ने हाकिम सफल हुन सक्तैन रू) । ~ पाइन्ट/पेन्ट/प्यान्ट— ना॰ शरीरको तल्लो भागमा लगाइने एक प्रकारको सानो छोटो भित्री अधोवस्त्र; ्यँजारघर वा ग्याँटिस आदि राखी त्यस आधारमा कम्मरमा वा कम्मरमनि बाँधिने, शरीरको कम्मरमनिको तल्लो भागमध्ये पछिल्तिरको पुट्ठो र चाक तथा अगिल्तिरको मूत्राशयसम्मको भाग ढाक्ने तथा दुवै तिघ्राको फिलाको माथिल्लो केही भाग पनि ढाक्ने गरी दुई पाटा जोरी सिइएको र अग्रभागमा टाँक वा चेन लगाई केही भाग खोल्न र बन्द गर्न सकिने भएको वा नभएको भित्री वस्त्र; सानो जाँघिया वा जाँघे; भित्री कट्टु; कच्छा । ~ लाइन— ना॰ अधोरेखाङ्कित गर्ने काम; अधोरेखा; अधोरेखाङ्कन; कच; ढाक । ~ वियर/वेयर— ना॰ हे॰ अन्डरपाइन्ट ।

अन्डस— वि॰ [सं॰ अन्तर ] १. कुनै कामका निम्ति हुने असजिलो; गाह्रो; अप्ठेरो । ना॰ २. खुँगे; दोधार; अठबा ।

अन्डा— ना॰ [सं॰ अण्ड ] अस्तनपायी चराचुरुङ्गी आदि जीवका पोथीजातका गर्भाशयबाट उत्पन्न प्रजननशील कीटाणुहरू भएको डिम्बलाई धारण गर्ने र पछि त्यही जीवकै अनुरूप बच्चा काढिने गोलो पिण्ड; चराचुङ्गीको फुल; त्यसलाई तारी वा उसिनी तयार गरिएको खाइने परिकार; फुल; डिम्बा; अण्डा । —

वाल— वि॰ १. नसुमरिएको; आँड भएको । २. अन्डाको व्यापार गर्ने । — वाल्नी— ना॰ अन्डाको व्यापार गर्ने आइमाई; अन्डाको व्यापार गर्नेकी पत्नी ।

अन्डी— ना॰ [सं॰अणीर ?] १. रेसमका रेसाबाट अलि मोटो किसिमले बुनिने प्रायः भारतका आसाममा तयार हुने ओढ्ने लुगा; एक प्रकारको भुलायो ।

अन्तः— अव्य॰ [सं॰] कुनै उत्तरपदका अगिल्तिर लागी भित्री भाग वा आन्तरिक अंश आदि अभिप्राय बुझाउने पूर्वपद 'अन्तर'–को त्यो विशेष रूप जुन उत्तरपदको पहिलो अक्षर कवर्ग, पवर्ग तथा शकार वा सकार भएमा हुन जान्छ (जस्तो— अन्तःकरण, अन्तःपुर, अन्तःप्रेरणा इ॰) । — करण— ना॰ अभ्यन्तर; अन्तस्करण । — काल— ना॰ हे॰ अन्त्यकाल । — कालीन— वि॰ दुई भिन्नाभिन्नै समय वा घटनाका बीचको; अन्तरिम कालको । — पुर— ना॰ १. राजामहाराजा आदिका दरबार वा महलका रानीहरू र अन्य आइमाईहरू रहने भित्री कोठा; रनिवास; खोपी; जनानाखाना । — प्रेरणा— ना॰ १. कुनै काम–कुराबारे मनमा आफैँआफ उब्जेको प्रेरक भावना वा विचार; भित्रैदेखि मनमा पैदा भएको प्रेरणा वा प्रवृत्ति । २. सहज वा स्वाभाविक रूपमा कुनै कामकुराबारे मनमा हुन आएको स्फुरण; बाहिरी कारणबाट प्रेरित नभई आन्तरिक रूपमा पैदा भएको प्रेरणा । ३. मनोविज्ञानका अनुसार कुनै काम–कुरा गर्न आन्तरिक रूपमा अनुभव गरिएको उद्दीपन; कुनै कामकुरामा प्रवृत्त हुन कसैलाई प्रेरित गर्ने आन्तरिक उद्दीपन; सहज प्रेरणा; स्वाभाविक प्रेरणा; आन्तरिक प्रेरणा (उदा॰— यो काम कसैले लगाएर होइन, मैले आ६नै अन्तःप्रेरणाले गरेको हुँ ।) — शुद्धि— ना॰ आत्मा वा अन्तस्करणको शुद्धता; हृदयमा कुनै पाप वा कालोमैलो नभई पवित्र, स्वच्छ वा उज्ज्वल हुनाको भाव वा अवस्था; चित्तशुद्धि । — शुल्क— ना॰ देशभित्र उब्जेका र आ६ना देशमै तयार गरिएका कतिपय चीजबीज, मालसामान आदिको देशभित्रैको उत्पादन, बिक्री वा खपतमा सरकारबारा लगाइएको भित्री कर; भन्सार । — शुल्क अधिकारी— ना॰ देशभित्र बनेका उपभोग्य वस्तुहरूमाथि सरकारले लगाएको असुलउपर गर्ने प्रमुख अधिकारी । — शुल्क

कार्यालय— ना॰ सो कर उठाउने काम गर्ने कार्यालय । — सङ्गीत— ना॰ कविता आदिमा अन्तर्निहित गेय गुण । — सञ्चार— ना॰ आन्तरिक विचारहरूको सञ्चार हुने क्रिया; आन्तरिक कुराकानी । — साक्षी— ना॰ १. भित्री हृदयका कुराहरूको साछी । २. अन्तर्यामी; परमात्मा । वि॰ ३. मनमा खेल्ने असल र खराब दुवै थरी भावना, विचार आदिको साछी भएर रहेको । — स्थ— वि॰ हे॰ अन्तस्थ । — स्थ राज्य— ना॰ दुई ठूलठूला राज्यहरूका बीचमा रहेको सानो राज्य ।

अन्त१— ना॰ [सं॰] १. कुनै कामकुराको आखिरी अवस्था; सो कामकुरा वा ग्रन्थ, लेख आदि पूरा हुने वा टुङ्गिने समयविन्दु; आखिरी; टुङ्गो । २. कुनै वस्तु वा कुराको अस्तित्व, विस्तार आदिको अवसान वा समाप्ति हुने ठाउँ; हद । ३. कुनै कामकुरा खत्तम हुनाको भाव वा अवस्था; समाप्ति; नाश । ४. कुनै प्राणीको जीवनको समाप्ति; मरण; मृत्यु; देहावसान । ५. कुनै काम– कुराको आखिरी नतिजा वा अन्तिम परिणाम । ६. कुनै वस्तु, व्यक्ति, तत्त्व वा कामकुराबारेको यो यस्तो हो भन्ने रहस्य; वास्तविक तत्त्व वा भेद ।

अन्त२— क्रि॰ वि॰ [प्रा॰ अण्णत्र < सं॰ अन्यत्र ] वक्ताअनुसार जुन ठाउँको प्रसङ्ग छ त्यसभन्दा बाहेकको ठाउँमा; अरू ठाउँमा; अन्य स्थानमा; अन्यत्र ।

अन्त३— क्रि॰ वि॰ [अनि+त ] कुराका सिलसिलामा कसैको कुनै प्रसङ्ग वा कुरापछि अरू के कस्तो भयो भन्ने अतिरिक्त जिज्ञासा जनाउँदा दोस्रो वक्ताबारा प्रयोग गरिने शब्द; त्यसपछि; त्यसका अतिरिक्त । (उदा॰— तिमीले रामलाई भेट्टायौ, अन्त के भयो <॰

अन्तक— वि॰ [सं॰] १. मार्ने । २. नाश गर्ने; टुङ्ग्याउने । ३. कुनै विन्दुमा पुगी टुङ्गिने, सकिने वा समाप्त हुने (दुःखान्तक, मरणान्तक इ॰) । ना॰ ४. यमराज । ५. काल; मृत्यु ।

अन्तकाल— ना॰ [सं॰] कुनै प्राणीको अन्त हुने वा मरणको अवस्था; अन्तिम काल; आखिरी घडी; मृत्युकाल; मरण–समय ।

अन्ततः— क्रि॰ वि॰ [सं॰] कुनै कामकुराका सिलसिलामा सुरुमा वा बीचबीचमा जेजसो भए पनि आखिरमा; आखिरी विन्दुसम्ममा; अन्ततोगत्वा; आखिरमा; अन्तमा । > अन्ततोगत्वा— क्रि॰ वि॰ कुनै कामकुराका क्रममा थालनीमा वा माझमा जेजस्तो भए पनि आखिरमा गएर; अन्तिम बिन्दुसम्ममा पुगेर; अन्तमा आइपुगेपछि; अन्ततः; अन्तमा; आखिरमा । (उदा॰— तिमीले स्वास्थ्यका कारणले अन्ततोगत्वा चुरोट खाने बानी छाड्नै पर्छ ।)

अन्तर— अव्य॰ [सं॰] १. कुनै उत्तरपदका अगिल्तिर लागी सो आधारपदका सन्दर्भका माझमा, भित्री रूपमा, मातहतमा अथवा परस्परको भन्ने अभिप्राय जनाउने पूर्वपद (अन्तरविद्यालय, अन्तरात्मा इ॰) । २. कुनै आधारपदका अगिल्तिर लागी त्यसको माझको वा मध्य भागको भन्ने अभिप्राय जनाउने पूर्वपद (जस्तै— अन्तरविद्यालय निबन्धप्रतियोगिता, अन्तर–संस्थान खेलकुद– कार्यक्रम इ॰) । ना॰ ३. कुनै दुई वस्तु, व्यक्ति, सङ्ख्या, कामकुरा, ठाउँ, समय आदिका बीचको भिन्नता; फरक; भेद । ४. अवकाश, अन्तराल; दूरी । ५. दुई व्यक्ति वा समूहमध्ये एकलाई काखा र अर्कालाई पाखा गर्ने काम; भेदभाव; पक्षपात । (उदा॰— बाबुआमाले छोरा र छोरीका बीच अन्तर गर्नु हुँदैन ।) ६. मन, हृदय वा अन्तस्करण । -उदा॰— आ६नो अन्तरको कुरा जो पायो उसलाई खोल्नुहुँदैन) । प॰स॰ ७. कुनै आधारपद वा पूर्वपदका पछिल्तिर लागी सोभन्दा अर्को वा अन्य भन्ने वा त्यसको परिवर्तन बुझाउने उत्तरपद (कालान्तर, देशान्तर, स्थानान्तर इ॰) । ~ कुन्तर— ना॰ १. कुनै वस्तु वा कुराका बीचबीचको वा भित्रभित्रको भाग । २. छेउछाउ; छेउकुना; कुनाकाप्चा; कुनाकाप्ची । (उदा॰— मेरो कलम नहराई बिछ्यौनाका अन्तरकुन्तरमा परेको मात्र रहेछ ।) ~ क्याम्पस— वि॰ क्याम्पस– क्याम्पसका बीचको; क्याम्पसक्याम्पसका बीचमा भएको (प्रतियोगिता, साहित्यसम्मेलन इ॰) । — क्रिया— १. ना॰ दुई वा दुईभन्दा बढी व्यक्ति वा पक्षका बीचमा हुने आपसी कुराकानी । २. पारस्परिक वार्तालाप ।

अन्तरङ्ग— वि॰ [सं॰] १. भित्रभित्र हुने वा रहने; आन्तरिक कुरासँग सम्बन्ध राख्ने; भित्री; भित्रिया; आन्तरिक । २. कसैका भित्री वा गुह्य कुरासमेत जान्ने वा ती कुरासँग सम्बन्धित; आत्मीय । ३. ज्यादै मन परेको; हित्तचित्त मिलेको; लँगौटिया । विप॰ बहिरङ्ग । ~ कक्ष — ना॰ १. कुनै भवन आदिको भित्री भाग वा कोठा । २. कुनै चिकित्सालय वा अस्पतालमा उपचारका लागि आएका रोगीहरूमध्ये अस्पतालमै भर्ना भई त्यहीँ उपचार गरिने रोगीहरूको विभाग वा कक्ष । विप॰ बहिरङ्ग कक्ष । ~ रोगी — ना॰ अस्पतालकै शययामा रही उपचार गरिने बिरामी । ~ सभा — ना॰ आत्मीयहरू मिलेर गरिएको सभा; गुप्तसभा ।

अन्तरण— ना॰ [सं॰] कुनै पूर्वपद वा आधारपदका पछिल्तिर लागी त्यसको सट्टामा अर्को कुनै कुरा हुने वा त्यसको स्थितिमा परिवर्तनको अभिप्राय जनाउने उत्तरपद । (स्थानान्तरण, हस्तान्तरण इ॰) । अन्तरदिशा — ना॰ [सं॰] दुई दिशाका बीचको कोण; उपदिशा; ईशान, आग्नेय, नैऋत्य र वायव्य दिशा ।

अन्तरप्रजनन— ना॰ [सं॰] एउटै जातिका विभिन्न भेदका स्त्रीजाति र पुरुषजातिको सम्पर्क गराई मिश्रित जातिको सृष्टि गर्ने क्रिया; विभिन्न जातिका स्त्रीपुरुषमा सम्पर्क गराएर नयाँ जाति पैदा गराउने काम ।

अन्तरराष्ट्रिय— वि॰हे॰ अन्तर्राष्ट्रिय ।

अन्तरसम्बन्ध— ना॰ [सं॰] एक–अर्काको वा एक–अर्काका कार्यको पारस्परिक सम्बन्ध ।

अन्तरस्थ— वि॰ [सं॰] १. बीचमा रहेको; मध्यस्थ । २. भित्र रहेको; गाभिएको ।

अन्तरहिमयुग— ना॰ [सं॰] दुई हिमानीका बीचको समय ।

अन्तरहिमानी— ना॰ [सं॰] दुई हिमयुगका बीचको समय ।

अन्तरा— ना॰ [सं॰] १. कुनै गीतको पहिलो पद वा स्थायीलाई छोडी दोस्रो पद वा चरण; कुनै गीत गाउँदा गीतको बारबार दोहोरिने स्थायीले छोपिने बीचको अंश वा मध्य भाग; सो दोस्रो वा मध्यवर्ती चरण गाउने क्रिया । विप॰ स्थायी । क्रि॰ वि॰ २. नजिक; निकट; समीप । ३. माझ; बीच; मध्य । ४. रहित; विना; बाहेक ।

अन्तरात्मा— ना॰ [सं॰] १. भित्री आत्मा; आत्मा; जीवात्मा; देही । २. आन्तरिक चेतना । ३. अन्तर मन; भित्री मन; अन्तर्हृदय; अन्तस्करण । ४. प्राण ।

अन्तराप— ना॰ ढोका; झ्याल, दराज आदिको खापाका दुई पाटालाई जोडी बन्द गर्न र ताल्चा लगाउन, खोल्नसमेत हुने गरी एकअर्कामा जोल्टिने धातुको उपकरण ।

अन्तराल— ना॰ [सं॰] १. दुई रेखा वा विन्दु आदिका बीचको अवकाश, विस्तार वा स्थान । २. दुई ठाउँ वा समयबिन्दुका बीचको अंश । ३. त्यस्तो खाली ठाउँ; अन्तर; माझ; बीच; मध्य ।

अन्तरिक्ष— ना॰ [सं॰] १. पृथ्वी तथा ग्रह, नक्षत्र आदिका बीचको वा दुई ग्रह र ताराका बीचको खाली स्थान । २. सम्पूर्ण भौतिक वस्तु अवस्थित हुने असीमित वा अत्यन्त विशाल एवम् लमाइ, चौडाइ र गहिराइका दृष्टिले त्रिआयामिक विस्तार भएको क्षेत्र; आकाश; नभ; व्योम । ~ यात्रा— ना॰ मानवसहित वा मानवरहित यानबारा पृथ्वीको गुरुत्वाकर्षणक्षेत्रभन्दा बाह्य अन्तरिक्षको भ्रमण । ~ यात्री— ना॰ बाह्य अन्तरिक्षको यात्रा गर्ने व्यक्ति । (युरी गागरिन प्रथम अन्तरिक्षयात्री मानिन्छन् ।) ~ यान— ना॰ पृथ्वीको वायुमण्डलभन्दा बाहिर मानवरहित वा मानवसहित भई यात्रा गर्ने रकेट आदि यात्रासाधन वा गाडी । —

युग— ना॰ सन् १९५७ को अक्टोबर चार तारिखको प्रथम अन्तरिक्ष उपग्रह स्पुतनिकको सफल प्रक्षेपणबाट प्रवर्तित तथा अन्तरिक्ष–अनुसन्धान तथा समानव अन्तरिक्षयानहरूका माध्यमबाट गतिशील समयावधि । ~ विज्ञान— ना॰ १. अन्तरिक्षसम्बन्धी अध्ययनअनुसन्धान गरी त्यसको शास्त्रीय ज्ञान प्रदान गर्ने विद्या; खगोलशास्त्र । २. वातावरणसम्बन्धी गतिविधिको अध्ययन तथा विवेचन गर्ने र मौसमसम्बन्धी पूर्वजानकारीसमेत दिन प्रयास गर्ने शास्त्र ।

अन्तरिन्द्रिय— ना॰ [सं॰] आन्तरिक इन्द्रिय; मन ।

अन्तरिम— वि॰ [सं॰] १. दुई भिन्न कालका बीचको; मध्यवर्ती समयको । २. कुनै एक परिपाटी समाप्त भई अर्को परिपाटी थालिने प्रक्रियाका बीचका समयको; कुनै एक परिपाटी टुङ्गिए पनि अर्को नयाँ परिपाटी नथालिँदैका अवधिको । ३. सोबीचको अवधिको हुनाले अस्थायी वा केवल कामचलाउ किसिमको (अन्तरिम अवधि, अन्तरिम काल, अन्तरिम व्यवस्था, अन्तरिम शासन, अन्तरिम सरकार इ॰); मध्यवर्ती; अस्थायी ।

अन्तरी— वि॰ [अन्तरे+ ई ] अन्तरेको स्त्रीलिङ्गी रूप; कुनै बाबुका छोरीहरूमध्ये जन्मका क्रमले छैटौँ; ठाहिँलीभन्दा पछिल्ली; छोरी, बुहारी, फुपू आदिका गणनाक्रममा छैटौँ ।

अन्तरीप— ना॰ [सं॰] पातलो, साँगुरो र सोतो परी समुद्र वा विशाल तालको निकै भित्रसम्म पसेको भूभाग वा जमिनको विस्तार; सोतो परी निकै भित्रसम्म पसेका कारणले तीनैतर्फबाट समुद्रले घेरिएको भूभाग । (जस्तो— कन्याकुमारी अन्तरीप भारतको दक्षिणी भूसीमा हो । ॰

अन्तरे— वि॰ [अन्तर+ए ] कुनै बाबुका छोराहरूमध्ये जन्मका क्रमले छैटाँै; जन्मका क्रमले जेठो, माहिलो, साहिँलो, काहिँलो र ठाहिँलोपछिको ।

अन्तर्कथा— ना॰ [सं॰] १. मनभित्र रहेको कुरा; मनको कुरा; आन्तरिक हालचाल । २. आन्तरिक कथा; भित्री कथा । ३. साङ्केतिक कुरा; गुप्त कुरा; रहस्यमय कुरा । ४. बाहिर प्रकट नभएको भित्री तत्त्व; कुनै वस्तु, व्यक्ति कार्य वा प्रसङ्गको अव्यक्त भित्री पक्ष । ५. कुनै ठूलो कथाभित्रको सानो कथा; उपकथा । अन्तर्गत — वि॰ [सं॰] १. कुनै व्यापक सन्दर्भभित्र पर्ने; कुनै विषय वा प्रसङ्गअन्तर्गत समावेश भएको; कुनै वस्तु, व्यक्ति, विषय आदिका अङ्गका रूपमा रहेको; समाविष्ट; सम्मिलित; सामेल । २. कसैका मातहत वा तैनाथको; कसैका अधीनमा वा रेखदेखमा रहेको । (उदा॰— भक्तपुर जिल्ला वाग्मती अञ्चलअन्तर्गत पर्छ । साहित्यअन्तर्गत गद्य र पद्यका साथै नाटक पनि पर्छ । मेराअन्तर्गत तीन जना कर्मचारी काम गर्छन् ।)

अन्तर्घात— ना॰ [सं॰] आ६नाले आ६नैलाई भित्रभित्रै पुथ्याउने हानि नोक्सानी; बाहिरबाहिर वा सम्मुखमा ठिक्क पारी भित्रभित्रै कैंची मार्ने काम । > अन्तर्घाती— वि॰ अन्तर्घात गर्ने ।

अन्तर्जगत्— ना॰ [सं॰] १.भित्री दुनियाँ; आन्तरिक संसार । २. मनको संसार । ३. अन्तस्तल; हृदयतल ।

अन्तर्जातीय— वि॰ [सं॰] विभिन्न जाति वा जातका बीचको; दुई वा दुईभन्दा बढी जातिका बीचको; अलगअलग जाति वा जातका बीचको । (उदा॰— आजकल अन्तर्जातीय विवाहको प्रचलन बढ्दै गएको छ ।)

अन्तर्ज्ञान— ना॰ [सं॰] १. मनमा वा अन्तस्करणमा हुने ज्ञान; अन्तर्बोध । २. प्रकृतिबाटै जीवननिर्वाह, आत्मसुरक्षा आदिका निम्ति जीवलाई प्राप्त भएको आन्तरिक, सहज वा नैसर्गिक चेतना; सहज ज्ञान; सहजानुभूति । ३. आ६नै वा अरूका मनभित्रको कुरा जान्ने काम ।

अन्तर्ज्वाला— ना॰ [सं॰] १. भित्रको आगो; मनको राँको । २. मानसिक दाह, दग्धि वा जलन; आन्तरिक रापताप; चिन्ता; सन्ताप ।

अन्तर्दशा— ना॰ [सं॰] १. मनको अवस्था; आन्तरिक स्थिति; मनःस्थिति । २. जन्मकुण्डलीअन्तर्गत कुनै एक ग्रहको दशा वा महादशाअन्तर्गत पर्न आउने अन्य विभिन्न ग्रहको दशा वा भोगकाल ।

अन्तर्दर्शी— वि॰ [सं॰] १. हृदय वा अन्तस्करणतर्फ हेर्ने । २. बाहिरको वस्तुजगत्भन्दा आफूभित्रको अन्तर्जगत्तर्फ बढी उन्मुख; अन्तर्मुखी । ३. अरूका मनका कुराको अन्दाज गर्न सक्ने ।

अन्तर्दशाह— ना॰ [सं॰] हिन्दूसंस्कारअनुसार, मरेका व्यक्तिको आत्माको सद्गतिका लागि मरेका दिनदेखि दसाँै दिनसम्म गरिने काम वा कृत्य; सो दस दिनसम्म गरिने काजक्रिया; प्रेतकार्य ।

अन्तर्दाह— ना॰ [सं॰] १. शरीर वा मनको दाह, दग्धि वा जलन; औडाहा । २. आन्तरिक रापताप; चर्को मानसिक कष्ट; मनको चर्को हुँडलो; मन पोल्ने काम; चर्को पीर ।

अन्तर्दिशा— ना॰ [सं॰] १. दुई दिशाका बीचको कोणमा पर्ने दिशा; आग्नेय, नैऋत्य, वायव्य र ईशान चार उपदिशामध्ये एक ।

अन्तर्दृष्टि— ना॰ [सं॰] १. कुनै कुरा देख्ने, पहिचान्ने, सम्झने वा बुझ्ने भित्री आँखा; त्यसो गर्ने वा गर्न सक्ने आन्तरिक शक्ति; भित्री दृष्टि । २. अन्तर्ज्ञान; स्फुरण । ३. आन्तरिक चेतना; प्रज्ञा; भित्री ब्रह्म; ज्ञानचक्षु; नैसर्गिक विवेक । (उदा॰— साहित्यकारहरूका अन्तर्दृष्टिबाट जीवन र जगत्का नयाँनयाँ सत्य उद्घाटित हुन्छन् ।)

अन्तर्देशीय— वि॰ [सं॰] १. देश वा मुलुकभित्रको; कुनै एक देशभित्र मात्र सीमित; आभ्यन्तर; आन्तरिक । २. दुई वा दुईभन्दा बढी देशहरूका बीचको; विभिन्न देशहरूसँग सम्बन्धित; अन्तर्राष्ट्रिय । ~ पत्र— ना॰ हुलाकव्यवस्थाअन्तर्गत चल्ने भित्र चिठी लेख्न हुने र पट्याएपछि खामसमेतको काम दिने पत्र; हवाईपत्र ।

अन्तर्द्धान— ना॰ [सं॰] भित्रको बन्ब; कुनै ठाउँमा कुनै समयमा भइरहेको र देखिइरहेको कुनै चीज वा व्यक्ति आदि हेर्दाहेर्दै अचानक नदेखिने गरी बिलाउने, आँखाबाट ओझेल वा अलप हुने क्रिया; त्यसरी लुप्त वा गायब हुने काम; लोप; तिरोधान; अदृश्यता । (तपस्वीलाई वर दिनासाथ महादेव अन्तर्द्धान भए ।)

अन्तर्बन्ब— ना॰ [सं॰] मनमा यसो गरूँ कि उसो गरूँ हुनाको स्थिति; मानसिक बिविधाको अवस्था; आन्तरिक बन्ब ।

अन्तर्बार— ना॰ [सं॰] घरको मूल ढोकाबाहेकको अर्को ढोका; जस्केलो ।

अन्तर्धान— ना॰हे॰ अन्तआर्न ।

अन्तर्धारा— ना॰ [सं॰] १. नदी वा समुद्रको माथिल्लो सतहमा प्रकट नभई सतहभन्दा तल वा भित्रभित्रै बग्ने पानी आदिको प्रवाह, सोतो वा धारा । २. कुनै समाज वा वर्ग आदिका भित्रभित्र फैलिएको तर समान्यतः बाहिरी रूपमा प्रकट नहुने खालको विचार वा धारणा आदिको प्रवाह । ३. मूल धारा वा प्रवाहका भित्रभित्र सञ्चारित हुने भित्री धारा; आन्तरिक धारा; भित्री धारा; गौण धारा । (उदा॰— मोतीरामयुगको मूल धारा शृङ्गार भए पनि अन्तर्धाराका रूपमा चाहिँ भक्तिको पनि अस्तित्व रहेको छ) विप॰ मूल धारा; ।

अन्तर्ध्यान— ना॰ [सं॰] १. मनमा गरिने ध्याउन्न वा ध्यान । २. कुनै कुराका बारेमा मनको सोचाइ, अन्तर्दृष्टि वा ध्यान केन्द्रित गर्ने क्रिया । ३. भित्री दृष्टि; मानसिक स्तरमा कुनै कुरामा तल्लीन भई डुब्ने र त्यसबारे मात्र सोच्ने क्रिया ।

अन्तर्ध्वनि— ना॰ [सं॰] १. भित्री ध्वनि वा आवाज; मूल वा बाहिरी रूपमा प्रकट ध्वनिका भित्रभित्र सञ्चार हुने आन्तरिक ध्वनि; ध्वनिभित्रको ध्वनि । २. कसैको आत्माको आवाज; अन्तरात्माको पुकार वा भित्री हृदयको आह्वान । ३. आन्तरिक अभिप्राय; भित्री आशय ।

अन्तर्नयन— ना॰ [सं॰] १. भित्री आँखा; दिव्य दृष्टि; ज्ञानचक्षु; प्रज्ञाचक्षु; अन्तर्दृष्टि ।

अन्तर्निहित— वि॰ [सं॰] १. बाहिरी रूपमा नदेखिए पनि भित्री रूपमा रहेको । २. कुनै व्यक्ति वा कुराको भित्री अङ्गका रूपमा रहेको; छिपेर रहेको; छोपिएको । ३. कुनै मूल कुराभित्र अन्तर्भाव भएको । (उदा॰— तपाईँका भनाइमा त चर्को व्यङ्ग्य पो अन्तर्निहित छ नि ;) — ता— ना॰ अन्तर्निहित हुनाको भाव, गुण वा अवस्था ।

अन्तर्पट— ना॰ [सं॰] १. छेकबार; पर्दा; बार । २. आड; आधार; भर । ३. चराका आँखाका बाहिरी पटलभित्रको जाली । ४. आच्छादन; ओत; ढकनी ।

अन्तर्प्रादेशिक— वि॰ [सं॰] दुई वा दुईभन्दा बढी प्रदेश वा क्षेत्रसँग सम्बन्धित; दुई वा दुईभन्दा बढी प्रदेशका बीचको ।

अन्तर्बोध— ना॰ [सं॰] मनमा पैदा हुने अनुभूति वा ज्ञान; मानसिक चेतना; अन्तर्ज्ञान ।

अन्तर्भाव/अन्तर्भावना— ना॰ [सं॰] १. भित्री भावना; आन्तरिक भाव; मनको भावना; भित्री आशय वा अभिप्राय; मनोभावना । २. आ६नो अलग पहिचान वा अस्तित्व त्यागी अरूमा विलीन, सम्मिलित वा समाविष्ट हुने काम । ३. कुनै खास व्यापक सन्दर्भअन्तर्गत अन्य प्रासङ्गिक कुरालाई मिलाउने र गाभ्ने– गाभिने क्रिया । (उदा॰— मैले राखेको प्रस्तावअन्तर्गत तपाईँले उठाएको कुराको पनि अन्तर्भाव छ ।) > अन्तर्भावित— वि॰ अन्तर्भाव भएको; समाविष्ट भएको; अन्तर्भूत ।

अन्तर्भूत— वि॰ [सं॰] अर्कोमा विलीन भएको वा गाभिएको; समाविष्ट; अन्तर्भावित ।

अन्तर्भौम— वि॰ [सं॰] जमिनभित्र रहेको; भूगर्भको ।

अन्तर्मन— ना॰ [सं॰] १. भित्री मन; भित्री चेतना; अन्तर्हृदय; अन्तस्करण; अन्तरात्मा । २. अवचेतन मन ।

अन्तर्मन्थन— ना॰ [सं॰] १. कुनै कुराका बारेमा सूक्ष्म सोचविचार गरी त्यसका पक्ष–विपक्ष, लाभ–हानि आदि सम्पूर्ण सम्भावना केलाउने काम । २. आन्तरिक तर्कवितर्क प्रशस्त मात्रामा गरी कुरा मथ्ने वा मनन गर्ने काम ।

अन्तर्मुख/अन्तर्मुखी— वि॰ [सं॰] १. भित्रतर्फ उन्मुख; अन्तस्करणतर्फ उन्मुख हुने प्रवृत्ति भएको रू२. बाहिरी जगत्, क्रियाकलाप वा विषयतर्फभन्दा भित्री आध्यात्मिक कुराहरूमै लीन हुने । ३. आ६नै विचार र कल्पनामा तल्लीन रहने र बाहिरी जगत्तर्फ कम रुचि राख्ने । ४. आ६नो मनलाई आफैँमा वा आफूभित्रै केन्द्रित गर्ने । ५. अरूसँग उति सम्पर्क नराख्ने र बोलचाल नगर्ने अनि हिमचिम नबढाउने; आत्मकेन्द्री र सङ्कोची स्वभाव भएको । विप॰ बहिर्मुख/बहिर्मुखी ।

अन्तर्यामी— वि॰ [सं॰] १. कसैका भित्री मनका सबै कुराहरू जान्ने; हृदय वा अन्तस्करणको रहस्य थाहा पाउने । २. अन्तरात्मामा रहने वा वास गर्ने; अन्तरात्मामा अधिकार राख्ने । ना॰ ३. परमात्मा; परमेश्वर ।

अन्तर्राष्ट्र— ना॰ [सं॰ अन्तर्+राष्ट्र ] विश्वका विभिन्न मुलुक; आ६नो राष्ट्रबाहेकका अन्य राष्ट्र; स्वदेशबाहेक अन्य विभिन्न राष्ट्रको समुदाय; अन्तर्राष्ट्रिय जगत् । — वाद— ना॰ १. कुनै एक देशको परिधिभित्र केन्द्रित हुनुलाई सङ्कुचित ठानी सम्पूर्ण विश्वका विभिन्न राष्ट्रलाई एकै एकाइका रूपमा लिएर विश्व वा पूरै मानव–जातिलाई अखण्ड मानी तदनुरूप सङ्गठित वा असङ्गठित रूपमा आचरण तथा कार्य गर्नमा जोड दिने दर्शन वा सिद्धान्त । २. अन्तर्राष्ट्रिय स्तरका कार्यक्षेत्र, आधिपत्य, नियन्त्रण आदिमा विश्वास राख्ने वाद; विश्वबन्धुत्ववाद । — वादी— वि॰ अन्तर्राष्ट्रवादमा विश्वास राख्ने र तदनुसार आचरण तथा कार्य गर्ने ।

अन्तर्राष्ट्रिय— वि॰ [सं॰] १. दुई वा दुईभन्दा बढी मुलुक वा राष्ट्रका बीचको; विश्वका विभिन्न राष्ट्रसँग सम्बन्धित; विभिन्न राष्ट्रहरूले भाग लिएको; विभिन्न राष्ट्रहरूमा सक्रिय व्यवहार गरिने वा प्रचलित; विभिन्न राष्ट्रहरूमा शाखा, सङ्गठन, सदस्यता, क्रियाकलाप आदि भएको । २. कुनै खास राष्ट्रको परिधिलाई नाघी सम्पूर्ण विश्व वा सिङ्गो मानव–जातिसँग सम्बन्ध राख्ने; अन्तरराष्ट्रिय; अन्ताराष्ट्रिय । ~ आयोग — ना॰ अन्तर्राष्ट्रिय काम–कारबाई एवं व्यवस्था आदिका निम्ति बनेको आयोग । —

करण— ना॰ कुनै खास राष्ट्रअन्तर्गत नराखी अन्तर्राष्ट्रिय तुल्याउने कार्य । ~ कानुन — ना॰ राष्ट्र–राष्ट्रका बीच न्यायोचित व्यवहार गर्न बनेको कानुन । ~ जलवायु केन्द्र — ना॰ विभिन्न राष्ट्रहरूको जलवायु नाप गर्ने प्रमुख ठाउँ । — ता— ना॰ कुनै खास देशका सङ्कुचित स्वार्थ र सीमामा नखुम्चिई सम्पूर्ण विश्व वा पूरै मानव–जातिलाई आ६ना चिन्तन र क्रियाकलापको लक्ष्य तुल्याउने मानवतावादी दृष्टिकोण, आस्था वा दर्शन । विप॰ राष्ट्रियता । ~ तिथि रेखा— ना॰ १८० डिग्रीको देशान्तर–रेखा । ~ दूरसञ्चार

सङ्घ— ना॰ विभिन्न राष्ट्रहरूमा दूरसञ्चारको व्यवस्था मिलाउने सङ्घ वा समिति । ~ नागरिक उड्डयन सङ्घ— ना॰ विभिन्न राष्ट्रहरूमा वायुयानबाट वारपार गर्ने विशेष प्रबन्ध मिलाउनका निम्ति बनेको सङ्घ । ~ न्यायालय— ना॰ अन्तर्राष्ट्रिय मामिलाको जाँचबुझ एवं न्याय गर्ने अड्डा । ~ परिपाटी— ना॰ अन्तर्राष्ट्रिय चालचलन, रीतिस्थति एवं नियम । ~ भाषा— ना॰ सबै राष्ट्रहरूमा सरदर प्रयोग हुने भाषा । ~ मुद्राकोष— ना॰ संयुक्त राष्ट्रसङ्घका सदस्य भएका विभिन्न राष्ट्रहरूका मुद्राहरूको विनिमय, मूल्य स्थिर राख्नमा सहायता गर्ने आदि कामका निम्ति संयुक्त राष्ट्रसङ्घका रेखदेखमा स्थापित कोष वा खजाना । ~ विकास

सङ्घ— ना॰ विभिन्न राष्ट्रहरूको आवश्यक विकासका निमित्त गठित सङ्घ । ~ वित्तनिगम— ना॰ अन्तर्राष्ट्रिय सम्पत्तिको व्यवस्था गर्ने वा मुद्रासम्बन्धी कारोबार गर्ने संस्था । ~ वित्तीय

आयोग— ना॰ अन्तर्राष्ट्रिय अर्थव्यवस्थाका निम्ति बनेको आयोग । ~ समझदारी— ना॰ अन्तर्राष्ट्रिय मेलमिलाप, मैत्रीव्यवस्था आदिका निम्ति हरेक राष्ट्रमा हुनुपर्ने समझदारी ।

अन्तर्लापिका— ना॰ [सं॰] १. प्रश्नभित्रै उत्तर छिपेर रहेको प्रहेलिका; कूट । २. एक किसिमको गाउँखाने कथा ।

अन्तर्वर्ती— वि॰ [सं॰] १. बीचमा रहेको; मध्यस्थ । २. भित्र रहेको; अन्तर्गत ।

अन्तर्वाणिज्य— ना॰ [सं॰] कुनै देशभित्र गरिने व्यापार; देशभित्रको व्यापार; भित्री व्यापार ।

अन्तर्वार्ता— ना॰ [सं॰] १. कुनै पदमा योग्य व्यक्ति छान्नका निम्ति सम्बन्धित अधिकारी तथा विशेषज्ञहरूबारा उमेदवार– हरूलाई प्रश्न सोधेर तिनबाट उत्तर प्राप्त गरिने कार्य वा त्यस्तो कुराकानी । २. विशिष्ट व्यक्ति र पत्रकारहरूका बीचमा हुने सवाल–जवाफ । ३. व्यक्तिव्यक्तिका बीच आपसमा भएको गुप्त कुराकानी ।

अन्तर्वाष्प— वि॰ [सं॰] भित्रभित्रै आँसु दबाई वा रोकी राखेको तर गहमा आँसु देखिने गरी चाहिँ नरोएको; अश्रुमय ।

अन्तर्विरोध— ना॰ [सं॰] १. भित्री वा आन्तरिक विरोध; पारस्परिक विरोध; बाहिरी र भित्री रूपमा सामञ्जस्यको अभाव; देखावट र वास्तविकतामा भिन्नता; बाह्य स्तरमा ठानिए, स्विकारिए वा देखिएभन्दा विपरीतको आन्तरिक धर्म वा स्वभाव । २. कुनै वस्तु, व्यक्ति र कुरामा आफैंभित्र आत्मविरोध हुनाको वा आफूलाई खण्डन गर्ने तत्त्व हुनाको भाव वा अवस्था । (उदा॰— उनको बोलाइ र कामगराइमा ठूलो अन्तर्विरोध देखियो । अनेकौँ विरोधाभास र अन्तर्विरोध भएकाले तपाईँको सिद्धान्त स्वीकार्य हुन सक्तैन ।) > अन्तर्विरोधी— वि॰ आन्तरिक विरोध भएको; आन्तरिक सामञ्जस्य नभएको; अन्तर्विरोधसँग सम्बन्ध राख्ने ।

अन्तर्वेद— ना॰ [सं॰] दुई नदीका बीचको भूभाग; अन्तर्वेदी; ब्रह्मावर्त; अन्तर्वेदी ।

अन्तर्वेदना— ना॰ [सं॰] आन्तरिक वेदना; मानसिक दुःख वा कष्ट; मनको बह; मनको पीर ।

अन्तर्वेदी— ना॰हे॰ अन्तर्वेद ।

अन्तर्व्यापार— ना॰ [सं॰] १. भित्री काम; अप्रकट रूपबाट गरिने काम । २. अन्तर्वाणिज्य ।

अन्तश्चक्षु— ना॰ [सं॰] भित्री आँखा; ज्ञानदृष्टि; ज्ञानचक्षु ।

अन्तश्चेतना— ना॰ [सं॰] पूर्ण चेतना नभई अर्द्धचेतना रहने स्थिति; अवचेतना ।

अन्तस्करण— ना॰ [सं॰] १. मन; हृदय; भित्री हृदय; चित्त । २. आत्मा; अन्तरात्मा । ३. सुखदुःख, असलखराब, सत्यअसत्य आदि चिन्ने मनको आन्तरिक शक्ति; विवेक ।

अन्तस्तल— ना॰ [सं॰] शरीरको आन्तरिक थलो; चित्त; मन; हृदय ।

अन्तस्थ— वि॰ [सं॰] १. भित्र रहेको; भित्री । २. आखिरमा रहेको वा हुने; अन्तिम । ना॰ ३. य्, र्, ल्, व् — यी चारवटा वर्ण ।

अन्तःस्फुरण— ना॰ [सं॰] ज्ञान, विचार आदि मनभित्र स्फुरण हुने क्रिया; मनमा हुने कुनै कुराको फुराइ ।

अन्ताक्षरी— ना॰ [सं॰] अरूले भनेका गीत वा कविताको अन्तिम अक्षरबाट सुरु गरी अर्को गीत वा कविता भनिने क्रिया, खेल वा प्रतियोगिता ।

अन्ताराष्ट्रिय— वि॰हे॰ अन्तर्राष्ट्रिय ।

अन्तिम— वि॰ [सं॰] सबैभन्दा पछिको; पछिल्लो; आखिरमा गरिने (काम, कुरो, प्रयास इ॰) । > अन्तिमेत्थम्— ना॰ कुनै सङ्गठन, कलकारखाना आदिमा कामदार, कर्मचारीहरूले कुनै काम वा माग पूरा गर्ने अन्तिम म्याद दिई त्यस म्यादभित्र काम नभएका खण्डमा अर्को पाइला चाल्ने धम्की दिने काम; अन्तिम चेतावनी; अल्टिमेटम ।

अन्ती— ना॰ [नेवा॰] झारीका ढबको रक्सी हाल्ने धातुको भाँडो; मधुकलश ।

अन्त्य— वि॰ [सं॰] १. पछिल्लो; पुछारको; आखिरको; अन्तिम । ना॰ २. आखिरी अवस्था; मर्ने बेला; अन्तिम घडी । ३. किनारा; छेउ । ४. समाप्ति; अवसान । ५. मृत्यु; मरण । ~ कर्म— ना॰ मरेपछि गरिने संस्कार; अन्तिम संस्कार; अन्त्येष्टि । — ज— वि॰ १. अन्त्यमा जन्मिएको; तल्लो जात मानिएकोबाट पैदा भएको । २. तल्लो जाति; शूद्र । ~ युग— ना॰ आखिरी युग; कलियुग । ~ वर्ण— ना॰ १. तल्लो श्रेणी वा जातको मानिस; निम्न वर्ण; शूद्र । २. अन्तिम वर्ण वा अक्षर । ३. कविताका चरण वा पदको आखिरी अक्षर । ~ वर्ण लोप— ना॰ कुनै शब्दमा अन्तिम वर्णको लोप हुने भाषावैज्ञानिक प्रक्रिया (जस्तै— राम , श्याम आदिको उच्चारणमा शब्दान्तको 'अ' ध्वनिको लोप) । ~ स्वर

लोप— ना॰ पदका अन्त्यमा रहेका स्वरको लोप हुने क्रिया (जस्तै—जाति > जात) । ~ स्वरागम— ना॰ शब्द वा पदका अन्त्यमा स्वर थपिने क्रिया । (जस्तै— श्रीमान् > श्रीमान, कीर्तिमान् श्र कीर्तिमान इ॰) । > अन्त्याक्षरी — ना॰ हे॰ अन्ताक्षरी । अन्त्यानुप्रास — ना॰ पद वा वाक्यका अन्त्यमा रहेको स्वर या व्यञ्जनमा सादृश्य हुँदा पर्ने शब्दालङ्कार; अनुप्रास शब्दालङ्कारको एक भेद ।

अन्त्येष्टि— ना॰ [सं॰] मरेपछि गरिने अन्तिम काजक्रिया; अन्तिम संस्कार (दाहसंस्कार, दशक्रिया आदि॰ ।

अन्त्र— ना॰ [सं॰] आन्द्रो; आँत । — ज्वर— ना॰ आन्द्रामा विशेष किसिमका कीटाणुहरूको प्रवेश हुँदा आउने जरो । — वृद्धि— ना॰ आन्द्रा । — शोथ— ना॰ आन्द्रामा हुने सुज ।

अन्दाज— ना॰ [फा॰] १. अनुमान; अडकल; लख । २. नाप; जोख । श्र अन्दाजी — वि॰ अन्दाज गरेको; लख काटेको; अनुमानित ।

अन्ध— वि॰ [सं॰] १. दुवै आँखा नदेख्ने; अन्धो । २. विवेक नभएको; निर्विवेकी । ३. मनपरी गर्ने; जथाभाबी गरी हिँड्ने । न्ाा. ४. अँध्यारो । — कार— ना॰ १. प्रकाशको अभाव; अँध्यारो । २. मोह; अज्ञान; विवेकहीनता । — कूप— ना॰ १. ज्यादै अँध्यारो कुवा; गहिरो र अँध्यारो इनार । २. अज्ञान; मूर्खता । ३. पुराणअनुसार एक नरकको नाम । — ता— ना॰ अन्ध हुनाको भाव वा अवस्था; अन्धोपना; दुवै आँखाले देख्न नसक्ने स्थिति । ~ परम्परा— ना॰ पहिलेदेखि चलिआएको भनेर कुनै किसिमको सोच–विचारै नगरी अँगालिएको रीतिरिवाज; रूढि । — मुष्टि— ना॰ निस्पट्ट अँध्यारो; घोर अन्धकार; गाढा अन्धकार । ~ राष्ट्रवाद— ना॰ अर्को राष्ट्रभन्दा आ६नै राष्ट्र उच्च ठान्ने र अन्य राष्ट्रको हितलाई पेलेर पनि आ६नो राष्ट्रको उन्नति चाहने राजनीतिक भावना तथा विचार । ~ विश्वास— ना॰ पहिलेदेखि नै चलिआएको रीति–रिवाज एवम् चालचलन भनेर कुनै किसिमको विवेक– विचार नराखी त्यसप्रति गरिने विश्वास; अन्धो सुरमा गरिने विश्वास । ~ शक्ति— ना॰ व्यक्तिको शक्ति र सामर्थ्यभन्दा पर प्रकृतिमा निहित शक्ति ।

अन्धाधुन्ध— क्रि॰ वि॰ [हि॰] १. वेगले; जोडसित; अन्नाधुन्न । २. चौपट्टै; ज्यादै; साह्रै; अचाक्ली; अन्नाधुन्न । ३. ज्यादै कालो वा अन्धमुष्टि भएर । वि॰ ४. अत्यन्त; ज्यादा ।

अन्धि–नु— अ॰ क्रि॰ [अन्धो+इ+नु] अन्धो हुनु; अन्धो भइनु ।

अन्धेर— ना॰ १. अन्याय; अत्याचार; जुलुम; जोरजुलुम । २. उपद्रो; उपद्रव; गडबडी । ३. अँधेर ।

अन्धो— वि॰ [सं॰ अन्ध+ओ ] १. आँखा नदेख्ने; दुवै आँखा बन्द भएको; नेत्रहीन; अन्ध । २. विवेकबुद्धि नभएको; अज्ञानी; मूर्ख । ३. मनपरी गर्ने; जथाभाबी गरेर हिँड्ने । ४. मात्तिएको; उन्मत्त । ५. होस नभएको; बेहोसी । ना॰ ६.परेलाका डिलमा आउने एक किसिमको खटिरो ।

अन्न— ना॰ [सं॰] अनाज; धान, मकै, गहुँ, कोदो आदि खाद्य वस्तुका गेडा । — कूट— ना॰ कार्तिक शुक्ल पूर्णिमाका दिनमा देउदेउताका अगाडि अन्न, मिठाई आदिको थुप्रो राखी वा भोग लगाई गरिने एक प्रकारको धार्मिक कर्म । — जल— ना॰ खाने र पिउने वस्तु; अन्नपानी । — दाता— ना॰ १. खान दिने वा पालनपोषण गर्ने व्यक्ति; प्रतिपालक । २. किसान । — पात— ना॰ खाने अन्न तथा सागपात । — पानी— ना॰ खाने र पिउने वस्तु; दानापानी । — पूर्णा— ना॰ १. अन्न वा अनाजकी अधिष्ठात्री देवी । २. नेपालको गण्डकी अञ्चलमा रहेको अन्नपूर्णा प्रथम ८, ॰(१ मिटर, अन्नपूर्णा बितीय ७, (३७ मिटर, अन्नपूर्णा तृतीय ७, ५५७ मिटर र अन्नपूर्णा चतुर्थ ७, ५२७ मिटर अग्लो हिमशिखर । ~ प्राशन— ना॰ बालक छ महिना पुगेपछि भात खुवाउने संस्कार; पास्नी । — बाली— ना॰ अन्न उब्जाउनका लागि लगाइएको बाली; खाद्यान्न बाली; अन्नको खेती । — मय— वि॰ १. अन्न भएको वा अन्नबाट बनेको । २. अन्नका आधारमा रहेको (अन्नमय शरीर, अन्नमय कोष इ॰) । ~ सत्र— ना॰ दीनदुःखीलाई पाकेको अन्न बाँड्ने ठाउँ; सदावर्त बाँड्ने वा खुवाउने ठाउँ ।

अन्नाधुन्न— क्रि॰ वि॰ हे॰ अन्धाधुन्ध ।

अन्नो— वि॰/ना॰हे॰ अन्धो ।

अन्भनु— अ॰ क्रि॰ बेहुला बेहुलीका घरतर्फ वा बेहुली बेहुलाका घरतर्फ प्रस्थान हुनु; त्यसरी प्रस्थान हुँदा मोटर, उलिन्काठ, डोली आदिमा बसेर मङ्गलपूर्वक बिदा हुनु; अन्मनु ।

अन्भरिनु— अ॰ क्रि॰ [रू अन्भाउ] मन नपरेको मानिस कसैका घरमा आउनु वा जानु; घस्कनु; तन्कनु । > अन्भथ्याइ— ना॰ अन्भरिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । अन्भथ्याइनु— क॰ क्रि॰ अन्भरिने पारिनु, अन्भरिन लाइनु । अन्भथ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. अन्भरिने पार्नु; अन्भरिन लगाउनु । स॰ क्रि॰ २. मन नपरीकन करकापले दिनु; अनिच्छापूर्वक दिनु । ३. मुस्किलसँग साहू तिर्नु; बल्लतल्ल रिन तिर्नु ।

अन्भाइ— ना॰ [रू अन्भ (+ आइ॰] १. अन्भने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया; अन्माइ । [अन्भाउ+आइ] २. अन्भाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] अन्भाइनु— क॰ क्रि॰ अन्भाउने काम गरिनु; अन्माइनु । अन्भाउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ १. विवाह सिद्धिएपछि दुलाहादुलहीलाई मङ्गलपूर्वक बिदाइ गर्नु; दुलाहादुलहीलाई कन्यागृहबाट वरगृहतर्फ प्रस्थान गराउनु; अन्माउनु । २. दुलाहालाई दुलहीका घरतर्फ प्रस्थान गराउनु । अन्भिनु— अ॰ क्रि॰ अन्भने काम होइनु; अन्मिनु । २. अन्भनु ।

अन्म–नु— अ॰क्रि॰हे॰ अन्भनु ।

अन्मरि–नु— अ॰क्रि॰हे॰ अन्भरिनु ।

अन्माइ— ना॰हे॰ अन्भाइ । > अन्माइनु— क॰क्रि॰ अन्भाइनु ।

अन्माउनु— स॰क्रि॰/प्रे॰क्रि॰ अन्भाउनु । अन्मिनु— क॰क्रि॰ अन्भिनु ।

अन्य— वि॰ [सं॰] १. अरू; अर्को । २. कुनै । ३. पराई; परचक्री । ~ जातीय— वि॰ अर्कै जातिको; निर्दिष्ट जातिबाहेकको । श्र अन्यतम— वि॰ १. धेरैमध्ये एक । २. सबैभन्दा आत्मीय वा घनिष्ठ । — तर— वि॰ दुईमध्ये एक । अन्यत्र— अव्य॰ कहीँ; कतै; अन्त । अन्यत्री— वि॰ परचक्री; पराई; बिरानो । अन्यथा— वि॰ १. उल्टो; विरुद्ध; विपरीत । २. असत्य; झूटो; मिथ्या । ३. अरू केही चिताए वा भनिएको भन्दा बेग्लै । ना॰ ४. हेला; अपमान; तिरस्कार । क्रि॰वि॰ ५. त्यसो नभए; होइन भने; नत्र । ~ पुरुष— ना॰ आ६नो अगाडि नभएको अन्य व्यक्ति वा तेस्रो व्यक्तिलाई बुझाउने सर्वनाम; तृतीय पुरुष । — मनस्क— वि॰ १. ध्यान वा मन लाग्नुपर्ने कुरामा नलागी अन्तै गएको; मन उडेको; मन ठेगानमा नभएको । २. चित्तवृत्ति अन्तैतिर लागेको । ~ सापटी— ना॰ मुख्य रूपमा लिएको भन्दा अतिरिक्त सापटी ।

अन्याय— ना॰ [सं॰] १. न्यायको अभाव वा न्याय नभएको स्थिति; बेइन्साफ; नीतिको विरोध । २. अनुचित काम; अयोग्य व्यवहार । ३. अत्याचार; मनपरी; जथाभाबी । — वाला— वि॰ १. अन्याय गर्ने; अन्यायी; कानुनविरोधी । २. जाली; अत्याचारी; फटाहा । ३. झगडियाले आ६नो पक्षविरुद्धको वादी वा प्रतिवादीलाई तिरस्कारपूर्वक भन्ने शब्द । > अन्यायी— वि॰ अन्याय गर्ने; अत्याचार गर्ने; इन्साफ नगर्ने ।

अन्योक्ति— ना॰ [सं॰] १. एउटालाई भन्दा अर्कामा घट्ने वा मिल्ने गरी भनिएको भनाइ । २. यस्तो पर्दा हुने एक प्रसिद्ध अर्थालङ्कार ।

अन्योन्य— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. परस्पर; आसपासमा । ना॰ २. दुई वा दुईभन्दा बढी वस्तुले परस्परमा एउटै क्रिया गर्दा हुने एक प्रसिद्ध अर्थालङ्कार । > अन्योन्याश्रय— ना॰ १. परस्परमा एकमा अर्को आश्रित हुने क्रिया । २. न्यायमा एक वस्तुका ज्ञानबाट अर्का वस्तुको ज्ञान हुने क्रिया; सापेक्ष ज्ञान । अन्योन्याश्रित — वि॰ १. परस्परमा एकमा अर्को आश्रित रहेको । २. एक वस्तुका ज्ञानबाट अर्को वस्तुको ज्ञान हुने । ३. स्वभावैले अभिन्न ।

अन्योल— क्रि॰वि॰ [सं॰ अन्ध+योल ] १. अलमल्ल; अकमक्क । ना॰ २. किंकर्तव्यविमूढता । ३. पीर; मानसिक ताप । ४. बेसुद्धि; बुद्धिविभ्रम; सम्भ्रम । > अन्योलिनु— अ॰ क्रि॰ अन्योलमा पर्नु; यसो गरुँ कि उसो गरुँ हुनु । अन्योली/अन्योले— वि॰ अन्योलमा पार्ने; अत्याचारी । अन्योल्याइ— ना॰ अन्योलिने वा अन्योल्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । अन्योल्याउनु— स॰ क्रि॰ अन्योलमा पार्नु ।

अन्योल्याइ— ना॰ अन्योलिने वा अन्योल्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।

अन्वय— ना॰ [सं॰] १. कुनै दुई वा दुईभन्दा बढी कुराको पारस्परिक सम्बन्ध । २. पद्यका सङ्गति नमिलेका पदहरूलाई सङ्गतियुक्त गराउने क्रिया । ३. कुनै वाक्यमा रहेका पदहरूको सङ्गति मिलाएर अर्थ लगाउने क्रिया । ४. एउटा कुरा सिद्ध गर्न अर्कै कुराको सिद्धि वा क्रमिक सम्बन्ध देखाउने काम । ५. एकले अर्काको पछि लाग्ने क्रिया । ~ विधि— ना॰ १. आलङ्कारिक पदक्रममा व्यक्त भएका पद्यांश वा गद्यांशलाई सामान्य पदक्रममा ढाली भाषा सिकाउने प्रक्रिया । अन्वर्थ — वि॰ [सं॰] शब्दका अर्थअनुसारको; नामअनुसार काम भएको ।

अन्वष्टका— ना॰ [सं॰] पौष, माघ, फाल्गुन र आश्विन महिनाका कृष्णपक्षका नवमीका दिन गरिने मातृक श्राद्ध ।

अन्वारम्भ— ना॰ [सं॰] स्त्रीले माइतबाट घर जाँदा लगिने धन; स्त्रीधन; दाइजो; पेवापात ।

अन्वारोहण— ना॰ [सं॰] स्त्रीले पतिका साथ चितामा चढ्ने काम; सती जाने काम ।

अन्वाहार्य— ना॰ [सं॰] मरेका मानिसका नाउँमा प्रतिमास गरिने श्राद्ध; मासिक श्राद्ध ।

अन्वित— वि॰ [सं॰] १. अन्वय मिलेको । २. क्रमबद्ध रूपमा मिलेको; सङ्गत । > अन्वितार्थ— ना॰ १. अन्वय गरेर निकालेको अर्थ । २. लुकेको अर्थ । ३. गूढार्थ वा गूढाशय । अन्विति— ना॰ क्रमबद्ध रूपमा मिलेर रहनाको भाव; क्रमबद्धता; सङ्गति । अन्वीक्षण — ना॰ [सं॰] १. राम्ररी खोजीनिधी गर्ने क्रिया; अनुसन्धान; खोज; शोध । २. कुनै विषयमा लेखिएको सामयिक प्रकाशित लेख ।

अन्वेषक— ना॰ [सं॰] १. बितेका वा लुके–छिपेका कुराको राम्रोसँग खोजीनिती गर्ने व्यक्ति; अनुसन्धाता; शोधकर्ता; शोधार्थी । वि॰ २. अन्वेण गर्ने ।

अन्वेषण— ना॰ [सं॰] लुके–छिपेका कुराहरूको राम्रोसँग खोजीनिती गर्ने काम; अनुसन्धान; शोध ।

अन्वेषी— वि॰ [सं॰] अन्वेषण गर्ने ।

अन्सार— ना॰ [रू अनुसार ] १. सान; इसारा । २. लख; अडकल; अनुसार । > अन्सारी— वि॰ अनुमान गर्ने; अडकल काट्ने; अन्दाज गर्ने; लख काटन ।।।।।